شىعىس قازاقستان وبلىسى اباي اۋدانىنداعى قاسيەتتى ورىنداردىڭ ءبىرى - «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى جانىنان زاماناۋي تالاپقا ساي قوناق ءۇيى بوي كوتەرىپ، تۋريستەردىڭ يگىلىگىنە  بەرىلدى.  تاريحي ەسكەرتكىش كەشەنى كوركىنە كوز توياتىن، عاجايىپ اسەمدىككە يە جاڭا نىسانمەن تولىعىپ وتىر.

- «بيزنەستىڭ جول كارتاسى - 2025» بيزنەستى قولداۋ مەن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا بىلتىر ۇڭگىرگە ەلەكتر جەلىسى تارتىلسا، بيىلعى جىلى ۇڭگىر ىشىنە اباتتاندىرۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. ال جيىنى  جەتى بولمەدەن تۇراتىن قوناق ءۇيى قاسيەتتى جەرگە ءتاۋ ەتە كەلگەن تۋريستەرىمىز ءۇشىن وتە قولايلى بولماق، - دەدى  اشىلۋ سالتاناتىندا قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەگەن اباي اۋدانىنىڭ اكىمى جارقىنبەك بايسابىروۆ.

«قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى – قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدىڭ شىعىس وڭىرىندەگى تاريحي ماڭىزى بار  ورىنداردىڭ بىرەگەيى. جەر استىنان شىعاتىن سۋدىڭ ەمدىك قاسيەتىن  شيپا قىلماققا  جىل سايىن  رەسپۋبليكانىڭ تۇپكىر-تۇپكىرىنەن تۋريستەر اعىلىپ  كەلىپ جاتادى. قاسيەتتى جەرگە كەلگەن قوناقتار سۋىنىڭ قاسيەتىنەن ەم تاۋىپ قانا قويماي، اس بەرىپ، ءبىر تۇنەپ قايتادى. سول سەبەپتى دە الىستان كەلگەن دەمالۋشىلار ءۇشىن ۇڭگىر باسىندا  زاماناۋي تالاپتارعا ساي بارلىق قاجەتتى جابدىقتارمەن قامتىلعان قوناق ءۇيدىڭ بولۋى وتە ىڭعايلى. اسحانا مەن دەمالىس بولمەلەرىنەن تۇراتىن قوناق ءۇي كەشەنى وتە جوعارى دەڭگەيدە سالىنعان.  ءىشى جارىق، ءارى جايلى.  جاتىن بولمەلەرى زاماناۋي تۇرمىستىق زاتتارمەن تولىق جابدىقتالعان. سۋ مەن ەلەكتر جەلىسى ىسكە قوسىلعان. قاسيەتتى ۇڭگىردى اباتتاندىرۋ جۇمىستارى 2017 جىلدان قولعا الىنعان ەكەن.

- «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرى 2017 جىلى «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا «قازاقستاننىڭ كيەلى ورىندار كارتاسىنا» ەنگىزىلىپ، مەملەكەت قامقورلىعىنا الىنعان بولاتىن. وبلىس اكىمى دانيال كەنجەتايۇلىنىڭ قولداۋىمەن قاسيەتتى ورىنعا سول جىلدان باستاپ جاڭارتۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن ەدى. قازىر قاسيەتتى مەكەن اباي اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ قاراۋىندا. تۋريستەر سانى دا جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلەدى. پاندەمياعا دەيىن قاسيەتتى ۇڭگىرگە جىلىنا بەس مىڭنان استام تۋريست ات باسىن تىرەيتىن. مۇندا دەمالۋشىلار نەگىزىنەن ماۋسىم، شىلدە، تامىز، قىركۇيەك ايلارىندا كەلەدى. «قوڭىر اۋليەگە» گەرمانيا، اۋستريا مەن چەحيادان كەلۋشىلەر بولعان. كورشى رەسەيدەن كوپ كەلەدى. ءبىرى ۇڭگىردى كورۋگە كەلسە، ەكىنشىسى ەمدىك قاسيەتىنە سەنەدى. ۇڭگىرگە «سەمەي-قاراۋىل» تراسساسى ارقىلى بارساڭىز – 90 شاقىرىم، ال «سەمەي-قاينار» تراسساسى ارقىلى جولعا شىقساڭىز، 23 شاقىرىم دالا جولىمەن جۇرەسىز، - دەدى اۋداندىق اكىمدىكتىڭ وكىلى.

«قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرىندەگى ەنى شامامەن 12-15, ۇزىندىعى 18-20 مەترگە سوزىلاتىن، ەڭ تەرەڭ جەرى 5 مەترگە دەيىن باراتىن كول سۋىنا، ۇڭگىردىڭ وزىنە قاتىستى دا ەل اراسىندا اڭىز كوپ. ءبىر قىزىق، تىلسىم دۇنيە - ۇڭگىردەگى  كول سۋىنىڭ تەمپەراتۋراسى قىسى-جازى +4 گرادۋستان وزگەرمەيدى ەكەن. ال ۇڭگىردىڭ ىشىندەگى تەمپەراتۋرا +7. قىسى-جازى. بۇرىندارى جۇرت ۇڭگىر ىشىنە شىراقپەن، ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى ۇستاپ كىرەتىن. ۇڭگىر تۇبىندەگى كولگە جەتكەندە ۇڭگىر اۋزىنداعى تەسىك جالعىز نۇكتە بولىپ قانا كورىنەتىن. ال قازىر ۇڭگىر ىشىنە جارىق تارتىلعان، سامالاداي جارىق.

«قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرىنە كەلەتىندەردىڭ ءبىر توبى قىزىعۋشىلىقپەن كەلسە، ەكىنشى ءبىر توبى ىشتەي ءبىر سەنىممەن ەمدەلۋگە كەلەتىنىن جوعارىدا جازدىق. ءيا، ءبىزدىڭ ايتىپ وتىرعانىمىز – كەلۋشىلەر ءتۇسىپ جۇرەتىن بەرگى كول. ونىڭ ءار جاعىنداعى كول تۋرالى دا اڭىزعا بەرگىسىز اڭگىمە كوپ. كەيبىر باسىلىمداردا ۇڭگىر تۇبىندە كولەمى 35ح5 مەتر بولاتىن تاعى ءبىر كولدىڭ بار ەكەندىگى دە ايتىلىپ ءجۇر. ءتىپتى، وسىدان جەتى-سەگىز جىل بۇرىن ەلىمىزدىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن تۋريزم قىزمەتكەرى س.كيستانوۆ، تۋريزم جانە سپورت عىلىمي-زەرتتەۋ لابوراتورياسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ك.ميلياەۆ جانە «تۇران» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى ۆ.ۆولوشين باستاعان توپ قوڭىر اۋليە ۇڭگىرىندەگى كولدىڭ تۇبىنە سۇڭگىپ، زەرتتەۋ جۇمىستارىن دا جۇرگىزىپتى. ناتيجەسىندە، كول سۋىنىڭ استىندا كولەمى 10ح10 م بولاتىن قارا قۋىستىڭ بار ەكەنى، ونىڭ ارعى جاعىنىڭ تۇڭعيىق تەڭىز ەكەنى انىقتالىپتى. ەل اراسىندا وسى «قوڭىر اۋليە» ۇڭگىرىندە ايگىلى شىڭعىس حان جەرلەنگەن دەگەن دە ءبىر بولجام بار ەكەنىن ايتا كەتەيىك. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن سەرگەي افاناسەۆ دەگەن تاريحشى دا وسىنداي توقتامعا كەلىپ، ونىسىن «ەكسپرەسس ك» باسىلىمى ارقىلى كوپتىڭ تالقىسىنا ۇسىنعان بولاتىن. عالىم «شىڭعىس حان سەكىلدى تاريحي تۇلعانى قاراپايىم ادام ءتارىزدى جەرگە كومىپ، ونىڭ ۇستىنەن جىلقى ايداپ ءوتتى دەگەنگە سەنۋ قيىن» دەيدى.

ۇڭگىر ىشىندەگى تاستاردان ءارتۇرلى تۇسىنىكسىز جازۋلاردى، قاشالعان ءارتۇرلى بەينەلەردى دا اڭعارۋعا بولادى. الايدا بۇعان مۇقيات ءۇڭىلىپ، ۇڭگىر ىشىندەگى تاستارداعى تاڭبالاردى زەرتتەپ-زەردەلەپ جاتقان جان جوق سەكىلدى ازىرگە. ول بولاشاقتىڭ ەنشىسىندە دەپ ويلايمىز.

سايا جيدەباەۆا

Abai.kz