تۇركىستان لەگيونەرى عايپەن بەيىسوۆتىڭ «تامۇقتان وتكەن تاعدىر»  (بەيىسوۆ ع. تامۇقتان وتكەن تاعدىر دەرەكتى اڭگىمە  – الماتى: «ولكە»، 2002, - 400 ب.) اتتى دەرەكتى اڭگىمە كىتابىنداعى باستى تۇلعالار ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندەگى تاريحتىڭ «اقتاڭداقتار» بەتتەرىنەن ويىپ، ءوز ورىندارىن الاتىن قايراتكەرلەر ەكەندىگىن كارى تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەپ بەردى. ول ەستەلىكتەرىن 1955 جىلى قوياندى باسقارماسى لاگەرىنىڭ 3-بولىمىندە ءجۇرىپ جازا باستاعان (ا.احمەت «بۇلبۇلدىڭ ءۇنى» نەمەسە تۇركىستان لەگيونەرىنىڭ كىتاپشاسى  // مۇنايلى استانا، 3, 7, 10, 17  قاراشا 2006 جىل.; «بۇلبۇلدىڭ ءۇنى» نەمەسە تۇركىستان لەگيونەرىنىڭ كىتاپشاسى // كاسپي ءوڭىرى تاريحي ماسەلەلەرى (عىلىمي ماقالالار جيناعى) -اتىراۋ،  2007 ج. - 8-26 بب.). كوپ كۇرسىنتكەن كۇرەڭ جىلدار عايپەكەڭنىڭ جادىنان قالاي ءوشسىن.

كىتاپتىڭ العى سوزىندە اۆتور: «مەنى كەڭەس ۇكىمەتى سوتتادى ەكەن دەپ تابالاپ، جوقتى بار، بولماعاندى بولدى قىلىپ جازۋ ويىمدا بولعان دا، كەلگەن دە ەمەس. تاريح بەتىنە باتپاق جاعىپ، تاس لاقتىرۋ نە وزگەرتۋگە تىرىسۋ، ءوڭىن اينالدىرۋ. ول تاريحقا قاستاندىق جاساۋمەن تەڭ دەپ تۇسىنەمىن. ماقساتىم – جەكە باسىمنان وتكەن، ناقتى ەستىگەن-بىلگەندەرىمدى قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، كەلەشەك ۇرپاققا قالدىرىپ كەتۋ. وسىناۋ بەلگىسىز، ەڭبەكتەرى ەش كەتكەن جازىقسىز جانداردىڭ وسى ۋاقىتقا دەيىن وپاسىزدار دەپ اتالۋىنا قوسىلمايتىندىعىمدى بىلدىرەمىن. ەگەر مەن وسى ەستەلىكتى جازباي دۇنيەدەن وتسەم، بارلىق كۇنانى ارقالاپ كەتكەن بولار ەدىم. بۇدان 50 جىل بۇرىن جازىلا باستاعان ەستەلىك وسى جايلى ەسەپ بەرەدى»، - دەپ جازدى.

دەرەكتى اڭگىمە كىتاپتا مۇستافا شوقاي، ۆەلي كايۋمحان، حامزا ابدۋللين  (ادەبي بۇركەنشەك ەسىمى سايران), ماۋلىكەش قايبولدين (اسان قايعى), ءماجيت اياپبەكوۆ (م.دارا), بايمۇرزا حايت، قارەس قاناتباەۆ، قازي قازىبەكوۆ (قازي), ءماجيت ايتباەۆ (قوبىزشى قورقىت) ت.ب. سياقتى سوعىس كەزىندەگى بەرليندەگى تۇركىستان كوميتەتىنىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قيلى تاعدىرلارى جان-جاقتى اڭگىمەلەنەدى (ا.احمەت تۇركىستان لەگيونەرىنىڭ تاعدىرى بۇگىنگى ۇرپاقتى وتكەننەن ساباق الۋعا ۇندەيدى //  التىن وردا، 12 ءساۋىر 2012 ج.; ا.احمەت  سەن ونى ۇمىتپاۋعا ءتيىستىسىڭ!  // ەگەمەن قازاقستان، 23 ناۋرىز 2013 ج.).

ع.بەيىسوۆ م.شوقاي تۋرالى 1970 جىلدارى  جازا باستاعان. تۇركىستان لەگيونىنىڭ ساربازى بىلاي دەپ جازدى: «تۇركىستان لەگيونى، ونىڭ كوسەمى شوقاي تۋرالى جازىلماي، اقتاي قالىپ كەلدى. كۇنى كەلگەندە تۇركىستاندىقتار ۇلى ادامىن وزدەرى تاۋىپ الادى، قادىرلەيدى. ونىڭ سۇيەگىن بەرليننەن تۋعان جەرىنە الىپ كەلەتىنىنە سەنىمىم مول. مەن ءوزىمدى شوقايدىڭ ساربازىمەن دەپ ەسەپتەيمىن. سول ءۇشىن كەڭەس وكىمەتىنە ون جىل لاگەردە وتىرىپ اقىسىن تولەپ شىققانمىن. جازباۋعا قاقىم جوق دەپ تۇسىنەمىن. عاسىر وتەدى، مۇستافا بەك ارمانداپ كەتكەن ۇلى تۇركىستاندى ەرتە مە، كەش پە، ورنايتىنىنا سەنىپ، سەنىممەن دۇنيەدەن وتەمىن» ((بەيىسوۆ ع. تامۇقتان وتكەن تاعدىر دەرەكتى اڭگىمە، 119 ب.).

اتالعان ەڭبەگىندە اۆتور كورنەكتى مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى م.شوقايعا ەرەكشە توقتالادى. ول تۋرالى كىتاپتا «مۇستافا بەك شوقاي»، «مۇستافا بەك شوقاي جاساعان جوبا»، «مۇستافا بەك شوقاي تۋرالى اڭگىمەنىڭ جالعاسى» جانە ەلى ەرىن ۇمىتپايدى «مۇستافا بەك شوقايدىڭ تۋعانىنا 110 جىل» اتتى تاراۋلارى بار.

ع.بەيىسوۆ العاش رەت جانە سوڭعى رەت م.شوقايمەن كەزدەسكەنى تۋرالى:  «جەلتوقساننىڭ باس جاعى، 1941 جىلى جەرگە قار تۇسە قويعان جوق. سۇزەك وباسى ابدەن جايلاپ الدى. تۇتقىن پوليتساي باستىعى – قالماق پوليتساي حابارلاما جاسادى. «قازىر جەرتولەگە ءبىر قازاق گەنەرالى كەلىپ قارايدى. سول جاقتان جەرلەرىڭدە جاتىپ، تىڭداڭدار. ەسىك الدىنا جاقىنداماڭدار. جاعىنداڭداعاندارىڭا 25 قامشى دۇرە سوعىلادى» دەپ ەسكەرتۋ جاسالدى. جەرتولەنىڭ قاقپاسىنىڭ الدىندا تۇرىپ باسىنداعى قوڭىر فەتر قالپاعىن قولىنا الىپ، باسىن ءيىپ امانداستى. ۇمىتپاسام، الاسا بويلى، سوپاق بەت، شەكەسى جالتىراعان، شاشى جوق كىسى. ءبىرىن ەستىپ، ءبىرىن ەستىمەيمىز.  تۇركىستان دەگەن ءبىر ۇكىمەتتى ايتادى. ول بىزگە نەگە كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ جاتقان بىزدەر جوق. ول اسىقپاي، ساسپاي سويلەيتىن ادام بولسا كەرەك.

– اماندىق بولسا، مەن كەلىپ جاعدايلارىڭدى ءبىلىپ كەتىپ تۇرامىن. جاعدايلارىڭ جاقساردى دەگەننەن باسقا ەشنارسە ايتپاي كەتتى. ول كىسى سول كەتكەننەن مول كەتتى. قايتا ورالمادى.  كەيىن اقىل ەسىمىز كىرگەندە ءبىلىپ ەستىسەك ول كىسىنىڭ مۇستافا بەك شوقاي ەكەنىن اڭعاردىق، - دەپ ەسكە الادى. وعان تۇتقىندار تارپىنان بىرنەشە سۇراقتار قويىلعان. بۇدان سوڭ گرودنو تۇتقىن لاگەرىنە اۋىستىرىلعان تۇتقىنداردىڭ جاعداي جاقسارا باستايدى، وعان تاڭ قالعان تۇتقىندارعا نەمىستەردىڭ بەرگەن جاۋابى: «مۇستافا بەك شوقاي دەگەنگە راحمەت ايتىڭدار. سول كىسىنىڭ ساربازى بولاسىڭدار»، - جاۋاپ بەرگەن. ال ادامگەرشىلىكتى دە، اياۋشىلىقتى دا بىلمەگەن كەڭەس  وكىمەتى «بىزدە اسكەري تۇتقىندار جوق، ساتقىندار بار» -دەدى دە ميلليونداعان تۇتقىنداردىڭ تاعدىرىن  توزاققا سالدى (ەسماعامبەتوۆ ك.، احمەت ا. سوعىس تۇتقىندارى ماسەلەسى ءالى دە قوعام نازارىندا . ەگەمەن قازاقستان گازەتى، 9 مامىر 2012 ج.).

پوتسدامداعى ۆەرماحتىنىڭ جوعارعى باس كوماندوۆانيەسى ۇگىت-ناسيحات دەپارتامەنتىنىڭ التى ايلىق كۋرسىنان وتكەن سوڭ ع.بەيىسوۆ مۇستافا شوقايدىڭ تۇركىستاندىق تۇتقىنداردى قالاي پايدالانۋ جونىندە جازعان رەفەراتىن پولكوۆنيك فون مرونگوۆيۋستەن الىپ تانىسقاندىعى تۋرالى ايتادى. م.شوقاي جاساعان جوبا جازىلعان كىتاپشا فورماتى وقۋشى داپتەرىنەن ءسال كىشىلەۋ، ءتۇسى اق سۇر. شاماسى 70-80 پاراقتاي. جوبا نەمىسشە، قازاقشا، ورىسشا جازىلعان. قازاقشاسى لاتىن ارىپىمەن جازىلعان. م.شوقاي نەمىس جەرىندە ۋاقىتشا بولسا دا تۇركىستان ۇكىمەتىن قۇرۋ كەرەكتىگىن باستى ماسەلە ەتىپ قويعان دەگەن پىكىرىن بىلدىرەدى. رەفەراتتا:

1. تۇركىستان كوميەتىن قۇرۋ.

2. تۇركىستان قارۋلى كۇشىن ءۇۇرۋ.

3. ساربازدارىن تۇتقىنعا تۇسكەن ەرىكتىلەردەن توپتاستىرۋ.

4. تۇتقىندار ىشىنەن اسكەرگە جارامايتىندارىن المانيا زاۋىت، فابريكالارىنا جۇمىسقا ەرىكتى ازامات رەتىندە پايدالانۋ. مۇگەدەكتەرىن ۇكىمەت تاراپىنا زاڭدى زەينەتكەرلىككە شىعارۋ.

5. ولاردىڭ ءۇي بولىپ كەتۋىنە تيىم سالماۋ. ۇكىمەت تاراپىنان قارىز بەرۋ. بىرنەشە جىلعا كەسىپ.

6. تۇركىستان كومانديرلەر كۋرسىن اشۋ.

7. تۇركىستان ەرىكتىلەرىن سولدات دەپ اتاۋ. ونىڭ كيىمڭنىڭ سىرتىندا بولەك «ەمبەلما» بولۋى.

8. تۇركىستان سولداتتارىنىڭ پراۆوسى المان سولداتتارىمەن بىردەي بولۋى.

9. تۇركىستان سولداتىنىڭ ىشىنەن المان نۇسقاۋشىلارىن قويۋ.

10. قالا ترانسپورتىنا تەگىن ءجۇرۋ.

11. تۇركىستان ۇلتتىق ءباسپاسوزىن ۇيىمداستىرۋ.

12. راديو حابارلار ۇيىمداستىرۋ.

13. تۇركىستان ۇلتتىق ءانسامبىلىن ۇيىمداستىرۋ.

14. تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردى تۇتقىن دەپ ساناماي، ولاردى ەرىكتىلەردىڭ «رەزەرۆى» دەپ ساناۋ.

15. مۇسىلمان ءدىنى جولىمەن تاربيەلەۋ: سولداتتارعا بەس ۋاقىت ناماز وقۋعا مۇمكىنشىلىك تۋعىزىپ، ۋاقىت بەلگىلەۋ.

16. مولدالار كۋرسىن اشۋ. ءاربىر بولىمشەلەردە مولدا بولۋىنا رۇقسات ەتۋ.

17. كەلەشەك تۇركىستاننىڭ ديپلوماتتىق كادرلەرىن وسى باستان المان جوعارى وقۋ ورنىندا وقىتىپ، ۇيرەتە بەرۋ.

18. تۇركىستان سولداتتارىن شىعىس مايدانعا جىبەرمەۋ. ورىس جەرى تۇركىستان جەرى ەمەس ەكەنىن ەسكەرۋ. تۇركىستاندىقتاردى ءوز وتانىنىڭ شەكاراسىنا بارعاندا مايدانعا كىرۋگە رۇقسات بەرۋ.

19. تۇركىستاندىقتار ءۇشىن ولاردىڭ باتىر ەرلىگىن كورسەتەتىن مەدال، تۇركىستان وردەندەرىن شىعارۋ.

20. تۇركىستان پروپاگاندا مەكتەبىن اشۋ. ولاردى تۇركىستان تىلىنا ءتۇسىرۋ (بەيىسوۆ ع. تامۇقتان وتكەن تاعدىر دەرەكتى اڭگىمە، 113-114 بب).

بۇل جوبا تۋرالى ع.بەيىسوۆ  تۇركىستاندىقتاردىڭ ىشىندە بىلەتىن كىم بار ەكەن دەپ جۇرگەن كەزىندە بەرليندە تۇركىستان كوميتەتىندە تاتار ەميگرانتى عالىمجان يدريسيمەن تانىسىپ، جاقسى قارىم-قاتىناستا بولادى. ولاردىڭ جيىرەك كەزدەسۋىنىڭ سەبەبى تۇركىستان مەن ەدىل-ورال كوميتەتى ءبىر ءۇيدىڭ ىشىندە ورنالاسقان ەدى.  ع.يدريسي عايپەكەڭە «تۇركىستاندا ۇلى ادام بىرەۋ عانا، ول مۇستافا بەك. تۇركىستان  بىرەۋ عانا، ول بولىنبەيتىن مۇستافا بەكتىڭ ۇلى تۇركىستانى» دەگەن بولاتىن. تاعى بىردە عايپەكەڭ رەتى كەلگەندە عالىمجان يدريسيدەن:

– ۇلى ادام الامانداردى ۇناتا قويماعان سياقتى بولىپ كورىنەدى. ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن  دە وسى اڭگىمەنىڭ ىزعارى بىلىنەدى. سونشالىقتى يدەيالى ادام نەگە تۇركىستان كوميتەتىنىڭ جوباسىن جاساعان، - دەپ اشىق سۇراعان. سونداعى ع.ءيدريسيدىڭ جاۋابى: « ۇلى ادام سەنىمەن مەن ەمەس. ول «ستراتەگ»، «تەورەتيك» ادام بولاتىن-دى. ونىڭ ءوز تاكتيكاسى بولدى. سونىڭ ارقاسىندا ۆەلي كايۋمحان اتى اتالماي قاڭعىپ كەلگەن، قاڭعىپ قالدى. بايقايسىڭ با، قازىر ءبۇتىن ەۋروپادا ۇلى ادامنىڭ اتاعى اتالادى. مەن ساعان ءبىر قۇپيا ايتايىن. قازىرگى مۇستافا بەك جازىپ كەتكەن جوبا دەپ جۇرگەن جوبا، ونىڭ جازعان جوباسى ەمەس. ونىڭ جازىپ كەتكەن جوباسى نەمىستەرگە پايدالى ەمەس، زياندى جوبا بولاتىن-دى. نەمىستەرگە مۇستافانىڭ حالىقارالىق جاۋعا، قىزىل بولشەۆيكتەرمەن ءومىر بويى كۇرەسىپ كەلەدى دەگەن اتاعى كەرەك بولدى. اتاعىنىڭ ءوزى جەتىپ جاتتى. ۇلى ادامدى كىشى ازيا – تۇركيادان باستاپ يران، اۋعانستان، پاكىستان، مۇسىلمان شىعىسى قولدايتىندارىن ءبىلدى»، - دەيدى.

ودان ءارى م.شوقايدىڭ جوباسى جونىندە: «– تۇركىستان سىزدەرمەن قارۋلاس بولمايدى. تەڭ پراۆولى وداقتاستارىڭ بولادى. تۇركىستان سولداتتارى مەن نەمىس سولداتتارى تەڭ پراۆودا بولسا عانا قولىنا قارۋ الادى دەگەنىن ءوزىم ەسىتكەنمىن. ۇلى ادامنىڭ دانىشپاندىق ءسوزى ءالى ەسىمنەن كەتپەيدى. ەگەر قىزىلداردى جەڭىپ، نەمىستەر تۇركىستاندى وزىنە قاراتىپ الا قالسا، ءبارىبىر باسقا ۇلتقا بيلەتپەيدى وزدەرى بيلەيدى. ونى مەن مىنا شاشى جوق باسىمداي بىلەمىن. ولاي بولسا تۇركىستانعا  ءبىر قۇلدىقتان شىعىپ، ەكىنشى قۇلدىققا مويىن ۇسىنۋدىڭ قانداي قاجەتى بار. اۋەلى تۇركىستاندىقتار الدىن بولجاپ الۋلارى كەرەك دەگەنىن مىنا قۇلاعىم ەدى ەسىتكەن. مەن ايتسام ول ءسوزدىڭ ەشبىر اسەرى بولماس ەدى. ال ۇلى ادام ايتتى، ونىكى كورەگەندىك بولىپ ەسەپتەلەدى. كورىنگەنگە بۇگىنگى ءبىر كۇن ءۇشىن قول جاۋلىق بولعىسى كەلمەدى. نەمىستەرگە اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىندا، ءبىر جاعىنان ۇرسا – ەكىنشى جاعىن توساتىن كىسى كەرەك. مەن وعان جاراي الماسپىن دەگەن ەدى. ال نەمىستەر بولسا ۇلى ادام ايتقانداي پرەزيدەنتتى تاۋىپ الىپ قويدى. ونى كوزىمىز كورىپ وتىر، - دەپ ۆەلي كايۋحاننىڭ اتىن اتاماي-اق ءتۇسىندىردى»، - دەيدى. ودان ءارى ول نەمىستەر ۇلى ادامنىڭ اقىلدىلىعىنان بۇرىن، ولىمنەن قورىقپايتىن بىربەتكەي ادام ەكەندىگىنەن قاۋىپتەندى. ول كىسىنى ەشنارسەگە قىزىقتىرا المايتىندىعىن ءبىلدى. ساتىپ تاعى الا-المايتىن بولعاسىن، كىم بىلگەن، «سۇزەك جۇقتى» ەتتى مە دەگەن قورقىنىشى تۋادى. بىراق دالەلدەۋگەە دالەلەم جوق. دالەلىم بولعاندا مەن نە ىستەي الامىن، قولدان نە كەلەدى؟»،- وكىنىشىن بىلدىرگەن. بىرىنشىدەن، ءوزى كۇندىككە ءتىرى قالعىسى كەلدى. ەكىنشىدەن، مىڭداعان تۇركىستاندىقتاردى، سەندەردى اجالدان امان الىپ قالۋدى ويلادى»، - دەدى.

سول ءۇشىن تۇركىستاندىقتاردى شىعىس مايدانعا سالۋعا بولمايدى، ورىس جەرى تۇركىستاندىقتاردىڭ وتانى ەمەس، ءوز شەكاراسىنا بارعانشا كۇتۋ كەرەك دەپ ۋاقىت وتكىزۋدى ويلادى. ول ءوز جانىن ويلاماي، تۇركىستاندىقتاردىڭ ءومىرىن ويلادى.

1943 جىلدىڭ شىلدە ايىندا پوتدستام قالاسىندا ءۇشىنشى رەيحتىڭ شىعىس مينيسترلىگىنىڭ ارنايى كۋرسىندا وقىپ جۇرگەن كەزىندە شىعىس ءمينيسترى روزەنبەرگتىڭ كەڭەسشىسى، تۇركىستان تۋرالى باس مامان، پروفەسسور فون مەندە تىڭداۋشىلاردىڭ بەرگەن: «مۇستافا بەك شوقاي دەپ جازىلعاندا بەك دەگەن ءسوز قانداي ماعىنا بەرەدى؟» سۇراعىنا  بەرگەن جاۋابى: «بەك دەگەن المانداردىڭ (نەمىستەردىڭ – ا.ا.) فون دەگەن سوزىنە پارا-پار، فون اتى-ءجونىنىڭ الدىنا جازىلسا، تۇركىستاندىقتاردا ەسىمىنىڭ سوڭىنان بولەك جازىلادى. فون – سەرى دەگەن ءسوزدىڭ  ماعىناسىن بەرەدى. تۇركىستاندىقتار دا ودان گورى جوعارى ساتىدا تۇرادى. حانزادادان كەيىنگى ورىندا بەك تۇرادى. مۇمكىن ۇلى ادام دەگەنگە دە تۇسىنبەيتىن بولارسىزدار. ولار تۋرالى دا ايتا كەتەيىن. بۇل ادامزات تاريحىندا تۇركىستان تۋرالى وي قوزعاپ، ۇلى دا ۇلكەن تۇركىستان يدەياسىن ۇيىمداستىرىپ، تەوريانى پراكتيكاعا ۇلاستىرىپ جۇرگەن تاريحتاعى ەڭ ءبىرىنشى كوسەم – تۇركىستان فيۋرەرى. ءوزى جوق، ءولىپ كەتسە دە، اتاعى قالدى. وسى اتاقتىڭ شىعىپ جۇرگەنى ونىڭ ۇلى ادام ەكەنىن دالەلدەيدى».

تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنىڭ  اسكەري فوتوكوررەسپوندەنتى ع.بەيىسوۆكە  م.شوقايدىڭ «ۇلى تۇلعا ەكەندىگى» تۋرالى اڭگىمە ايتقانداردىڭ ءبىرى نەمىس زيالىسى اننەماري فون گابەن ەدى (بەيىسوۆ ع. تامۇقتان وتكەن تاعدىر دەرەكتى اڭگىمە، 122-123 بب.). اننەماري فون گابەنگە (1901-1993) توقتالساق كورنەكتى نەمىس تۇرىكتانۋشىسى. كونە تۇرىك جازبالارى، قازاق ەتنوگرافياسى مەن لينگۆيستيكاسى بويىنشا بىرنەشە زەرتەۋلەردىڭ اۆتورى. 1944 جىلى قىركۇيەك ايىنىڭ اياعىندا «ميللي تۇركىستان» گازەتىنىڭ رەداكتورى حامزا ابدۋللين (سايران)  ع.بەيىسوۆتى  اتالمىش تۇركىتانۋشى عالىممەن تانىستىرعان  بولاتىن. سول كەزدەسۋ بارىسىندا ا. فون گابەن «مەن تۇركىستاندىقتاردى ۇناتام، ونىڭ ىشىندە ۇلى ادام مۇستافا سويلەگەن ءتىلدى بولەك سانايمىن. ۇلى ادامنىڭ نەسىن ايتاسىڭ، ول تۋىپ كەتكەن ءبىر تۇلعا ەدى عوي»، -دەپ ءوزىنىڭ پىكىرىن ءبىلدىردى دەپ جازادى (بەيىسوۆ ع. تامۇقتان وتكەن تاعدىر دەرەكتى اڭگىمە، 123 ب.). وسى اڭگىمەنىڭ ۇستىنە بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ قىزمەت اتقاراتىن يوحاننەس بەنتسينگ تەلەفون  سوعىپ، حابارلاسادى. وعان فون گابەن «تۇركىستاندىق دوستارىمىز كەلىپ وتىر. سايران كەلدى، قاسىندا ءوزى سياقتى، ەگىز دەرسىڭ، ءبىز تانىس ەمەس ۇلان كەلىپ وتىر. قازاقشا سويلەسەم دەسەڭ، كەلۋىڭە جول اشىق»  دەپ شاقىرادى. ال يوحاننەس بەنتسينگ (1913-1981) بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇركىتانۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەن.  1939 جىلى دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا قورعاعان. قازاق ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن.  سوعىستان كەيىنگى جىلدارى ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرگەن، ديپلوماتيالىق جۇمىستا بولعان. ماعجان جۇماباەۆتىڭ ولەڭدەرىن العاش نەمىس تىلىندە سويلەتكەن عالىم. 1929 جىلى ءبىر تومدىق شىعارمالارىن اۋدارعان اۋدارماشى.

ءوز كەزەگىندە فون گابەن ي.بەنتسيگتى «ۇلى ادام مۇستافا بەكتىڭ دوسى بولعان كىسى. مەن قازاقشانى سول كىسىدەن ۇيرەنگەنمىن. ول دا ۇلى ادامنان ۇيرەنگەنىن جاسىرمايدى» دەپ سىرتتاي تانىستىرىپ وتەدى.

تانىستىقتان كەيىن يوحاننەس بەنتسينگ قازاق تىلىندە شوقاي تۋرالى تەبىرەنە: «ۇلى ادامنىڭ ۇلىلىعىن مويىنداماعان ادام، ول ارسىزداردىڭ قاتارىنا كىرەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءوزىن زيالىمەن دەپ ەسەپتەپ، ءوزى زيالى ادام بولعىسى كەلەتىنى كۇلكىلى، ءوزى سىيلاپ مويىنداۋدى بىلمەسە، ونى كىم ۇلىقتايدى. ۇلى ادام ەلۋدىڭ اينالاسىندا دۇنيە سالدى. بۇل جاس قاراپايىم ادامعا ازداۋ كورىنگەنىمەن، ۇلى ادامعا از جاس بولماسا كەرەك. شوقان ءۋاليحانوۆ، لەرمونتوۆ ءتىپتى شيكى جاس كەتكەن جوق پا؟ سوندا دا ارتىندا قىرۋار ەڭبەكتەر قالدىرۋى وسىنىڭ ايعاعى ەمەس پە.  ۇلى ادام بارلىق ۇلتقا ورتاق، ال قانعا ءبولۋ ەرسى. جالپى ءبىرىن-ساران بولماسا، ۇلى ادامدار كوپ جاسامايدى. سونىڭ ءبىرى مۇستافا بەك ەدى-اۋ. «ۇلى ادام» دەپ ءوزى ولسە دە، ارتىندا جالعاستىرارلىقتاي يدەياسى قالعان ادامداردى ايتامىز. قالاي بولعان دا قارا جەر ءبارىبىر ۋاقىتى كەلگەندە جاس دەپ، كارى دەپ تالعاماي، بىردەي قابىلدايدى»، - دەپ سويلەيدى (بەيىسوۆ ع. تامۇقتان وتكەن تاعدىر دەرەكتى اڭگىمە، 124 ب.). بۇل تۋرالى ت.عد.، پروفەسسور، شوقايتانۋشى ك.ل.ەسماعامبەتوۆ: «بۇلاي دەپ م.شوقايدىڭ جاقىن سەرىكتەرى دە ايتا الماعان شىعار» دەگەن پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن.

ءومىرى ازاپتى كۇندەر مەن قايعىلى تۇندەردى باستان كەشىرىپ، بولاتتاي بەرىك، قورعاسىنداي مىقتىلىقتا، تاۋسىلماس توزىمدىلىكتە وتكەن تۇركىستان لەگيونەرلەرىنىڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرى عايپەن بەيىسوۆتىڭ تۋعان حالقىنىڭ دەربەس ءومىر ءسۇرۋى ءۇشىن كۇرەسكە بۇكىل عۇمىرىن سارپ ەتكەن مۇستافا شوقاي تۋرالى ەستەلىكتەرى مىنە وسىنداي ەدى.

انىقتاما. عايپەن بەيىسوۆ 1921 جىلى 9 مامىردا اتىراۋ (بۇرىنعى گۋرەۆ) وبلىسى، ماحامبەت (بۇرىنعى باقساي) اۋدانىنا قاراستى تالقايراڭ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. ون سەگىز جاسىندا پارتيا مۇشەلىگىنە كانديداتىققا قابىلدانىپ،  باقساي اۋداندىق پارتيا كوميتەتىندە جۇمىس جاسايدى، اسكەرگە الىنىپ، ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرىلەدى. 1941 جىلى 15-ءشى قىركۇيەكتە ۋكرايناداعى لوحوۆيتسا قالاسىنىڭ ماڭىنداعى ۇرىستا اۋىر جارالانىپ، نەمىس فاشيستەرىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، بىرنەشە ايلار بويى لاگەر ازابىن باستان كەشىپ تۇركىستان ۇلتتىق كوميتەتىنە جۇمىسقا الىنادى. سوعىس جىلدارىندا ۆەرماحتىنىڭ جوعارعى باس كوماندوۆانيەسىنىڭ تۇركىستان ناسيحات ءبولىمىنىڭ اسكەري ءفوتوتىلشىسى بولىپ قىزمەت اتقارىپ، شىعارماشىلىقپەن اينالىسقان. 1945 جىلى لەگيونەرلەردىڭ قاشۋىن ۇيىمداستىردى دەگەن سەزىكپەن ع.بەيىسوۆ، ح.ابدۋللين، زاكيروۆ، ە.قالدىباەۆ تۇتقىندالىپ، اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن. بۇل كەزەڭدە كەڭەس ارمياسىنىڭ قارقىندى شابۋىلىنان قايمىقان نەمىس-فاشيستتەرى شاپشاڭ شەگىنۋدە بولاتىن. تاعدىرلارىنا قاراي ۇكىم ورىندالار تۇنىندە تۇرمە كۇزەتشىلەرى قاشىپ كەتىپ، بۇلار امان قالادى. نەمىس تۇرمەسىنەن بوساعان سوڭ قىزىل ارميا قاتارىنا قابىلدانىپ، 1946 جىلى اسكەر قاتارىنان بوساپ ەلگە ورالعان  ع. بەيىسوۆ سول جىلى ركفسر قىلمىس زاڭىنىڭ 58-1ب بابىنا سايكەس «حالىق جاۋى» رەتىندە 10 جىل باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ، اتىشۋلى ءسىبىر، ستەپلاگ، كارلاگتىڭ توزاق ءومىرىن باستان كەشىپ، 1956 جىلى بوسايدى. ودان كەيىنگى جىلدارى اتىراۋ، ماڭعىستاۋ وبلىستارىنىڭ كاسىپورىندارىندا ينجەنەر قىزمەتىن اتقارىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان. تەك 60 جىلدان كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باس اسكەري پروكراتۋراسىنىڭ № 12/3-06(ر) 2006 جىلدىڭ 24 ساۋىردەگى قورىتىندىسىمەن اقتالىپ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇربانى مارتەبەسىن العان. سول قورتىندىسىمەن بىرگە ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى ارحيۆىندە ساقتالعان 1941 جىلى سوعىس الدىندا لەيتەنانت فورماسىندا تۇسكەن فوتوسۋرەتىن قوسا العان. 2007 جىلدىڭ 8 مامىر كۇنى قايتىس بولدى.

1944 جىلى بەرلين قالاسىنداعى باسپادان عايپەن بەيىسوۆتىڭ «بۇلبۇلدىڭ ءۇنى» اتتى كىتاپشاسى ءۇش تىلدە باسىلىپ شىققان. قازاقشاسى لاتىن عارىپىمەن باسىلعان.

اققالي احمەت 

ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ ۋنيۆەرسيتەتى

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،  پروفەسسور