ماسەلەنىڭ اۋقىمى كەڭىگەندىكتەن اشار­شىلىق ءھام قۋعىن-سۇرگىندى جەكە-جەكە قاراستىرۋ قاجەت، ەكەۋى ءبىر-بىرىمەن قابىس­پايتىن بولەك اڭگىمە دەگەن وي-پىكىر بەلەڭ الۋدا. ونىڭ ۇستىنە بۇعان دەيىن اشىق ايتىلماعان 1921-22 جىلدارداعى اشتىق جايلى اششى شىندىقتىڭ دا شىمىلدىعى تۇرىلە باستادى.
شىنايى عىلىمعا اكادەميالىق باي­سال­دىلىق كەرەك. بۇل قىلپىلداعان وتكىر ماسەلەنىڭ بىرنەشە ۇشى بار. بىرىنشىدەن، ەڭ باستىسى - ەتيكالىق جاعى. شاش ال دەسە، باس العان قوعامدا حاتتالعان قۇجاتتىڭ ءبارى زاماناۋي شىندىق بولىپ تابىلمايدى. زورلىقپەن، ازاپتاۋمەن قول قويدىرعان، ءبىرىن-بىرىنە قارالاتقان قارعىس اتقىر قاعازدار قان­شاما؟ بۇگىنگى كويلەگى كوك، تاماعى توق ادام­عا «سونىمەن، سولاي دەسەك...» دەۋ وپ-وڭاي، بىراق سونىڭ ءبارى ۇلت پايداسىنا، ونىڭ اۋىزبىرلىگىنە، باۋىرمالدىعىنا قىزمەت ەتە مە؟! ەكىنشىدەن، كەڭەس كەزىندەگى باستى-باستى قۇجاتتار ارىستاننىڭ اۋزىندا ەكەنى جاسىرىن ەمەس. جىلاننىڭ اياعىن كورگەندەي، يمپەريالىق وكتەم ساياساتتىڭ بار سۇرقيا­لىق قۇپياسىن ءبىلىپ العان پولشا، بالتىق بويى ەلدەرى سياقتى بۇرىنعى وتار كەبىن كيگەن جۇرتتار دا جانىنان تۇرشىگىپ، ءتۇڭىلىپ، تەرىس قاراپ كەتە مە دەگەن قاۋىپ اعا بالاسىنىڭ قوينىندا ايبالتاداي قىستىرىلىپ تۇرعانى جاسىرىن ەمەس. ونىڭ ۇستىنە كۇشىك كەزىنەن تالانىپ قالعان ءىنى دە ءتىسى باتقان ۇرەيدەن ارىلا الماي، بويىنداعى «اقتالۋ سيندرومىن» ساقتاپ وتىر. سوندىقتان دا ءبىز ىڭعايعا قۇلاپ، ايتۋعا، جازۋعا بەيىمبىز... ۇشىنشىدەن، كوپتىڭ ايتقانىنىڭ، ويىنداعىسىنىڭ ءبارى دە ءاردايىم دىتتەگەن جەردەن شىعىپ، دۇرىس بولا بەرمەيدى ەكەن. اش وزەك حالىقتىڭ اۋزىن ازعانتاي اققا تيگىزگەن كىشكەنتاي كوسەمدى «مىرزاجان» دەپ توبەمىزگە كوتەردىك، سويتكەن «جاقسى كىسىمىز» بارشا قازاق باسشىسىن توپ-توبىمەن، پارتيا-پارتياسىمەن مۇرنىنان كوگەندەپ، «مۇرتتى كوسەمگە» تىزىمدەپ بەرىپ، اراعا اي سالىپ اتقىزىپ وتىردى.
«قالاي دا كەڭەس وكىمەتى ورناۋى قاجەت. «كىشى وكتيابر» سالتانات قۇرماق. ادام بالاسى تەڭدىك پەن بوستاندىققا قول جەتكىزىپ، بۇ دۇنيەدە كورمەگەن قىزىعىن بولاشاق كوممۋنيزم كەزىندە كورەدى». بۇل مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار كوشپەلى قوعامدىق فورماتسيانىڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرىن «وركەنيەتكە» جاقىنداتىپ، زورلىقپەن وتىرىقشىلىققا كوشىرۋ-تۇعىن. زورلىقتان زورلىق تۋادى. 1920 جىلدارى بۇكىل قازاق دالاسىن «باندى» قاپتاپ كەتتى. قىزىلدار ولاردى قىرىپ تاۋىسا المادى، باس ساۋعالاعاندارىنىڭ ءبىرازى «باسماشىلاردىڭ» جانىنان تابىلدى. كوركەم دۇنيەلەرىمىزدە حاميت جاۋىز باندىنىڭ كوزىن قۇرتقانىمەن، حالىق جادى تاقىمدارى كەپپەگەن «باندى امانعالي»، ەرعالي، قۇنىسكەرەيلەردى كوپ كۇستانالاي كويمايدى. ال 30-شى جىلدارداعى اشتىقتا قامشى-سويىلمەن وتتى قارۋعا قارسى كوتەرىلمەگەن قازاق جوق. اداي كوتەرىلىسى، سوزاق كوتەرىلىسى، شۇبارتاۋ كوتەرىلىسى... ونىڭ ارتى قانشاما سوت، اتۋ، ايداۋعا ۇلاستى. «قازاق شىققان»، وزبەك بولعان، قىتاي اسقان، اۋعان اۋعان قازاق قانشاما... ايتىلمادى، جازىلمادى دەسەك، شىن مانىندە وسى كوتەرىلىستەردىڭ شىندىعى ءوز سۋرەتكەرلەرىن كۇتۋدە.
حح عاسىردىڭ باسىندا ولەڭ شوپتەي قاۋلاپ شىققان قازاق وقىعاندارى جازعان ءبىردى-ەكىلى كىتاپ «زاڭسىز» ءونىم بولاتىن، رەسمي رۇقسات العاندارىنىڭ ءوزى تىڭشى ءتىلماشتاردىڭ تسەنزۋراسىمەن قيدالانىپ شىقتى. 1916-22 جىلدارى الاششىل ارىس­تار اتتان تۇسكەن جوق. ولاردىڭ كوبى تاشكەنگە، سۇلتانبەك قوجانوۆتاردىڭ جانىنا بارىپ جان ساقتادى. «ءبىلىم» كوميسسياسىن قۇرىپ، بارلىق سالادان وقۋلىقتار جازدى، ابايدىڭ ولەڭدەرىنەن باستاپ كوپ كىتاپ شىعاردى. ول وقۋلىقتاردىڭ قاي جىلدارعا دەيىن اينالىستا بولعانىن بىلمەدىك، بىزگە بەلگىلىسى جۇرەگى الاش دەپ سوققان بىردە-ءبىر ازاماتتىڭ 1929 جىلدان كەيىن بىردە-ءبىر كىتابى جارىق­قا شىققان جوق. سوندا 1937-گە دەيىن ولار قالام تۇرتپەدى مە؟! ارينە، جازدى. وكىنىشكە وراي، وكتەم ساياسات يدەولوگيا سالاسىندا ىزىڭى بولەك شىبىندى دا ۇشىرمادى، سول زاماننىڭ تسەنزۋرا تىزگىنى قالام ۇستاعاننىڭ جەتى اتاسىنا دەيىن ساۋىسقاننان ساق بولۋدى ۇيرەتتى. اتىپ-اسىپ، جانىن العان ءبىر بولەك، 4-5 جىلدا شىعارماشىلىقتىڭ ءدامىن تاتىپ قالعانداردىڭ قاناتىن قىرىقتى، كومەيىنە قورعاسىن قۇيدى. ايتىلماي جاتقان رۋحاني رەپرەسسيا ساباعىنىڭ اششى بەتتەرىنىڭ ءبىرى وسى بولسا كەرەك.
ارىگە بارماي، 1916-دان باستاپ 1986-عا دەيىنگى 70 جىلدىق قازاق ءومىرىن الساق، جادىراعان جازىنان وكسۋمەن وتكەن تۇنەرىڭكى كۇندەرى كوپ ەكەن. قىزىل بيلەتىن قىلىشتان بەتەر جالاڭداتقان ماسكەۋلىك كوممۋنيستەرگە ءوزىمىزدىڭ شولاق بەلسەندىلەر اسىرا كومەك جاساپتى. الاپات اشتىق مەن قانقاساپ قۋعىن-سۇرگىنگە دەپورتاتسيانى، 2-ءشى جاھاندىق سوعىستىڭ قۇرباندارىن قوسساڭىز، قازەكەم نەگە وسپەيدى، ءوز جەرىندە وگەي بالاداي كۇن كەشتى دەگەن سۇراققا جاۋاپ الاسىز. ءوز قاعىنان جەرىپ، انا ءتىلى مەن اتا دىنىنە قارسى شاپقانداردى توقتاتۋ ءۇشىن دە، ۇلى جەڭىستەرىمىز بەن الاپات جەڭىلىستەرىمىزدىڭ ءمان-ماعىناسىن ارتتىرۋ ءۇشىن دە ءبىر جىل، ون ەكى ايدىڭ ءبىر كۇنىن الاشتىڭ ازا كۇنى دەپ جاريالاۋ، ۇلتتىق (مەملەكەتتىك) قارالى كۇن داتاسىن بەلگىلەۋ ورىندى بولماق. ول تاريح تەگەرشىگىن كەرى اينالدىرماسا دا، ورنى ويسىراپ تۇرعان وتارسىزداندىرۋ ۇدەرىسىنىڭ نوقتاسىن سىپىرار ەدى.
وسەر ۇلت تاريحىن تاسقا جازادى، وشەر جۇرت كوزىن جاسپەن جۋادى. رۋحتى جانىپ، اتا-باباعا قۇران باعىشتاپ، ارىستاردى ەسكە الار كۇن 8 مامىرمىن دەپ ءوزى سۇرانىپ تۇرعانداي. 7 مامىردا جاڭا اسكەرىمىزدىڭ كۇش-قۋاتىن ءبىر پارىقتاساق، 8-ءى مەن 9-ى كۇنى جەڭىسىمىز بەن جەڭىلىسىمىزدى اتاپ ءوتۋ وركەنيەت كوشىنە ەرگەن جاس مەملەكەتىمىز­دىڭ مارتەبەسىن كوتەرمەسە، ازايتپاسى انىق.

عاريفوللا انەس

«انا ءتىلى» گازەتى