1960-70 جىلدارى دۇنيەگە كەلگەن بۋىن دىبىس ويناتقىشتاعى كۇيتاباقتاردان «الپامىس» پەن «قوبىلاندى» سەكىلدى باتىرلىق  داستانداردى، «قىز جىبەك» پەن «ايمان-شولپان» سىندى ليروەپوستىق جىرلاردى تىڭداپ، ۇلتتىق مۇرامەن سۋسىنداپ ءوستى. جاۋگەرشىلىك  ءداۋىردىڭ قاھارماندارى جىگەردى جانىپ، رۋحىن وياتسا، كونە اپسانالارمەن ءومىردىڭ تىلسىم سىرلى قاتپارلارىنا بويلادى،  اتا-بابالارىمىزدان  قالعان اسىل ءسوزدىڭ قۇدىرەتىنە ءتانتى بولدى. قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، «بۇكىل ەل ءبىر تىلدە سويلەۋگە ءتيىس» دەيتىن كوممۋنيستىك ۇراندار  شىندىققا اينالىپ جاتقان كەزدە كەڭەستىك تسەنزۋرانىڭ قاتال تەزىنە قاراماستان حالىققا جەتكەن بۇل اسىل مۇرا سول جىر-داستانداردى تاسپاعا جازعان «الماتى گرامزاپيس» ستۋدياسىنىڭ دىبىس رەجيسسەرلەرى  مەن رەداكتورلارىنىڭ جانكەشتى ەڭبەگى مەن تەڭدەسسىز ەرلىگىنىڭ ناتيجەسى ەدى. تاريحي جانە رۋحاني قازىنامىزدى قايتا جاڭعىرتىپ، حالىققا جەتكىزۋگە وسى ستۋديانىڭ دىبىس رەجيسسەرى ماقسات مۇحيتدەنوۆتىڭ قوسقان ۇلەسى زور.   

1960-جىلدارى مۋزىكا سالاسىندا زاماناۋي دىبىس جازۋ يندۋسترياسى كۇرت دامىپ، گرامپلاستينكالارعا جازىلعان مۋزىكالىق ونىمدەر كەڭ تارالدى. كەڭەس وداعى بويىنشا بۇل ءۇردىستىڭ باستاۋىندا بۇكىلوداقتىق «مەلوديا» دىبىس جازۋ فيرماسى تۇردى. دىبىس جازۋ ستۋديالارى مەن كۇيتاباقتار شىعاراتىن زاۋىتتارى بار بۇل فيرمانىڭ داڭقى دۇركىرەپ، الەمدەگى ەڭ ءىرى التى دىبىس جازۋ كومپانياسىنىڭ قاتارىنا كىردى. ونىمدەرى جۇزدەگەن ەلگە تارالاتىن مەكەمە بۇكىل كەڭەس وداعى بويىنشا مۋزىكالىق ونىمدەردى  شىعارۋمەن جانە تاراتۋمەن اينالىستى. 1965-جىلى الماتى قالاسىندا دا «مەلوديا» فيرماسىنىڭ دىبىس جازۋ ستۋدياسى قۇرىلدى. دىبىستاردى  جازۋدىڭ جوسپارى مەن رەپەرتۋارىن فيرمانىڭ ورتالىق  ستۋدياسى انىقتاپ، بەكىتىپ وتىردى. قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى مۋزىكالىق مۇراسىن تاسپالاۋ ءىسى وسى كەزەڭدە باستالدى.

العاشقىدا الماتى «گرامزاپيس» ستۋدياسىندا قازاق ءتىلدى ماماندار تاپشى بولدى. دىبىس رەجيسسەرلىگى دەگەن بىرنەشە ونەردىڭ باسىن بىرىكتىرگەن كىرپياز ماماندىقتى مەڭگەرگەن قانداستارىمىز ساۋساقپەن سانارلىق ەدى. ماقسات مۇحيتدەنوۆتىڭ الماتى «گرامزاپيس» ستۋدياسىنا دىبىس رەجيسسەرى بولىپ جۇمىسقا كىرەتىنى وسى كەز. جاس مامان ارىپتەسى ءالىم بايعارينمەن بىرگە  قازاق ۇلتىنىڭ كونە جىر-داستاندارىن، باتىرلار جىرىن، ءان-كۇيىن تاسپاعا تۇسىرۋگە قۇلشىنا كىرىستى. ماسكەۋدەگى «مەلوديا» فيرماسىنىڭ ورتالىعى بەكىتكەن جىلدىق، توقساندىق جوسپارلار بويىنشا تاپسىرما بەرىلەدى. حالىق مۋزىكاسى – ءان، كۇي، جىر-داستانداردى، سونداي-اق قازاق كەڭەس كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىن، الەم كلاسسيكاسىن تاسپاعا جازۋ بويىنشا جوسپار ورىنداۋ كەرەك. ستۋديا قىزمەتكەرلەرى امالىن تاۋىپ قازاق  مۋزىكاسىن كوبىرەك قامتۋعا تىرىسادى. سونىڭ ارقاسىندا قيىن كەزەڭدەرگە بايلانىستى جويىلىپ كەتۋگە شاق قالعان رۋحاني مۇرا قايتا جانداندى.

الماتى ستۋدياسى قازاقتىڭ جىر-داستاندارىن، اندەرىن جازار الدىندا ولاردىڭ ءماتىنىن ورىسشاعا اۋدارىپ، ماسكەۋگە تەكسەرۋگە جىبەرۋگە ءتيىس. تالاپ  سولاي. كەڭەستىك تسەنزۋرا جات دۇنيەلەر ءوتىپ كەتپەسىن دەپ قاتاڭ قاداعالايدى. رەداكتورلار قات، بارىنىڭ ءوزى اۋدارماعا قولى تيە بەرمەيدى. «سونىمەن ولەڭدەردى اۋداراتىن باسقا ادام جوق، ءوزىم جولما-جول اۋدارما جاسايتىن بولدىم. ءماتىندى رەداكتور قاراپ، ورتالىققا جىبەرەدى. اندەردىڭ جاراسى  جەڭىل، ال ەپوستارعا كەلگەندە ءبىراز تەر توگۋگە تۋرا كەلدى» دەيدى سول كەزدەر تۋرالى م.مۇحيتدەنوۆ.

ول جىلدارى حالىق اراسىندا تۋما تالانتتاردىڭ، كوكىرەگى داڭعىل جىرشى-جىراۋلاردىڭ ۇزىلمەگەن كەزى. بۇل جونىندە ماقسات زايلاعيۇلى ءبۇي دەيدى: «جىرشى-جىراۋلاردى ىزدەپ تاۋىپ، تاسپاعا جازۋ ىسىندە كورنەكتى  فولكلور زەرتتەۋشىسى، ادەبيەتشى ماردان بايدىلداەۆتىڭ ەڭبەگى زور. جان- جاقتان كەلگەن بۇكىل جىراۋ جازۋ اياقتالعانشا سونىڭ ۇيىندە جاتادى. بىردە قاراقالپاقستاننان قايروللا يمانعاليەۆ دەگەن جىراۋ كەلدى. وسى كىسىنىڭ ورىنداۋىندا «قاراساي-قازي» جىرىن ەكى جىلدا جازىپ ءبىتىردىم. «ەر ەدىگە» سىندى قاھارماندىق داستاندارعا 1950-جىلدارى كەڭەستىك  وكىمەت تىيىم سالعان. ءالى رەسمي رۇقسات بەرىلمەسە دە تاۋەكەلگە بارىپ جازدىق. ورىسپەن سوعىسقا قاتىستى جەرلەرىن ازداپ وزگەرتۋگە تۋرا كەلدى. نەگىزىندە ناعىز جىراۋ داستاندى  جاتتامايدى، مازمۇندىق جەلىسى بويىنشا سۋىرىپ سالىپ ايتا بەرەدى. قايروللا اعامىز فەنومەن جىرشى ەدى. جاسى كەلگەن ادام، سيۋجەتتەن اۋىتقىپ كەتەدى. ستۋديا وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ استىڭعى قاباتىندا، پۋلت بولەك بولمەدە. ال قايروللا اعامىزدى جازعان كەزدە قاسىندا وتىردىم. ءسويتىپ «قاراساي-قازي» داستانىن تۇگەل جازدىرىپ، زاۋىتتان 4 كۇيتاباق  بولىپ شىقتى».

ماردان بايدىلداەۆ ەلدەن شاقىرعان تاعى ءبىر عالامات جىرشىنىڭ ءبىرى قىزىلوردالىق مىرزاعالي اقجولوۆ بولدى. سىر سۇلەيلەرىنىڭ كوزىن كورىپ وسكەن ءارى اتاقتى بالقى بازاردىڭ ۇرپاعى اقجولوۆ جىر-قيسسالاردى تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگەتىن ەپيك جىرشى ەكەن. داۋسى دا عاجاپ، يتاليانىڭ بەلكانتوسىنان كەم تۇسپەيدى. الماتىعا ستۋدياعا بىرنەشە رەت شاقىرعاندا رەتى كەلمەگەن سوڭ ماقسات زايلاعيۇلى ءتىپتى ونىڭ اۋىلى جالاعاشقا دەيىن ىزدەپ بارعانى بار.

قازىر كوپشىلىككە بەلگىلى، جەزتاڭداي انشىلەرىمىز ورىنداپ جۇرگەن «اقتولعاي» ءانىنىڭ حالىققا قايتا جەتۋىندە دە م.مۇحيتدەنوۆتىڭ قولتاڭباسى بار. 1976-جىلى ستۋدياعا 86 جاستاعى ارالباي جىراۋ كەلەدى. ءوزى  سۋىرىپسالما اقىن. مىنە وسى اقساقال ۇمىتىلىپ قالعان 2-3 ءاندى جازدىرىپتى. سونىڭ ىشىندە «اقتولعاي» ءانى ەلگە تەز تاراپ كەتكەن.

«گرامزاپيس» ستۋدياسى جىر-داستانداردى تاسپالاۋعا ەلىمىزدىڭ ءار  تۇكپىرىنەن ەڭ ۇزدىك ورىنداۋشىلاردى تارتادى. «كورۇعلى» داستانىنىڭ ۇزىندىلەرىن قىزىلوردالىق بەلگىلى جىراۋ الماس الماتوۆ، «قامبار باتىردى»  جۇماباي مەدەتباەۆ، «قىز جىبەك» پەن «مۇڭلىق-زارلىق» جىرىن شىمكەنت دراما تەاترىنىڭ اكتەرى مۇحتار وتەباەۆ ورىندايدى. دومبىرامەن حالىق اۋەندەرىن تاماشا شىرقايتىن م.وتەباەۆ بۇل داستانداردى ءارتۇرلى ماقاممەن جىرلاعان ەكەن. «ونىڭ ىشىندە سىر بويىنىڭ، جوعارعى ايماقتىڭ ونداعان ماقامى بار. ىزدەنگەن ادامعا ناعىز قازىنا عوي. ءدال وسى ەكى جىردىڭ ماقامىنداي الۋان ءتۇرلى ەتىپ وتەباەۆتاي ەشكىم ايتقان جوق. باسقا جىرلار ءبىر سارىنمەن جىرلاندى» دەپ، م.مۇحيتدەنوۆ حالىق مۋزىكاسىنىڭ قاينارىن جىر-داستانداردان تابۋعا بولاتىنىن ايتادى.

مۇحيتدەنوۆتىڭ تاعى ءبىر قوماقتى ەڭبەگى – قىرعىزدىڭ ايگىلى «ماناس» داستانىنىڭ ۇزىندىلەرىن تاسپالاۋى. جىر فرۋنزە (قازىرگى بىشكەك) قالاسىندا، راديونىڭ ستۋدياسىندا جازىلعان. ماناستى ورىنداۋشىلاردىڭ شابىتپەن، ارقالانىپ جىرلايتىنى ءمالىم. وسى ەرەكشەلىك تاسپاعا جازۋ كەزىندە ءبىراز قيىندىق تۋدىرىپتى. دىبىس رەجيسسەرىنىڭ «موتور!» دەگەن بۇيرىعىمەن باستاپ كەتكەن جىرشى قىزدى-قىزدىمەن دۇنيەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ،  ميكروفوننان الىستاپ كەتەدى. «ولاردى توقتاتۋ قيىن، جىرلاعان سايىن ارقاسى قىزادى. ءپۋلتتىڭ جانىندا باسقا بولمەدە وتىرسام دا جىرشىنىڭ جانىنا ءالسىن-ءالى جۇگىرىپ بارامىن. اقىرى بىرنەشە جەرگە ميكروفون قويىپ جازدىق» دەپ ەسكە الادى سول ساتتەردى م.مۇحيتدەنوۆ.

ماقسات زايلاعيۇلى كۇيتاباعىن دايىنداعان ونەر ادامدارىنىڭ ىشىندە قىرعىزدىڭ ۇلى ماناسشىلارى، قومىزشىلار، قياقشىلارمەن قاتار، بولوت مىڭجىلكىەۆ، توكتونالى سەيتاليەۆ، اسان كەريمباەۆ سىندى اتاقتى  انشىلەر، ك.وروزوۆ اتىنداعى حالىق اسپاپتار وركەسترى بار. سولاردىڭ اراسىندا بۇكىل قازاق ءسۇيىپ تىڭدايتىن  «جامگىر توكتۋ» ءانىنىڭ اۆتورى تۇگولباي قازاقوۆتىڭ اتاق-داڭقى العاشقى كۇيتاباعىمەن بىرگە بىردەن اسپانداعان ەدى. بۇگىندە قىرعىزدىڭ بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، ءانشى- كومپوزيتور ت.قازاقوۆ: «ماقسات  مۇحيتدەنوۆ قىرعىز راديوسىنىڭ التىن قورىنداعى ماناسشىلار مەن ءتۇرلى سالاداعى ورىنداۋشىلاردىڭ رەپەرتۋارىنداعى ونەر تۋىندىلارىن كۇيتاباققا جازدى، سونداي-اق ساپاسى تومەن فونوگراممالاردىڭ تەحنيكالىق اقاۋلارىن تازالاپ، قايتا وڭدەدى. م.مۇحيتدەنوۆتىڭ كوپ جىلدىق قاجىماس ەڭبەگىنىڭ جانە حالقىمىزعا دەگەن سىي-قۇرمەتىنىڭ ارقاسىندا قىرعىزدىڭ قايتالانباس ونەر تۋىندىلارى ماڭگىگە ساقتالىپ قالدى. جالپى تيراجى ءبىر ميلليونعا جۋىق جۇزدەگەن كۇيتاباق توپتاماسى ءبىز  ءۇشىن ۇلكەن ولجا» دەيدى. باۋىرلاس ەل ماقسات زايلاعيۇلىنىڭ قىرعىز ونەرىنە سىڭىرگەن ەڭبەگىن جوعارى باعالاپ، «قىرعىز رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر» اتاعىن بەرىپتى.

دىبىس جازۋ ءىسى بىرنەشە ساتىدان تۇرادى. دىبىس رەجيسسەرىنىڭ ءان-جىردى جازىپ العاننان كەيىنگى ماڭىزدى جۇمىسى – مونتاجداۋ، ياعني وڭدەۋ. بۇل مايدان قىل سۋىرعانداي ەپتىلىكتى، قىراعىلىقتى تالاپ ەتەتىن نازىك جۇمىس. ءبىر جاقسىسى، «مەلوديا» فيرماسىنىڭ دىبىس جازاتىن تەحنيكاسى ساپالى، وزىق بولعان. ال مونتاجداۋ دىبىس رەجيسسەرىنىڭ كاسىبي شەبەرلىگىنە تىكەلەي بايلانىستى. جىر-داستانداردى سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن جىرشىلار مەن حالىق اندەرىن ايتاتىن انشىلەر ءماتىندى قالاعان جەرىندە وزگەرتىپ، قۇبىلتىپ ايتا  بەرەدى. سونداي كەزدە بۇكىل جاۋاپكەرشىلىك جۇگى دىبىس رەجيسسەرىنە اۋادى. ول تەك دىبىس جازۋشى ەمەس، ول ءارى ادەبي رەداكتور، ءارى حالىق مۋزىكاسىنىڭ بىلگىرى، ءارى ۇلتجاندى بولسا تاسپالاعان دۇنيەسى ساپالى، ورىنداۋشىلاردىڭ ەسىمى مەن داۋىسى ماڭگىلىككە ساقتالدى دەگەن ءسوز. ماقسات زايلاعيۇلى بىردە «دوس-مۇقاسان» ءانسامبلىنىڭ ۆينيل كۇيتاباعىن جازىپ بولىپ، مونتاجداۋ كەزىندە تاسپانىڭ ءبىر كىشكەنتاي كەسىندىسىن جوعالتىپ الادى. باسقالارىن ولاي جالعايدى، بىلاي جالعايدى، ەش ۇيلەسپەيدى. دىبىس تازا ەمەس. ال جاڭاعى كەسىندى تازا ەكەن. جازۋ بولمەسىنىڭ ەدەنى تولعان قيىق،  كەسىندى. ءاي، ءبىر ىزدەسىن. سونىمەن بۇكىل قيىقتىڭ ارقايسىسىن تەكسەرىپ، دىبىسىن تىڭداپ ءجۇرىپ ارەڭ تابادى. ءان ۇيلەسىمىن تاۋىپ، جارق ەتىپ شىعا كەلگەن كەزدە كۇنى بويعى بوس كەتكەن ۋاقىتىنىڭ وتەمىنە ەرەكشە ريزا بولعانى ەسىندە.

ۆينيل كۇيتاباق دەمەكشى، الماتىلىق «گرامزاپيس» ستۋدياسى تەك  زاۋىتتا شىعاتىن تاسپالارعا جازعان. ديسكىلەردىڭ مينون، گراند، گيگانت دەگەن تۇرلەرى بولادى. «الپامىس» «قامبار باتىر»، «قوبىلاندى» گيگانت، ياعني ۇلكەن كۇيتاباقتار بولىپ شىققان. الماتى ستۋدياسىندا جازىلعان تاسپالار تاشكەنت، ماسكەۋ، لەنينگراد، ريگا قالالارىنداعى زاۋىتتاردا دايىن ءونىم بولىپ شىعاتىن. تارالىمىنا كەلسەك، بۇل ىسپەن الماتىداعى «گرامپلاستينكالار ءۇيى» دەگەن مەكەمە اينالىسقان. «ءوزىنىڭ دۇكەنى بار،  ءونىمدى تاراتاتىن دا، ساتاتىن دا ءوزى. تارالىم كولەمىن وزدەرى بەلگىلەيدى، ءار كۇيتاباق شامامەن 500-1000 دانامەن شىعادى. قازاقشا كۇيتاباقتاردى ايماقتىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي بولەدى، شىمكەنتكە كوبىرەك، پاۆلودارعا ازىراق دەگەندەي» - دەيدى ماقسات اعامىز.

باتىرلار جىرىن، داستانداردى جازۋمەن قاتار، م.مۇحيتدەنوۆ كەڭەس وداعىنا تانىمال قازاق انشىلەرى ەرمەك سەركەباەۆ، بيبىگۇل تولەگەنوۆا جانە باسقا كاسىبي ورىنداۋشىلاردى دا تاسپالاعان. سونداي-اق ارحيۆتەردە ساقتالعان بۇرىنعى اندەردى ىزدەپ تاۋىپ، وڭدەپ، كۇيتاباققا جازۋمەن اينالىسقان.  سونىڭ ىشىندە ارحيۆتەگى روزا باعلانوۆانىڭ اندەرىنەن گيگانت ديسكىسىن قۇراستىرعانى ەسىنەن كەتپەيدى. «روزا باعلانوۆا 1950-جىلدارى ماسكەۋدىڭ اتاقتى قىزىل تۋلى وركەسترىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن كونتسەرت بەرگەن. سول كونتسەرت ارحيۆتە ساقتالىپتى. مەنىڭ تاڭعالعانىم، روزا «اح، سامارا-گورودوكتى» ايتقان كەزدە زالداعى كورەرمەن ون-ون بەس مينۋت بويى انشىگە قۇرمەت كورسەتىپ تۇرىپ الدى. ارحيۆتەن تالاي كونتسەرتتىڭ جازباسىن كوردىم، ءبىر دە ءبىر انشىگە مۇنداي ىستىق ىقىلاس بولعان ەمەس. بۇل روزا باعلانوۆانىڭ ۇلى ءانشى ەكەنىنىڭ دالەلى» دەيدى م.مۇحيتدەنوۆ.

جوعارىدا دىبىس رەجيسسەرى ماماندىعى اسقان شەبەرلىكتى، سەزىمتالدىقتى، جان-جاقتى ءبىلىمدى تالاپ ەتەتىنىن ايتقان ەدىك. ماقسات اعامىزدىڭ بۇل سالاعا كەلمەي تۇرىپ كاسىبي ءانشى بولعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەيدى. انشىلىك تاجىريبەسىنىڭ دىبىس جازۋ بارىسىندا ەرەكشە قاجەتكە جاراعانى راس.

- انشىلىكتەن دىبىس رەجيسسەرلىگىنە قالاي كەلدىڭىز؟ تابيعات بەرگەن دارىنىڭىزدى ەلەۋسىز ماماندىققا ايىرباستاۋدىڭ سەبەبى نەدە؟

- الماتىداعى ەسترادا ستۋدياسىنىڭ ۆوكال ماماندىعىنا 1965-جىلى ءتۇسىپ، 1967-جىلى ءبىتىردىم. ورال قالاسىنداعى وبلىستىق فيلارمونيادا جەتى  جىل ءانشى بولدىم. جىل بويى ۇزاق گاسترولدىك ساپارلار، جوسپار ورىنداۋ دەگەن بار. بۇنىڭ ءبارى ادامدى قاجىتادى، شىنى كەرەك. سودان 1975-جىلى الماتىعا كوشىپ كەلىپ،  قازاق كسر ءان-بي مەملەكەتتىك انسامبلىنە قابىلداندىم، - دەيدى ول جونىندە ماقسات زايلاعيۇلى.

مۇندا دا گاسترولدىك ومىرگە كوندىككىسى كەلمەي، ءۇش-اق اي ىستەپتى. سودان كەيىن وپەرا جانە بالەت تەاترىنىڭ حورىنا جۇمىسقا تۇرادى. حور جەتەكشىسى  بازارعالي جامانباەۆ تالانتتى تانيتىن جان عوي، «ماكە، مىناداي داۋىسپەن حوردا ءجۇرۋىڭ كۇنا عوي، سەنىڭ داۋسىڭ ءسوليستىڭ  داۋسى. قازاقكونتسەرتكە، كەز كەلگەن مەكەمەگە ءانشى بولىپ بارساڭشى» دەسە دە باس تارتقان ول وسىلايشا دىبىس جازۋ ستۋدياسىنان ءبىر-اق شىعىپ، جاڭا ماماندىقتى تەز مەڭگەرىپ كەتەدى.

دىبىس جازاتىن قۇرال-جابدىقتى اۋەلدەن ءوز بەتىمەن ۇيرەنگەن م.مۇحيتدەنوۆ جاڭا سالاعا ىنتى-شىنتىمەن كىرىسىپ جۇمىس ىستەيدى. «دىبىس  رەجيسسۋراسى – سينتەزدى ونەر. بۇل جەردە ءانشىنى ءانشى رەتىندە، مۋزىكانتتى مۋزىكانت رەتىندە تانۋ كەرەك، جىراۋلاردى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ بىلگىرى رەتىندە تۇسىنە ءبىلۋ كەرەك» دەگەن پىكىرى ونىڭ ونەرگە كوزقاراسى مەن ۇلتتىق مۇراعا جاناشىرلىعىن بىلدىرسە كەرەك.

قازىرگى تەحنولوگيا دامىعان زاماندا دىبىس جازۋ سالاسى دا دامىدى. بۇرىنعىداي ءانشى-جىرشىنى تۇزەتىپ، ماتىنگە ءمان بەرەتىن دىبىس جازۋشىلار جوققا ءتان. بارلىعىن تەحنيكا اتقاراتىن داۋىردە قاتارداعى ءانشىنى «جۇلدىزعا» اينالدىرۋ قيىن ەمەس. دەگەنمەن، ماماننىڭ ايتۋىنشا، قازىرگى اندەردىڭ جۇرەككە جەتپەۋى، دىبىستىڭ قاتقىلدىعى ولاردى كومپيۋتەرگە بىردەن جازۋدىڭ سالدارى ەكەن. «مەن قازىر دە اۋەندى الدىمەن تاسپاعا جازىپ، ودان كەيىن كومپيۋتەرگە كوشىرەمىن، سوندا تابيعي ءۇنى ساقتالادى. ءبىزدىڭ كەزدەگى دىبىستار تازا كۇيىندە جازىلدى» دەگەن ماقسات زايلاعيۇلىنىڭ ءسوزى  ءاننىڭ تاعدىرى  دىبىس رەجيسسەرىنىڭ شەبەرلىگىنە دە بايلانىستى ەكەنىن بىلدىرەدى.  بۇل جونىندە م.مۇحيتدەنوۆتىڭ ءىزىن باسقان ارىپتەسى، كومپوزيتور ەرمەك ەلگەزەكوۆ: «جالپى دىبىس جازۋ جۇمىسى وتە كۇردەلى جانە قىر-سىرى كوپ جۇمىس، وعان وتە جوعارى ەستۋ قابىلەتى جانە ۇلكەن ءتوزىم كەرەك. ماگنيتتى تاسپانىڭ ءتۇر-ءتۇرى  بولادى، ولاردى دىبىس رەجيسسەرى ءانشىنىڭ داۋسىنا قاراي تاڭدايدى، دىبىسىن رەتتەيدى. سوندىقتان دىبىس جازۋمەن ەكىنىڭ ءبىرى اينالىسا المايدى. قازاقستانداعى ماگنيتتى تاسپاعا دىبىس جازۋ ءىسىنىڭ باستاۋىندا ماقسات مۇحيتدەنوۆ پەن ءامىر بايعارين اعالارىمىز تۇر. ءبىز سول كىسىلەردەن ۇيرەندىك» دەيدى. وسى رەتتە قازىر جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاعان ستۋديالار مەن دىبىس رەجيسسەرلەرىنە قانداي قاسيەت جەتپەيتىنى بايقالادى. ەسەر اندەر مەن كوشىرمە اۋەندەردىڭ كوبەيگەنى انشىلەردىڭ عانا ەمەس، دىبىس رەجيسسەرلەرىنىڭ دە قاتەلىگى. ولاردىڭ كوبى ءاننىڭ جۇرەككە جەتۋىنە، تازالىعىنا، ءسوزدىڭ ماعىناسىنا مۇلدە نازار اۋدارا بەرمەيدى. وسى رەتتە ماقسات اعامىزدىڭ كاسىبىنە ادالدىعى مەن بىربەتكەيلىگى ونەرگە قىزمەت ەتۋ دە مىنەزدەن ەكەنىن بىلدىرسە كەرەك. «گرامزاپيستە» دە، كەيىننەن جاڭا قۇرال-جابدىقتارى بار زاماناۋي ستۋديادا ءان جازۋمەن اينالىسقاندا دا ءان ماتىنىنە باسا كوڭىل ءبولىپتى.  تىپتى ايتىپ جاتقان ءانىنىڭ ءسوزىن تۇسىنبەيتىن انشىلەرمەن جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتقان كەزى از ەمەس.

ءبارى دە ونەرگە كوزقاراستان باستالدى عوي، ماقسات مۇحيتدەنوۆتىڭ حالىق مۋزىكاسىنا جەتىك بولۋى تەگىن ەمەس. ول مۋزىكالىق ستۋديادا وقىپ  جۇرگەندە  اتاقتى انشىلەر عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ پەن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ دارىستەرىنە قاتىسادى. «جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ كەرەمەت ۇستاز ەدى. ءاننىڭ تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلى تۇسىندىرەدى، ءار ءسوزدى، ءار دىبىستى ميىڭا قۇيادى. قايرات بايبوسىنوۆتىڭ انشىلىك باعىنىڭ جانۋى ەلەبەكوۆتىڭ ارقاسى. قايرات ۇستازىنىڭ ءتالىم-تاربيەسىن ءسىڭىرىپ الدى، ارى قاراي دامىتىپ، ءوز مەكتەبىن قالىپتاستىردى. «الەمگە تولسا كوكىرەك، اشىلار كوزى سانانىڭ» دەپ تۇرماعامبەت ىزتىلەۋ ايتقانداي، جۇسىپبەك شاكىرتتەرىنىڭ كوكىرەك كوزىن اشتى» دەگەن ماقسات اعامىز مۋزىكا ونەرىنىڭ قىر-سىرىن تەرەڭ مەڭگەرۋ ءۇشىن ۋچيليششەدە ديريجەرلىك ماماندىقتى مەڭگەرسە، كونسەرۆاتوريادا بەلگىلى كۇيشى ايتجان توقتاعاننىڭ دومبىرا سىنىبىندا وقىعان.

- دىبىس رەجيسسەرى بولا ءجۇرىپ اندەر مەن جىر-داستانداردىڭ ءماتىنىن ورىسشاعا اۋدارىپسىز. ادەبيەتتەن حابارىڭىز مول ەكەنى بايقالادى. بۇل وتباسى تاربيەسىنە، بالالىق شاعىڭىزعا بايلانىستى بولار.

- ورال وبلىسىندا اقساي دەگەن قالادان 5-6 شاقىرىم جەردە كىلەڭ قازاق تۇراتىن كيم – «كوممۋنيستيچەسكي ينتەرناتسيونال مولدەجي» دەگەن كىشكەنتاي اۋىل بولدى. اكەم مۇعالىم ءارى كوممۋنيست، وكىمەت پەن پارتيا قايدا جىبەرسە سوندا بارادى. 4-سىنىپتى كيم-دە قازاقشا ءبىتىردىم. 1950-جىلداردىڭ اياعىنان باستاپ ءبورلى اۋدانىندا بۇكىل قازاق مەكتەبى جابىلدى.  مەن امالسىزدان گريگورەۆكا دەگەن اۋىلداعى ورىس مەكتەبىندە وقۋىمدى جالعاستىردىم. بىرگە بىتىرگەن ەكى بالا بار، ءبارىمىز 5-سىنىپقا قابىلداندىق. ورىسشا بىلمەيتىن ءبىز ءۇش ايدا سىنىپتاستارىمىزدى قۋىپ جەتىپ الدىق.  ...ءالى ەسىمدە، 10-سىنىپتامىن. ورىس ادەبيەتى مۇعالىمى ءار  ساباق سايىن «ۇلى ورىس حالقى»، «ۇلى ورىس وزەنى»، «ۇلى ورىس قالاسى»  دەگەن سوزدەردى 40-50 رەت ايتادى. ءبارى دە ۇلى. بۇل ءسوز مەنىڭ ساناما تىق ەتىپ، باسقانىڭ ءبارى ناشار ما دەگەن وي تۋعىزدى. 5-سىنىپقا دەيىن مايشامنىڭ   تۇبىندە وتىرىپ قازاقشا تالاي كىتاپ وقىدىم. اۋىلداعى  بايقوناق دەگەن اتام ناعاشىم ەكەۋى وتىرىپ الىپ ايتىسادى. سول شەجىرە قارتتاردىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ ءوستىم. ال مەكتەپتەگى ەستىگەنىم بۇل اڭگىمەلەرگە كەرەعار. سولاردى سالىستىرا كەلە، قازاقتىڭ ادەبيەتىنە، تىلىنە دەگەن قۇرمەتىم مەن قىزىعۋشىلىعىم ەسەلەپ ارتتى.

وسىلايشا 10-سىنىپتا باستالعان جىرعا، سوزگە قۇمارلىق «گرامزاپيسكە» كەلگەندە كادەگە جاراپ، ودان ءارى جالعاسىن تابادى. جىر-داستانداردا كونە سوزدەر كوپ. ولاردى اۋدارۋ وڭاي ەمەس. سول ءۇشىن ءتىل عىلىمىنا قاتىستى كىتاپتار مەن سوزدىكتەردى قارايدى، لينگۆيستيكا، فولكلور،  تۇركولوگيا تۋرالى كىتاپتاردى ىزدەپ ءجۇرىپ ساتىپ الادى. بۇل ىزدەنىس 1975-جىلدان باستاپ كاسىبي تۇردە لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەرمەن اينالىسۋعا تۇرتكى بولدى. بۇنىڭ ءبارى انا تىلىمىزگە، ادەبيەتكە دەگەن  ماحابباتتان  تۋعان ەدى. بۇگىندە ماقسات مۇحيتدەنوۆ تۇركولوگيا عىلىمىندا وزىندىك زەرتتەۋلەرىمەن تىڭنان تۇرەن سالىپ ءجۇر. «دىبىس جازۋ ستۋدياسىندا ىستەپ ءجۇرىپ وسى سالاعا ءتۇستىم.  بۇل ءبىلىمنىڭ داستانداردى، جىرلاردى جازعاندا كومەگى كوپ بولدى، - دەيدى ول. - ەسكى جىرلاردى، اندەردى ايتىپ وتىرعان كىسىلەردى تالاي تۇزەتتىم. ءتىپتى كەيبىر ولەڭدەردىڭ ءماتىنىن وزگەرتىپ، ءسوز جازۋعا دا تۋرا كەلدى. كەز كەلگەن قازاق ءانىن ايتۋشىنىڭ ۇيلەسپەيتىن جەرلەرى بولسا قيسىنىن كەلتىرىپ تۇزەتىپ جىبەرەتىنمىن».

ماقسات مۇحيتدەنوۆ 1975-1991 جىلدار ارالىعىندا دىبىس جازۋ  مامانى رەتىندە دينا  نۇرپەيىسوۆانىڭ كۇيلەرىن، كۇلاش بايسەيىتوۆانىڭ اندەرىن، احمەت جۇبانوۆ شىعارمالارىن، روزا باعلانوۆا، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، قالي جانتىلەۋوۆ، لۇقپان مۇحيتوۆ، قالامپىر راحيموۆا، ابىكەن قاسەنوۆ، اعايىندى ابدۋلليندەر، قايرات بايبوسىنوۆ، قاپاش قۇلىشەۆا، ت.ب. انشىلەر ورىنداعان شىعارمالاردى وڭدەپ، ماگنيتتى تاسپاعا ءتۇسىردى. سونداي-اق قۇرمانعازى اتىنداعى مەملەكەتتىك وركەستر، «سازگەن سازى» ءانسامبلى، اتىراۋ حالىق اسپاپتار وركەسترىنىڭ كۇيتاباقتارىن جازدى. جوعارى ساپادا جازىلعان بۇل تاسپالاردىڭ بارلىعى التىن قورىمىزعا قوسىلدى. سونداي-اق تاۋلى التاي ولكەسى الماتى  ستۋدياسىنا بەكىتىلگەندىكتەن، سول وڭىردەگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كومەيمەن ايتاتىن انشىلەرىن تاسپاعا تۇسىرۋگە اتسالىستى. قازاقستاندى مەكەندەگەن ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنىڭ مۋزىكالىق مۇراسى، ەسترادالىق اندەر دە كۇيتاباق بولىپ شىعىپ جاتتى. سول الماتى «گرامزاپيس» ستۋدياسىندا تاسپالانعان تۋىندىلار بۇگىندە قر كينو- فوتوقۇجاتتار جانە دىبىس جازبالارى ارحيۆىندە ساقتاۋلى. وكىنىشكە قاراي، ماسكەۋدەگى «مەلوديا» فيرماسىن جەكەشەلەندىرىپ العاندار وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ مۋزىكالىق مۇراسىن كۇرەسىنگە تاستاعان سىڭايلى.  كەزىندە ول جەرگە، ماقسات زايلاعيۇلىنىڭ ايتۋىنشا، تاسپاعا جازىلعان شىعارمالاردىڭ ەڭ ۇزدىك نۇسقاسى – كوردۋبلدەر جىبەرىلگەن.

ءيا، ءبۇتىن ءبىر حالىقتىڭ عاسىرلار بويى جيناقتالعان مۋزىكالىق  مۇراسىن تاسپاعا ءتۇسىرۋ ءۇشىن انشىلىك مانسابىن تاستاپ، سول كەزدە قازاق اراسىندا سيرەك كەزدەسەتىن دىبىس رەجيسسەرى ماماندىعىن مەڭگەرگەن، قازاقستانمەن قوسا تاۋلى التاي ءوڭىرى، قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلتتىق جانە كلاسسيكالىق ءان-كۇي مۇراسىن ۇلكەن شەبەرلىكپەن زاماناۋي ماگنيتتى تاسپاعا تۇسىرگەن ماقسات مۇحيتدەنوۆتىڭ بۇل ەڭبەگى ءبىر ادامنىڭ قوعام يگىلىگىنە قالاي ۇلەس قوسا الاتىنىن ايقىن اڭعارتسا كەرەك. كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنان ساڭىلاۋ تاۋىپ، جاۋگەرشىلىك ءداۋىردىڭ ۇلى قازىناسىن جەتكىزۋشى جىرشى-جىراۋلاردى، حالىق  انشىلەرىنىڭ داۋسى جازىلعان التىن قور وسىلاي قالىپتاستى. ۇلت مادەنيەتىنە قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن ماقسات زايلاعيۇلىنىڭ دوسپامبەت، شالكيىز، قازتۋعان سىندى ۇلى جىراۋلار كوشى قالدىرعان رۋحاني قازىنانىڭ قادىر-قاسيەتى مەن ءسوز قۇدىرەتىن  تەرەڭ سەزىنىپ، ءوز اسىلدارىمىزدى بيىككە كوتەرۋگە اتسالىسقان ەڭبەگى قانداي قۇرمەتكە دە لايىق.

قايرات بايبوسىنوۆ، قازاقستاننىڭ حالىق ءارتيسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، پروفەسسور:

«ماقسات مۇحيتدەنوۆتى ەسترادا-تسيرك ۋچيليششەسىندە قاتار وقىعان كەزەڭنەن بىلەمىن. 1980-جىلى «مەلوديا» فيرماسىنان مەنىڭ حالىق اندەرى مەن بەلگىلى كومپوزيتورلاردىڭ اندەرىنەن تۇراتىن گيگانت-كۇيتاباعىم شىقتى. اتاقتى فوتوگراف يۋ.كۋيدين تۇسىرگەن سۋرەتىممەن، اعىلشىن، ورىس، قازاق تىلىندەگى سيپاتتاماسىمەن شىققان بۇل  كۇيتاباق حالىققا تەز تاراپ كەتتى. ول كەزدە دىبىس ماگنيتتى تاسپاعا جازىلادى، داۋىستىڭ بوياۋى قانىق ءارى تازا شىعادى. ماقسات مۇحيتدەنوۆ ءوزى ءانشى ءارى مۋزىكانت بولعان سوڭ دىبىس جازۋعا دا ۇلكەن تالاپپەن كەلەتىن. ءتىپتى جازاتىن ورنىن الدىن الا سايلاپ الادى. سول كۇيتاباقتى تۇنگى 12-دە الماتىداعى وپەرا تەاترىنىڭ زالىندا جازدىق. داۋىستىڭ تابيعي شىعۋىنا، بوياۋىنا كەڭىستىكتىڭ اسەرى زور، ونىڭ ۇستىنە حالىق اندەرى كەڭ تىنىسپەن ايتىلادى. وسىنىڭ بارلىعىن جاقسى بىلەتىن دىبىس رەجيسسەرى جازعان كۇيتاباقتار تەز تاراپ، ءانشى ءبىز دە حالىق سۇيىسپەنشىلىگىنە بولەندىك. كوبىنەسە  انشىلەر تانىمالدىققا تەز يە بولادى دا، ءاننىڭ جارىققا شىعۋىنا اتسالىساتىن باسقا ماماندار تاسادا قالىپ قويادى. سونداي ماماننىڭ ءبىرى  – دىبىس رەجيسسەرلەرى. ۇلتتىق  مۋزىكانى ناسيحاتتاۋعا كوپ ۇلەس قوسقان ماقسات مۇحيتدەنوۆتىڭ ەڭبەگى لايىقتى باعالانۋى كەرەك».

مايرا يلياسوۆا، قر ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتيسى:

«اسپاپتىق انسامبل ورىندايتىن شىعارمانى تاسپاعا جازۋ دىبىس رەجيسسەرىنەن اسقان شەبەرلىكتى، تەرەڭ مۋزىكالىق ءبىلىمدى، ءۇننىڭ ۇيلەسىمىن ءجىتى اڭعارۋدى تالاپ ەتەدى. 1990-جىلى قازاق راديوسىنىڭ باس رەداكتورى مۇرات كاريمۋللين مەنىڭ اندەرىمدى كۇيتاباققا جازۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى. ءسويتىپ «سازگەن» فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق ءانسامبلىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن جانە دومبىرامەن  جەكە ايتقان اندەرىم دىبىس رەجيسسەرى ماقسات مۇحيتدەنوۆتىڭ تاسپالاۋىمەن جارىققا شىقتى. ءبىر عاجابى، ول كىسىنىڭ قاراپايىم دىبىس جازۋ ستۋدياسىندا، قاراپايىم قۇرال-جابدىقپەن تاسپالاعان دۇنيەلەرىنىڭ ساپاسى قازىرگى وزىق تەحنولوگيامەن  جازىلعان دىبىستاردان كوپ ارتىق. ودان بەرى 30 جىل وتسە دە سول كۇيتاباعىمدى تىڭداپ وتىرىپ ءۇننىڭ تازالىعىنا  تاڭعالامىن. بۇل ماقسات اعامىزدىڭ جوعارى ءبىلىمدى مۋزىكا مامانى بولۋىمەن قوسا، ادامي قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن. ءاردايىم جۇزىنەن مەيىرىم توگىلىپ تۇراتىن ماقسات اعامىز دىبىس جازۋ كەزىندە جاس انشىلەرگە اعالىق قامقورلىقپەن قاراپ، قاتەلەسكەن جەرىن تۇزەپ، قايتا جازۋدان جالىقپايتىن. انشىلەرگە كاسىبي دەڭگەيى بيىك ماماندارمەن جۇمىس ىستەۋ ءبىر عانيبەت قوي. قازىرگى دىبىس رەجيسسەرلەرى وسىنداي ادامداردان ۇلگى الۋى كەرەك».  

مۇرات ابۋعازى، قر مادەنيەت قايراتكەرى، كۇيشى-دومبىراشى:

«دىبىس تاسپاسىنا جازۋ، دىبىس رەجيسسۋراسى ءوز الدىنا تەرەڭ عىلىم دەپ ايتۋعا بولادى. دىبىس رەجيسسەرى بولۋ ءۇشىن ادامدا بىرنەشە ەرەكشە قاسيەت بولۋى كەرەك. ول ەڭ الدىمەن دىبىستىڭ بوياۋىن ەستي، اجىراتا ءبىلۋى قاجەت. دىبىستىڭ تەپە-تەڭدىگىن رەتتەي ءبىلۋ سياقتى وزىندىك ەرەكشەلىگى دە بار. قازاق مۋزىكا تاريحىندا وسى سالانى، اسىرەسە ۇلتتىق مۋزىكانى، ءان-كۇي مەن جىر، تەرمە-تولعاۋلاردى تاسپالاۋدى جەتىك مەڭگەرگەن ماماندار ساۋساقپەن سانارلىق. كەڭەس داۋىرىندە مايتالمان كۇيشىلەردىڭ، كۇمىس-كومەي ءانشى-جىرشىلاردىڭ ورىنداۋىندا جارىق كورگەن كۇيتاباقتاردىڭ دىبىس تاسپاسىن جازعان نەگىزىنەن ماقسات مۇحيتدينوۆ جانە ءالىم بايعارين ەكەندىگىن ايتۋ ءلازىم. قازاقتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىنان مول حاباردار، كاسىبي ءانشى، ساۋاتتى كۇيشى-دومبىراشى بولعاندىقتان دا ماقسات اعامىزدىڭ جازعان تاسپالارىندا قايتالانبايتىن ەرەكشەلىك بار. م.مۇحيتدينوۆ كۇيتاباعىن جازعان تالاي ونەر قايراتكەرى اتاق-داڭققا يە بولدى. بىراق وسىلاردىڭ بارلىعىن جازعان ادامنىڭ ەلەنە بەرمەۋى كوڭىلگە كىربىڭ ۇيالاتادى. ويتكەنى قازىرگى تاڭدا بۇل كىسىدەي ناعىز مامان جوقتىڭ قاسى ەكەندىگى شىندىق. سوندىقتان ۇرپاققا مۇرا بولىپ قالاتىن اسىل مۇرامىزدى دارىپتەگەن تۇلعالارىمىزدى باعالاي بىلەيىك».     

دينا يمامباەۆا

Abai.kz