مەنىڭ اۋىلىم

مەنىڭ تۋىپ وسكەن جەرىم – جاربۇلاق، كازىرگى قابانباي باتىر اۋىلى. بالالىق شاعىم وتكەن الاكول جاعاسىنداعى جاربۇلاق ەرتەرەكتە شاعىن اۋىل بولعان، ماقانشى اۋدانىنىڭ كيروۆ كولحوزىنىڭ الىستاعى بولىمشەسى ەكەن. اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىگى 1932 جىلى قۇرىلعان. العاشىندا اۋىل حالقىنىڭ سانى 1000-نان ءسال عانا اساتىن دەسەدى. 1962 جىلىعى ۇلى كوشتە قىتايدىڭ بوروتولا وبلىسى مەن تارباعاتاي، ىلە ايماقتارىنان وتكەن حالىقپەن تولىعىپ، ىرگەلى اۋىل قاتارىنا قوسىلدى. 1963 جىلى ءوز الدىنا جەكە كەڭەستىك شارۋاشىلىق (سوۆحوز) بولىپ قۇرىلدى. كازىرگى شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنا قارايتىن جوڭعار الاتاۋى مەن بارلىق جوتاسى ارالىعىندا اتاقتى الاكولدىڭ جاعاسىندا شىعىسقا قاراي كوسىلىپ جاتقان 10 مىڭنان اسا حالقى بار اۋىلدىڭ كولەمى اۋدان ورتالىعىنان ۇلكەن ءتۋريزمنىڭ دامۋىنا، ينفراقۇرىلىمنىڭ كۇشەيۋىنە، تاريحي كيەلى مەكەندەردى كوركەيتۋگە ەڭ قولايلى ورتالىق وسى – جاربۇلاق (قابانباي) اۋىلى.

تاعدىردىڭ اۋىر زاماندارىندا، ايماقتىڭ بي مەن باتىرلارى ساليقالى شەشىمدەر قابىلداپ، اقىندارى ەل بىرلىگىن قولداعان ولەڭ – جىرلار شىعارىپ، حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن. جاربۇلاق ەلدى مەكەنىندە تۋىپ-وسكەن قابانباي باتىردى تاريح ۇمىتقان ەمەس. بۇگىندەرى اسا ءبىر سۇيىسپەنشىلىكپەن قازاق حالقى ونى «دارابوز»، «حان باتىرى» - دەپ اتايدى. تارباعاتاي القابى، سۋىقتى دا، اشتىقتى دا، سوعىستى دا، كۇشتەۋدى دە كوپ كوردى. قىس الدىمەن تاۋدا باستالىپ، العاشقى قار مۇزارت بەلدەردە جاتاتىن ەلدى-مەكەن كيەلى، قاسيەتتى، شيپالى توپىراققا باي. اۋىل ءوڭىرىنىڭ تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان تاريح. قات-قات شەجىرە. سول اڭىزداردىڭ ءبىرى – اسان قايعىنىڭ جەر تۋرالى اڭىزىنا تىرەلەدى.

دۇنيەنىڭ ءتورت تۇكپىرىن تۇگەل شارلاعان اسان قايعى جاربۇلاق ولكەسىنە اياق تىرەگەندە توتياىنداي تولقىعان الاكولگە كەربەز تاۋعا، كەڭ دالاعا كوزى تۇنىپ «توقتا» دەگەن ەكەن. سودان بەرى اۋىلىمىزدىڭ تەرىسكەيىندەگى ەڭسەلى دە ەلىكتى قۇزداردى توقتا تاۋى دەپ اتايدى. اتىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ اينالاعا كوز سالعان كەمەڭگەر، «جەر-اق ەكەن شىركىن، بىراق «ۇرىس» ءيىسى شىعىپ تۇر ەكەن» — دەپ مۇڭايىپتى. ءيا، راسىندا دا اۋىلدىڭ ۇستىندە سان عاسىرلار بويى كوپتەگەن ۇرىستار بولعان. جوڭعار قاقپاسىنان شىعا شاپقان جاۋ الدىمەن نايزا ۇشىن توقتانىڭ باۋىرىنداعى لاڭكولگە تىرەگەن. كوزدىڭ جاسىنداي مولدىرەپ تۇرعان كولدىڭ ورنى قازىر قازانشۇڭقىر دەپ اتالادى.

الاكول

جاربۇلاق اۋىلىنا جاقىن ورنالاسقان الاكول كولى - قازاقستاننىڭ تاڭعاجايىپ كولدەرىنىڭ ءبىرى. اتالمىش كول تاريح پەن ءتۋريزمنىڭ تىنىسى دەسەك بولادى. الاكول ءوڭىرى بىزگە تۋريزمنەن بۇرىن، تالاي تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاسى رەتىندە بەلگىلى. جوڭعارلارعا تويتارىس بەرۋدە باستى قانتوگىستىڭ ءبىرى وسىندا ورىن العانىن ەل تاريحىنىڭ بەتتەرىنەن بىلەمىز. كۇنشىعىستان اقتارىلا توگىلگەن جاۋ جوڭعار قاقپاسىنان شىعا بەرە وسى جاقتى بەتتەگەن دەسەدى. جارالانعان باتىرلار دا كولگە ءتۇسىپ، ساۋىعىپ قايتادى ەكەن. تەگىندە كولگە قۇياتىن وزەندەردىڭ ءبىرى ەمىلدى ارقانىڭ قاقپاسى دەپتى قادىرعالي بەك. كەزىندە قۇرانىن قولىنان تاستاماعان مۇحيت اتاسى اتانعان جاكيۆ كۋستو الاكولدى قاق جارعان اق جولاقتى بايقاپ، قاسيەت تۇنعان دەپ تاڭداي قاعىپتى.

ودان بولەك الاكول ەلىمىزدەگى ەڭ ءىرى جانە مەملەكەت قاراۋىنا الىنعان ماڭىزى بار قورىق. جانە وتاندىق ءتۋريزمدى دامىتۋداعى ماڭىزدى ءرول اتقاراتىن تۋريستىك ايماقتاردىڭ ءبىرى. بۇرىن جاربۇلاق اۋىلى مەن كولدىڭ ارا قاشىقتىعى 2-3 شاقىرىمداي الشاق بولسا، كازىرگى تاڭدا كول جاعاسىنداعى دەمالىس ۇيلەرى مەن اۋىلدىڭ شەتى بىرىگىپ كەتكەن.

قورىق 1998 جىلدىڭ 21 ساۋىرىندە ۇيىمداستىرىلىپ، الماتى جانە شىعىس قازاقستان وبلىسى ء(ۇرجار اۋدانى) اۋماعىندا 20,0 مىڭ.گا. جەر كولەمىن الىپ جاتىر. قورىق جوڭعار الاتاۋى مەن الاكولدىڭ - ۇلكەن، ورتا، تاستى - ارالدارىنان باستاۋ الاتىن تەنتەك وزەنىن ساقتاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان. كول ماڭىنداعى ىستىق باستاۋلار ەجەلدەن بەرى ءوزىنىڭ ەرەكشە ەمدىك قاسيەتتەرىمەن تانىمال. ۇزىندىعى – 104 ش. ال ەنى - 52 ش. جاعاسىنىڭ ۇزىندىعى 348 شاقىرىمدى قۇرايدى. كولدىڭ ورتاشا تەرەڭدىگى – 22 مەتر، ەڭ ۇلكەن تەرەڭدىگى – 54 مەتر. ءوزىنىڭ كوركىمەن جانە ەرەكشە تابيعاتىمەن بىرەگەي كولدىڭ جاعالارى قالىڭ تۇبەكپەن، مۇيىستەرمەن، شىعاناقتارمەن، ايلاقتارمەن تىلىنگەن. الاكول مەملەكەتتىك تابيعي قورىعىندا 269-دان اسا قۇستار تۇرلەرى مەكەن ەتەدى. رەليكتى شاعالا، جەكە دۋاداق، قاراباستى كۇلەگەش، بىزتۇمسىق شاعالا، بۇيرا جانە قىزعىلت بىرقازان، اقباس ۇيرەك جانە باسقا دا از كەزدەسەتىن جانە جەر بەتىنەن جوعالىپ بارا جاتقان سۋدا جۇزەتىن ءشول جانە تاۋ قۇستارىن كەزدەستىرۋگە بولادى. تۋريستەر ساياحاتتان 5-6 كۇن بۇرىن بيىك تاۋلى جوڭعار الاتاۋىنان بالقاش ماڭىنداعى شولدەرگە دەيىنگى نەگىزگى لاندشافتىق ايماقتىڭ فلوراسى جانە فاۋناسىمەن تانىسۋىنا بولادى. وسى اۋماققا ۇيا سالعان ەسكەك اياقتىلار، سۇقسىر ۇيرەك، شاعالا ءتارىزدى كوپتەگەن قۇستاردىڭ سۋلى-باتپاقتى كەشەنى قورعاۋعا الىنعان. اسىرەسە، بۇيرا بىرقازان، قىزعىلت بىرقازان ، وگىزباس شاعالا، جالباعاي، سۇڭقىلداق اققۋ، اقباس ۇيرەك، اقباس تىرنا، اققۇيرىق سۋبۇركىت ءتارىزدى قۇستار قازاقستاننىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگىزىلگەن. الاكول كولىنىڭ قۇندىلىعى سوندا، ونىڭ ارالدارىنا حالىقارالىق تابيعات قورعاۋ وداعىنىڭ قىزىل كىتابىنا ەنگەن قۇستىڭ سيرەك ءتۇرى قارامويناق شاعالانىڭ ۇيالارى بار. شيپالى ەمدىك قاسيەتىمەن تاڭىمال الاكولدىڭ جاعالاۋىنداعى قارا بالشىق، اق بالشىق، سازدى باتپاقتىڭ ەمدىك قاسيەتى مول.

ارالتوبە

ارالتوبە – الاكولدىڭ ورتاسىنا قۇدىرەتتىڭ قويىپ قويعان جوتالى جونى. قىس-جازى جاسىل ساعىمعا ورالىپ، ادام باسپايتىن قالىڭ مايساسى قىستىڭ قىراۋلى قارىندا دا مالدىڭ تەبىندەپ جايلعانىنا تاپتىرمايتىن مەكەن. جىلعا سايىن باستاۋ، ساي-سايدان سىلدىراي اققان بۇلاق. الاكول جاعالاۋىنان 18 شاقىرىم قاشىقتىقتا سۋ ورتاسىندا ورتالاسقان تاۋ. سۋ كولىگىن جۇرگىزۋشىلەر ارالتوبەگە دەيىنگى اراقاشىقتىق بۇرىن 13 شاقىرىم بولعانىن، قازىر 18 شاقىرىمعا دەيىن ۇزارعانىن ايتادى. سۋ ورتاسىنداعى توبە ورنالاسقانا قاراي، «ۇلكەن، ورتا جانە كىشكەنە ارالتوبە ارالدارى» بولىپ بولىنەدى. الاكولدە مەكەندەيتىن بارلىق قۇستار قايتقاندا وسى جەردە ميلليونداپ جينالىپ قۇس بازارىن قۇرادى. كول جاعالاۋىنداعى ءىرى دەمالىس ورىندارىنىڭ سۋ كولىكتەرى 15-20 مىڭىن تولەسەڭىز، ارالدارعا ەشقانداي كەدەرگىسىز اپارىپ كەلەدى.

ارالدىڭ اينالا شەڭبەرىن ايدىن دوڭگەلەي قورشاپ جاتقاندىقتان قاپالاقتاپ جاۋعان قالىڭ قار بۇل وڭىرگە جەتە بەرمەيتىندىكتەن مال جايىلىمىنا لايىق، جەرى شۇيگىندى بولادى. ەرتەرەكتە ۇيىرىمەن مال ۇستايتىن بايلار قاراشا-جەلتوقساندا قارا جەردى قار باسىپ، ايدىننىڭ مۇزى قالىڭ بولىپ قاتىپ، سارى اياز كۇشىنە ەنگەن ۋاقىتتا كول بەتىندەگى قالىڭ مۇزدان ءوتىپ، وسى ارالعا مالدارىن جاياتىن قونىس ەسەبىندە پايدالانعان. جالتىر مۇز ۇستىنەن تۇلىكتەردى امالداپ وتكىزۋ ءۇشىن بارلىق مالدى مۇز بەتىندە تايمايتىن ەمشەك تاعامەن تاعالايدى. ۇساق مالداردىڭ اياعىنىڭ استىنا جايىپ تاستاپ، العا جىلجىتىپ وتىراتىن توسەنىش ۇلكەن تەكەمەت، تۋىرلىقتار پايدالانادى. قاجەتىنشە تۇلىك اياقتارىنا كيىزدەن باشماق تىگىپ كيگىزەدى. وسىلايشا شالعىنى جاپىرىلماعان جايلاۋدىڭ ماشاقاتىن دا تارتادى. شۇرايلى شۇيگىنىن ءسۇزىپ ەركىن وتتاعان مال كوكتەمدە بۇرىنعىدان دا قوڭدانىپ، دوڭگەلەنە تولدەيدى ەكەن. كول ورتاسىنداعى ارالتوبە قويناۋىنا جىل سايىن مۇز قاتقانشا كوشىپ كەلىپ قىستاپ، مۇز بوسار الدىندا ەلگە قايتۋدى ادەتكە اينالدىرعان بايلاردىڭ ءبىرى مەنىڭ ناعاشى اتام – ماجەن قاجى بولعان.

بارلىق –اراسان

«اراسان-تاۋ» بوكتەرىندە، «بارلىق» جازىعىندا، ەرەكشە ميەرالدى سۋىن قولداناتىن «بارلىق- اراسان ءساناتوريى الاكول كولىنەن 2 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. بارلىق مينەرالدى باستاۋىدىڭ حيميالىق قۇرامى جانە ءالسىز راديواكتيۆى سۋى «تسحالتۋبو»، «سارى-اعاش»، «الما- اراسان ميەرالدىق سۋلارىنا ۇقساس. ساناتوريعا ىرگەلەس، «اراسان» وزەنىنىڭ جوعارى جاعىندا، «بارلىق» تاۋىنان باستاۋ الاتىن، شيپاجايدان جارتى شاقىرىم جەردە بارلىق - اراسان باستاۋلارىنىڭ 13 تەرمالدى ميەرالدىق سۋى جەر بەتىنە شىعىپ جاتىر. بارلىقتىڭ جوتاسىندا بۇر¬قىلداپ شىعىپ جاتقان قاينارلاردى ەل ءىشى «كوز سۋى»، «جۇرەك سۋى»، «اسقازان سۋى» دەپ ايدارلاپ ايتادى. شىندىعىندا، اتاۋىندا تۇرعانداي، جانارى ناشارلاعان قاريالار «كوز سۋىن» قاراشىعىنا تامىزىپ، اسقازانى اۋىرعاندار «اسقازان سۋىن» ءىشىپ، ەم-دومىن الىپ جاتادى. «كوز سۋىنىڭ» قۇرامىندا كۇمىس بار. ارينە، شيپاجايدىڭ ىشىندە استاۋعا قۇيىلاتىن ىستىق سۋ باسقا. باستاۋ سۋلارى قۇرامىندا سۋتەكتى، سۋلفاتتى-ءحلوريدتى، ءناتريلى، كالتسيلى جوعارى كرەمني اششىلىعى بار. مەندەلەەۆ كەستەسىندەگى بارلىق ەلەمەنتتەر كىرەتىن تسەلسيا سۋى سياقتى سۋدىڭ قىزۋى 20-42 گرادۋستان اسادى. باستاۋدىڭ ىستىق ۆانناسى تەرى، رەۆماتولوگيالىق اۋرۋلارعا، بۋىن اۋىرۋلارىنا ەم. الاكول كولى مەن بارلىق-اراساننىڭ سۋى وتە ءمولدىر، تازا، تەرى اۋرۋلارى، تىنىس الۋ اۋرۋلارى، سۇيەك جانە جۇيكە جۇيە اۋىرۋلارىنا بىردەن-ءبىر شيپا. مينەرالدى سۋلارمەن تىنىس ورگاندارىن، گينەكولوگيالىق ت.ب. اۋرۋلاردى ەمدەيدى. دەمالۋشىلارعا فيزيوتەراپەۆتىك، سىلاۋ، گينەكولوگيالىق كابينەتتەر، ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ بولمەسى، ارنايى دەمالىس ۇيلەرى قىزمەت كورسەتەدى. بۇرىن كۇندەلىكتى جولاۋشىلار اۆتوبۋسى الاكول مەن ەكى ورتاعا دەمالۋشىلاردى ۇزدىكسىز تاسىمالدايتىن. اراساننان شىعاتىن ەمدىك قاسيەتى مول قاينار بۇلاقتار جەر استىمەن الاكولگە قۇيادى. الاكولدىڭ شىعىس جاعىنداعى قابانباي اۋىلىنىڭ ايماعى سۋلاردىڭ قاينار كوزى بولعاندىقتان ەمدەلۋشىلەرگە شيپاسى مول. بۇل شيپاجايدا كەڭەستىك ايگىلى عارىشكەرلەر پاۆەل مەن مارينا پوپوۆيچتەر دە ەمدەلگەن. قاينار سۋلارى قىستا قاتپايدى. شيپاجاي باسشىلارى قار تۇسە ىستىق سۋدى دالاعا اعىزىپ جىبەرەدى. ەگەر كراندى جاپسا، جەراستى سۋى باسقا جاققا اۋىپ كەتەتىن كورىنەدى.

بارلىق تاۋىنىڭ جوتاسىندا قانشا عاسىردان بەرى ساقتالىپ كەلە جاتقان بەسىك بار. اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان اڭىز-اڭگىمەلەرگە سۇيەنسەك، جاۋگەرشىلىك زاماندا جاۋدىڭ تۇتقيىلدان جاساعان شابۋىلىنان بۇكىل اۋىل كوشكەن دەسەدى. كوشكە ىلىسە الماعان ءبىر وتباسى سول جەردە جاۋ قولىنان قازا بولىپتى. بەسىككە بولەنگەن ءسابي جاۋ كوزىنەن تاسادا قالىپ قويىپ، ارادا ۋاقىت وتە كەلە تۋىستارى ىزدەپ كەلگەندە بەسىككە بولەنگەن بالانى تاۋىپ الىپتى. ءسابيدىڭ ءتىرى ەكەنىنە قاراپ اۋىل حالقى بۇل جەردىڭ قاسيەتتى ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. كەيىن بىلگەندەي تاۋ باسىندا قالعان بالانى تابىلعانعا دەيىن اڭ-قۇستار تاماقتاندىرعان دەگەن اڭىز بار. كازىر سول تاۋدىڭ بيىگىندە سول باياعى ورنىندا بەسىكتىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقانىن جەرگىلىكتى تۇرعىندار بولماسا كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى.

قازىرگى كەزدە ەمدەلىپ كەلۋشىلەر اراسىنان ارنايى كەلىپ، تاڭىردەن ءسابي سۇراپ، بەسىككە اقتىق بايلاپ، تۇنەيتىندەردىڭ قاراسى كوپ.

بارلىق تاۋىندا ورنالاسقان سوناۋ زاماننان كەلە جاتقان بەسىك – قابانباي ءوڭىرىنىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى.

«بارلىق-اراسان» شيپاجايىنىڭ قىزمەت كورسەتۋى الاكول جاعالاۋىنداعى دەمالىس ماۋسىمىنا تىكەلەي تاۋەلدى. اراسان سۋىنا كەلۋشىلەردىڭ باسىم بولىگى كول جاعالاۋىندا دەمالۋشىلار. سوندىقتان ساۋىقتىرۋ ورتالىعى جازدىڭ ەكى ايىن عانا ءتيىمدى پايدالانا الادى.

جوڭعار قاقپاسى - ەبى جەلى

جوڭعار قاقپاسى — باتىسىندا جوڭعار الاتاۋى، شىعىسىندا

بىرلىكتاۋ جانە مايلىتاۋ جوتالارىنىڭ ارالىعىنداعى تاۋارالىق ويىس، تابيعي وتكەل. ول بالقاش-الاكول ويىسىن ەبىنۇر كولى ارقىلى جوڭعار جازىعىمەن جالعاستىرادى. تاريحتا ورتالىق ازيا كوشپەندىلەرى جوڭعار قاقپاسى ارقىلى ۇلى جىبەك جولى ارقىلى ساۋدا كەرۋەنى وتكەنى بەلگىلى.

جەتىسۋ الاتاۋى مەن بارلىق تاۋىنىڭ ارالىعىندا جاتقان جازىق وتكەلدى قازاق حالقى قانشاما عاسىردان بەرى «جوڭعار قاقپاسى» دەپ اتاپ كەلەدى. بارلىق تاۋى تارباعاتايدىڭ ۇلكەن ءبىر سىلەمى سانالادى. الاكولدەن وتكەن جولاۋشى وسى ءبىر ەكى تاۋدىڭ اراسى بىردە الىستاپ، بىردە جاقىنداي تۇسكەنىن ايقىن اڭعارا الادى. بۇل كورىنىس شەكاراعا دەيىن ءدال وسىلاي جالعاسا تۇسەدى. جالپى العاندا، جوڭعار قاقپاسى الاكولدىڭ شەتىنەن باستالىپ، قىتاي جەرىندەگى ەبىنۇر كولىنە دەيىن سوزىلىپ جاتىر. XIII عاسىردا ورتالىق ازيانى جاۋلاپ الۋعا اتتانعان شىڭعىس حان اسكەرى وسى تاۋ اسۋى ارقىلى ءجۇرىپ وتكەن. جوڭعار قاقپاسىنىڭ ۇزىندىعى 50 شاقىرىم بولاتىن، جىڭىشكە تەكتونيكالىق جارىق. تاۋ شاتقالىنىڭ بيىكتىگى 300-400 مەترگە جەتەتىن تەرەڭ جارىقتار بولەدى.

تەگىندە مەكەنىمىزدىڭ جاي-كۇيىن سەزدىرەتىن «جاربۇلاقتىڭ جۇتى دا ەبى، قۇتى دا ەبى» — دەگەن ماتەل بار. جوڭعار قاقپاسىنان باستالاتىن ايگىلى ەبى جەلىنىڭ اۋزىن بايلاماق بولعان جوڭعار ءامىرشىسىنىڭ جەتەسىز قىلىعىن تابيعات تا كوتەرە الماعان. ۋاقىتشا جاربۇلاق ءوڭىرىن جاۋلاپ العان جوڭعار ءامىرشىسى قول استىنداعى بۇكىل اسكەر كۇشىن جيناپ ەبى جەلىن كۇشپەن توقتاتپاق نيەتپەن نەگىزگى كوزى جوڭعار قاقپاسىنىڭ اۋزىن تاسپەن تولتىرادى. ءوزىنىڭ ىسىنە ماساتتانىپ توي جاساپ، شاتتانىپ جاتقاندا تابيعات انا حاننىڭ بۇل قىلىعىن كوتەرە الماپتى. قازانىندا قايناعان ەبى جەلى بۇلقىنىپ اۋاعا شىققاندا وزدەرى تاسىعان تاس وزدەرىنە وق بولىپ اتىلادى. قوي تاستار جينالعان جوڭعاردى كۇللى دۇنيە مۇلكىمەن لاڭكولگە توڭكەرە سالعان دەسەدى.

ودان بەرى قانشا عاسىر وتسە دە جوڭعار قاقپاسى قاسقايىپ قاز قالپىندا تۇر.

ەبى جەلى دە بۇل وڭىردەن ەشقاشان ۇزىلگەن ەمەس.

جالاڭاشكول

جوڭعار قاقپاسىنىڭ سولتۇستىك بولىگىندە جاربۇلاقتان 50 شاقىرىمداي قىتاي شەكاراسىنا جاقىن ايماقتا جالاڭاشكول جاتىر. دوڭگەلەنە تاۋ جوتالارى قورشاپ جاتقان، تاقتايداي تەپ-تەگىس جازىقتا ايناداي جارقىراپ جاتقان كولدىڭ ماڭىندا وننان اساتىن عانا ۇيلەر ورنالاسقان. اۋماعى اسا ۇلكەن ەمەس، سۋى دا تاياز بولعانىمەن مينەرالدىق قۇرامعا وتە باي. سامال جەلمەن تەربەلگەن كولدىڭ بەتى كۇمىستەي قايماقتالىپ وزگەشە ءوڭ بەرىپ تۇرادى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، بۇل جەردىڭ كليماتى قاتاڭ بولىپ كەلەدى. كوبىنەسە ەكپىنى كۇشتى ەبى جەلى سوعادى. بۇل اتاۋ ەبىنۇر كولىنە بايلانىستى قويىلعان. ويتكەنى جەل ءاردايىم سول جاقتان سوعىپ تۇرادى. ال وعان قارسى سوعاتىن جەلدى جەرگىلىكتى جۇرت سايقان تاۋىنا بايلانىستى «سايقاننىڭ جەلى» دەپ اتايدى.

بۇل اۋماق نەگىزىنەن تاستاقتى بولىپ كەلەدى. ءتورت تۇلىكتىڭ جايىلىمىنان باسقاسىنا قولايسىز. وسى ماڭدا ورىن تەپكەن جالاڭاشكولدىڭ «جالاڭاش» اتالۋ سەبەبى دە جان-جاعىنىڭ جالاڭاشتىعىنا بايلانىستى بولسا كەرەك. كولدىڭ جاعاسىندا قيىرشىق تاستار كوبىرەك كوزگە تۇسەدى. كولدىڭ ەنى 5 شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتىر. ال ۇزىندىعى 9 شاقىرىمعا تايايدى. ارعى-بەرگى بەتىنە كوز سالعان ادام كولدىڭ الاقانداي ەكەنىن بايقايدى. جالاڭاشكولىنە قۋساق جانە توقتى دەگەن شاعىن وزەندەر كەلىپ قۇيادى. كولدىڭ ءتۇبىنىڭ تەرەڭدىگى – 5 مەتر. ال تابانى تەگىس، تولقىندى بولماعان كۇندەردە سۋى ءموپ-ءمولدىر بولىپ كورىنەدى. بۇل كولدى سازان، كوكباس سەكىلدى بالىقتار مەكەن ەتەدى.

سۋ استىنان الىناتىن باتپاقتىڭ ءتۇسى دەنەگە جاققاندا كۇنمەن شاعىلىسىپ، جىلىتىراپ قۇبىلا كورىنەدى. «دەنەگە جاقققان سوڭ، كۇيدىرىپ جىبەرمەس ءۇشىن 5-10 مينۋتتان ارتىق ۇستاۋعا بولمايدى» دەيدى بىلەتىندەر. جۇرت بۇل كولگە سىرتتاي «ايەلدەر كولى» دەپ ات قويىپتى. سۋى مايدا، مايلى بولىپ كورىنەتىن جۇمباق كول ايەلدەردىڭ بارلىق سىرقاتىنا ەم بولعان سوڭ، بالا كوتەرە الماي جۇرگەن ايەلدەر كوپ كەلەدى ەكەن. جالاڭاشكول الاكولدىڭ سۋىنداي تۇزدى ەمەس. جالپى كولتانۋشى عالىمدار جالاڭاشكولدە سيرەك كەزدەسەتىن ميەرالدى رادون، بۋىن، تەرى جانە ادام اعزاسىنىڭ باسقا دا ماڭىزدى ورگاندارىنا شيپاسى اسا جوعارى دەيدى.

مەنىڭ ارمانىم...

ء(تۇيىن)

- كەلەر جىلى قابانبايدىڭ 330 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي كولەمى جاعىنان دا، قۇرىلىمى جاعىنان دا ءۇرجاردان ۇلكەن ايماقتا كۋرورتتىق ماڭىزدى ينفراقۇرىلىمدى جۇيە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن اۋدان ورتالىعى جاربۇلاققا كوشىرىلىپ، «قابانباي اۋدانى» دەپ اتالسا...

- الاكولگە ارنايى كەلگەن جولاۋشىلار جول ازابىن كوپ تارتپاي، بىردەن كول جاعالاۋىنا جەتۋ ءۇشىن جالاڭاشكولدى ايلانىپ، ءۇرجاردان تاكسي ىزدەپ سابىلماي، بىردەن قابانباي اۋىلىنا كەلەتىن تەمىر جول، كولىك قاتىناسى ، اۋەجاي ينفراقۇرىلىمدارى تىكەلەي اۋىلعا تارتىلسا...

- انتاليا، بودرۋم سياقتى الەمگە ايگىلى تاڭعالارلىق ينفراقۇرىلىمدىق جاعاجايدان باستاپ، كولگە ءتۇسۋ، دەمالىس ورىندارى، جول، ويىن-ساۋىق، مادەني-ادەبي، سپورت، ءتىپتى ەستەلىككە الاتىن زاتتارعا دەيىن قامتىلىپ، تازالىق ساقتاۋ مادەنيەتىن كوتەرىپ، قازاق مادەنيەتى مەن تۇرمىسىن، ۇلتتىق تاعامدارىن تامساندىرا الاتىن ارنايى ەتنو-اۋىلدار سالىنسا...

- «بارلىق-اراسان» اتاۋىمەن تانىمال قاسيەتتى قورىق ساناتىنا اراسان مەن جالاڭاشكول قوسىلىپ، ارنايى كومپلەكستى كۋرورتتىق ەمدەۋ-ساۋىقتىرۋ ورتالىقتارى اشىلسا...

- بارلىق - اراسان باستاۋلارىنىڭ 13 تەرمالدى مينەرالدىق سۋىلارىنان قوسپالارى مەن اتاۋلارىنا قاراي ارنايى باستاۋ سۋلارىنان ءارتۇرلى سۋسىندار دايىندالىپ «تاسساي»، «ساراعاش» ت.ب. سياقتى ەمدەۋ ورىندارىنا، دۇكەندەرگە قويىلسا...

- كۋرورتتىق ايماق رەتىندە تەك جازدىڭ ەكى ايىندا عانا ەمەس، باسقا ۋاقىتتاردا دا ەم قابىلداۋعا قولايلى ءتۇرلى باسسەيىندەر، پرتسەدۋرالار اشىلاتىن بولسا...

- الاكول، جالاڭاشكول، بارلىق-اراسان باعىتىنا كۋرورتتىق ايماقتىڭ ەرەكشەلىكتەرى مەن قاسيەتتەرىن ايقىندايتىن «مەن مۇندالاپ» تۇراتىن جازبالار، كيەلى جەرلەرگە بايلانىستى دانالىق سوزدەر جازىلسا... -

دەپ ارماندايمىز عوي.

ايتپەسە، جوڭعار قاقپاسى ارقىلى ەبى جەلىنىڭ 1 پايىز ەنەرگياسى قازاقستاننىڭ ەنەرگيا قاجەتتىلىگىن تولىعىمەن جابا الادى ەكەن. عالىمداردىڭ پىكىرىن مويىنداعانىمىزبان ءبىز ونى پايدالانىپ وتىرعانىمىز جوق. ەلىمىزدە بىردە-ءبىر جەل ەنەرگياسى ستانساسى سالىنعانىن ەستىمەدىم. راسىندا قىسى-جازى توقتاۋسىز سوعىپ تۇراتىن ەبى جەلىنىڭ قۋاتتىلىعى جاعىنان جوڭعار قاقپاسى الدىڭعى ورىنداردىڭ بىرىندە تۇر. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا جوڭعار قاقپاسىنان سوعاتىن جەلدىڭ جىلدىق ورتاشا جىلدامدىعى 9,68 م/س قۇرايدى ەكەن.

مەملەكەت شەكارالىق بەكەتتەردىڭ لوگيستيكالىق ينفراقۇرىلىمىن دامىتۋ، تۋريزم باعىتىن جانداندىرۋ جۇمىستارىنا باسىمدىق بەرىپ كەلەدى. بۇل ەلدى-مەكەندەردىڭ تۇرمىسىن جانداندىرۋ، كيەلى ولكەلەردىڭ قارىم-قاتىناسىن نىعايتۋ باسقا مەملەكەتتەرمەن بارىس-كەلىستى كۇشەيتىپ قانا قويماي، شەكارانىڭ ماڭايىنداعى ەلدى مەكەندەردىڭ دە ينفراقۇرىلىمدارىن جاقسارتا تۇسەتىنى انىق.

وسى ارمانداردىڭ بارلىعى ورىندالاتىنىنا سەنەر بولساق، جاربۇلاق تا انتاليا بولا الادى. ءتۋريزمى دامىعان، دەمالۋعا لايىق باعاسىن اسپانداتپاي، بارلىق مۇمكىندىكتەر كۋرورتتىق ايماققا ساي بولسا، تەك تۋريزممەن عانا بايىپ، دامىپ وتىرعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلا الامىز. قۇدايدىڭ ءوزى بەرگەن بار بايلىعىمىزدى توكپەي-شاشپاي، جالاڭاشكولدى جالاڭاش قالدىرماي، اراساندى اشىق- شاشىق قىلماي، كوركەيتىپ-سامالداتىپ وتىرساق، وتانداستارىمىزدىڭ شەت ەل اسىپ نەسى بار؟

بۇل ايتىلعاندار مەنىڭ تۋعان ولكەمنىڭ ءبىر عانا ەرەكشەلىگى. قازاقستاننىڭ باسقا ايماقتارىندا تاريحى تۇنىپ تۇرعان كيەلى ولكەلەر جەتىپ ارتىلادى. بىراق، نەگە ءبىز سوندايمىز؟..

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

استانا

Abai.kz