ولار قىتايلاردان بولەك ءبىر ۇلت پا؟ قايدان پايدا بولدى؟ ورتا ازياعا قالاي كەلدى؟

شىندىعىندا دۇڭگەندەر بولەك ۇلت ەمەس، ولار يسلام ءدىنىن قابىلداعان قىتايلار ەدى. 751 جىلى تالاس ماڭىندا 5 كۇنگە سوزىلعان اراب-قىتاي سوعىسىندا قىتايدىڭ تاڭ يمپەرياسى 70 مىڭ قولمەن ارابتاردان ويسىراي جەڭىلىپ، 50 مىڭ اسكەرى جەر قۇشىپ، قالعاندارى تۇتقىنعا ءتۇستى، ورتالىق ازياعا ارابتاردىڭ كەلۋىمەن مۇسىلمان ءدىنى كەڭ تاراپ، تۇركى حالىقتارى يسلام ءدىنىن قابىلدادى، سونىمەن بىرگە تۇتقىنعا تۇسكەن قىتايلار دا يسلام دىنىنە كىردى، مىنە سول مۇسىلمان قىتايلار كۇندەر وتە كەلە وتاندارىنا قايتىپ، سوندا مۇسىلمان ءدىنىن الىپ باردى.

كاپىر بولىپ كەتىپ مۇسىلمان بولىپ قايتقان قىتايلاردى جەرگىلىكتى قىتايلار "حۋەيزۋ 回族 - قايتقان ۇلت" دەپ اتادى، ال ونداعى تۇركى تىلدەس مۇسىلماندار ولاردى "دىنگە ەنگەندەر" ياعني "دۇنگەندەر"- دەپ اتادى. مىنە بۇلار ءبىز ايتىپ جۇرگەن "دۇڭعاندار"- ەدى.

قىتايدا چين يمپەرياسى حاندىق قۇرعاندا بۇل مۇسىلمان قىتايلارعا ءبىراز قىسىم بولدى، ولار بۇل قىسىمنان قاشىپ قىتايدىڭ باتىس سولتۇستىگىندەگى تۇركى تىلدەس مۇسىلماندارعا كەلىپ پانا تاپتى. قىتاي ازاتتىق العان سوڭ قىتاي باسشىسى ماۋ قىتايدىڭ باتىس-سولتۇستىگىندەگى قازاق، ۇيعىر قاتارلى تۇركى تىلدەس مۇسىلمانداردى جاۋلاۋ ءۇشىن، ءتىلى ءبىر، ءدىنى بولەك مۇسىلمان قىتايلاردى (دۇڭگەندەردى) جاقسى پايدالاندى. قىتايلار ولاردى مول قارۋ جاراقپەن قامداپ، قولدارىنا اسكەري بيلىك بەرىپ "شىعىس تۇركىستان" مەملەكەتىن قۇرۋشى قازاقتاردى جويۋعا جۇمسادى. ايگىلى زۋقا، وسپان باتىرلار باستاعان قازاق باتىرلارى دۇڭگەندەرمەن ۇزاق جىل شايقاستى، كوشىپ ءجۇرىپ سوعىستى، اقىرى سانى مەن قارۋ جاراعى كوپ دۇڭگەندەر قازاقتاردى قىناداي قىردى، ۇلدارىن قۇل ەتتى، قىزدارى كۇڭ ەتتى. قىرعىنعا شىداماعان قازاق جۇرتى تيبەت اسىپ بوسىپ كەتتى. بۇل تۋرالى حاسەن ورالتايدىڭ "ەلىم-ايلاپ وتكەن ءومىر" كىتابىندا جازىلعان.

دۇڭگەندەر ورتا ازياعا قالاي كەلدى؟ بۇل كۇندە قىتايلار ولاردى قالاي پايدالانادى؟

1776-78 جىلدارى ورىستار العاش چين يمپەرياسىنان قاشقان دۇڭگەندەردى ورتا ازياعا الىپ كەلدى، كەيىن 1881-83 جىلدارى تاعى ۇيىمدارمەن بىرگە دۇڭگەندەردى قازاقستان جانە قىرعىزستانعا اكەلگەن ەدى. ولار ورتا ازياداعى كەڭ قولتىق قازاق پەن قىرعىزدىڭ ىشىندە ەش زورلىق كورمەي، باي دا باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ كەلدى.

قىتاي باسشىسى ءوز ەلىندەگى بارشا ۇلتتى قولىنا قاراتقان سوڭ، ەندى ورت ازياعا اۋىز سالا باستادى، قىتايلار مىنە وسى ءىرى ساياسي جوسپارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ورتا ازياداعى دۇڭگەندەردى پايدالانۋعا كۇش سالدى.

قىتاي بيلىگى الدىمەن ورتا ازياداعى دۇڭگەندەرگە قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، ولاردىڭ بالالارىن قىتاي ءتىلىن مەڭگەرۋ ءۇشىن مەكتەپتەر اشۋعا كومەك كورسەتىپ، وقۋلىقتارمەن قامدادى، ولار تۇرىپ جاتقان مەملەكەتتەردە دۇڭگەندەر بىرلەستىك ۇيىمدارىن قۇردىردى، وسى بىرلەستىكتەر ارقىلى تۇتاس دۇڭگەن جۇرتىمەن تىعىز جۇمىس جاساپ جاتىر. قازاقستانداعى قىتاي ەلشىلىگى دە قازاقستان دۇڭگەندەر بىرلەستىگى ارقىلى دۇڭگەندەردىڭ كاسىپتەرىنە قولداۋ كورسەتىپ، ولاردىڭ بازارلاردا ىقپالدى ورىنعا شىعۋى ءۇشىن تومەن باعامەن توۆارلارمەن قامداپ كەلەدى، ءتىپتى كاسىپ ىستەيمىن دەگەن كەز-كەلگەن دۇڭگەنگە قىتايدان الدىن-الا تولەمسىز تاۋارلاردى جىبەرىپ، ولاردىڭ قازاقستان مەن قىرعىزستان بازارلارىن وڭاي جاۋلاۋعا قولداۋ كورسەتىپ كەلەدى.
قىتاي ەلشىلىگى "شەتەلدەگى قىتاي مۇحاجىرلارىمەن كەزدەسۋ" اتتى ءار جىلدا بىرنەشە رەت ءتۇرلى شارالار ۇيىمداستىرىپ دۇڭگەن، ۇيعىر قاتارلى بىرلەستىكتەردىڭ باسشىلارىن شاقىرىپ، ولاردى ەرەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن ماراپاتتاپ وتىرادى. ەندى ءبىر جاعىنان ەلشىلىك دۇڭگەن مەكتەپتەرىن جىل سايىن وقۋ-قۇرالدارى، كىتاپتارمەن تەگىن قامداپ، ولاردىڭ قىتاي ءتىلى مەن قىتاي يدەولوگياسىن مەڭگەرۋگە جاعداي جاسادى، مەكتەپ بىتىرگەن وقۋشىلاردى بىردەن قىتايدىڭ تانىمال جوعارى وقۋ ورىندارىندا تەگىن وقىتىپ، قازاقستانعا قىتاي يدەولوگياسىمەن قارۋلانعان وقىعان دۇڭگەندەردى جىبەرۋدە. ءوز كەزەگىندە ولار قازاقستان بيلىگىنە دە ارالاسىپ ۇلگەردى.
مىنە وسىلاي قىتاي ۇكىمەتى ورتالىق ازيادا دۇڭگەندەردىڭ قولىمەن ءوز ەكونوميكالىق جانە ساياسي ىقپالىن كۇشەيتىپ كەلەدى، قىتايدىڭ جىمىسقى قولداۋىمەن دۇڭگەندەر بۇل كۇندە بازارلاردا باسقا ۇلتتاردى ىعىستىرىپ بارادى.

مىنە، ەندى قارجى مەن تاۋارعا تويىنعان دۇڭگەندەر قازاق ۇلتىن قويىپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇزىرلى مەكەمەلەرىن، ساقشىلارىن دا كوزگە ىلمەيتىنىن كورسەتتى، بۇل جاعداي ءبىزدىڭ ىشكى ساياساتتىڭ، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىكتىڭ سونشالىق ءالسىز ەكەنىن كورسەتتى. بۇل السىزدىكتى بيلىك ەمەس، حالىق تۇزەدى، ءالسىز ساقشىلار ءۇشىن حالىق اراشا ءتۇستى، قۇربان بەردى. وسىدان سوڭ بيلىك حالىققا، قازاققا ريزا شىعار.

قىسقاسى "جاۋ الىستا ەمەس جار استىندا" دەگەندەي، ارامىزدا مۇسىلماندىقتى جامىلعان مۇشرىكتەر جۇرگەنىن حالىق تا، بيلىك تە ەندى تۇسىنگەن شىعار، بۇل بارىمىزگە ۇلكەن ساباق بولدى.

قايتار نۇرلىقاسىمۇلىنىڭ فەيسبۋك پاراقشاسىنان

Abai.kz