اۋعان جاستارىنىڭ پاتريوتتىق تاربيەسى مەن اسكەري دايىندىعى بىزدەن كەم تۇسپەيتىن. مىنا «تاليبان» دەگەن توپتى امەريكاندىقتار قولدان جاسادى. سوعىستا قازا تاپقان كىسىلەردىڭ ۇرپاقتارىن جيىپ، «قانعا –قان، جانعا - جان» قاعيداسىن بۇلجىتپاي ناسيحات جۇرگىزىپ تاربيەلەدى. سول توپ اقىرى ۇلكەن قىرعىندى سالدى. وشپەندىلىككە ۇيرەنگەندەر ءۇشىن دۇنيەنىڭ اق پەن قاراسى بىردەي بولاتىندىعىن وسى تاجىريبەدەن كوز جەتكىزەسىز. سوۆەتتىك يدەولوگيا دا وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزدى. شىمكەنت، جامبىل جانە ۆولگاگراد اينالاسىنا كوممۋنيست اۋعانداردىڭ ۇل – قىزدارىن لاگەرگە جيناپ، جالىندى جاۋىنگەرلەر دايارلاماق امالىن جاسادى. بىراق بىزدەگى قالىپتاسقان جەمقورلىق جۇيەدە ونى ورىنداۋ قيىن ەدى. اقىرى سول لاگەرلەردەگى اۋعان بالالارى ءوز بەتىمەن كەتتى. ولاردىڭ تاعدىرىنا ەشكىم جاۋاپ بەرمەدى. سسسر اسكەرى اۋعانستانان شىعارىلعان كۇننەن باستاپ دۇشماندار، تاليباندار ءبىزدىڭ قورعاۋىمىزدا بولعان ەلدى مەكەندەردى جاپپاي جاۋلاپ، ويلارىنا كەلگەنىن جاسادى. سوۆەتتىك بيلىكتى جاقتاعان، ماسكەۋ ساياساتىنا قىزمەت ىستەگەن، جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ قۇرامىندا بولعان، اسكەرگە بارعان بارلىق ادامدار اتىلدى. جاپپاي جازالاۋ مەن قاندى قىرعىننان، قۋدالاۋدان تەك باس ساۋعالاپ، قاشىپ قۇتىلدى. ولار مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ جاۋى رەتىندە تابالاندى. ال سوۆەت وداعىنىڭ بيلىگى اۋعاننان قاشىپ كەلگەندەرگە بوسقىن مارتەبەسىن بەرۋدەن اسا المادى. قازىر دە سول كەزدە قاشىپ بارعان اۋعان ازاماتتارى رەسەيدە، ورتا ازيا ەلدەرىندە ءومىر سۇرۋدە.

جالپى اۋعانستان مەن اۋعان ماسەلەسىنە كەشەگى سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ كوزقاراسىمەن ەمەس، جاڭاشا تاۋەلسىز ەل رەتىندە قارايتىن ۋاقىت جەتتى. كوممۋنيستتىك يدەولوگيامەن تاربيەلەنگەن ادامدار ءۇشىن وعاش بولسا دا اۋعانستاننىڭ ءوزالدى ۇلكەن ەل ەكەنىن مويىندايتىن، ءوزارا بايلانىستى كۇشەيتىپ، سەنىمدى دە پايدالى بارىس-كەلىستى دامىتۋ كەزەك كۇتتىرمەيتىن ماسەلە. قازاقستاندا ءوتىپ جاتاتىن حالىقارالىق جيىندارعا اۋعان ەلىنىڭ باسشىلارىنىڭ تۇراقتى تۇردە شاقىرىلىپ، ءسوز بەرىلىپ، ابىرويلارىن كوتەرىپ وتىرۋ قالىپتاستى. سودان دا اۋعاندىقتار قازاق ەلىنىڭ باسشىلىعىنا ۇلكەن قۇرمەتپەن قارايدى. البەتتە ءوز ەلدەرىنە تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىك ورناۋىنا قازاقستان تاراپىنان اتقارىلىپ وتىرعان يگىلىكتى ىستەرگە قۇرمەت بىلدىرەدى. وسى ىزگى ىسىمىزگە تاعى دا باسىمدىلىق بەرىلە تۇسسە دەپ ويلايمىن.

اۋعانستان قازاقتارعا جات ەمەس. ءبىر قاراعاندا تىكە شەگارا بولماعانمەن وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركىمەنستان ارقىلى بارۋعا بولادى. بولشەۆيك كوممۋنيستەردىڭ قىسىمى مەن قۋدالاۋىنا تۇسكەن مىڭداعان قازاق سوندا بارىپ پانالاعىنىن بىلەمىز. بۇگىنگى اۋعانداعى قازاقتار سولاردىڭ ۇرپاقتارى. ەندىگى كەزەكتە ۇزاق ۋاقىت بويى ءوزارا سوعىستان شارشاعان اۋعان حالقىنا قازاقستان ۇنەمى ءتۇرلى كومەك كورسەتىپ كەلەدى. مامانداردى تاربيەلەپ بەرىپ جاتقانىمىز دا سول جاقىندىقتىڭ ايعاعى. سيريامەن سالىستىرعاندا ەلىمىزگە جاقىن ءارى اسەرى دە مول. اۋعاندار قازاق حالقىن دا جاقسى ىلتيپاتپەن جىلى قابىلدايدى. سوۆەت اسكەرى وزبەكستان مەن تاجىكستان ارقىلى كىرگەندىكتەن قاراپايىم اۋعان حالقىنىڭ بۇل ەلدەرگە ءالى دە كۇمانمەن قارايتىنى راس. اۋعانستاندا بولىپ كوزبەن كورگەنىمدى بايانداپ بەرەيىن. تاريحتاعى جىبەك جولىنىڭ وتىندە بولعان اۋعانستاندا ساۋدا مەن شاعىن بيزنەس قالىپتى ءومىر سالتىنا ەنگەن. ءبىزدىڭ قازىرگى ايتىپ جۇرگەن نارىقتىق ەكونوميكامىز ولاردا بۇرىننان بار ەكەنىن سول جەردە كەڭەسشىلىكتە جۇرگەندە عانا تۇسىندىك. مىسالى، قانداي سوعىس بولىپ جاتسا دا ولاردا ەڭ قاجەتتى تۇرمىستىق بۇيىمدار: قانت، نان، تۇز، ەت سەكىلدى ازىق-تۇلىك باعاسى تۇراقتى ءار تۇرعىنعا قول جەتىمدى بولىپ قالا بەرەدى. ماسەلەن، سول سوعىستىڭ قىزعان كەزىندە الاقادري دەگەن اۋدان ورتالىعى شرينتاگوب قالاسىنان جيىرما توعىز ءتۇرلى ءونىم ەكسپورتقا تۇراقتى شىعارىلعان جانە سوعىس جاعدايى دەگەن سىلتاۋمەن توقتاتىلماعانا كۋا بولعام. اۋعانداعى ەلدى - مەكەندەر ەتنيكالىق قۇرامدارىنا قاراي بولەك-بولەك ورنالاسقان. ءار ۇلت ءوز تىلدەرىندە ءبىلىم الادى. ءوز ءداستۇرىن ساقتايدى. ءار اۋىلدا بۇرىننان كەلە جاتقان اقسۇيەك وتباسىلار بار. ولار اقساقالداردىڭ كەلىسىمىمەن، ءوزارا كەزەكتەسىپ بيلىك جۇرگىزەدى. شامالارىنشا ءوز ورىندارىن ساقتاپ قالۋعا مۇددەلى. سول وتباسىلاردان سايلانعان دەپۋتاتتار كابۋلعا اتتانادى. ەگەر بۇل وتباسىندا بەلگىلى ءبىر جاعدايعا بايلانىستى قوعام اشكەرەلەيتىن، تايپانىڭ ار –وجدانىنا ۇياتتى تاڭبا تۇسىرەتىن ءىس بولىپ قالسا، وندا ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ كەلە جاتقان بيلىك جۇرگىزۋ مارتەبەسىنەن دە، ەل الدىنداعى ابىرويلى قۇرمەتتەن دە جۇرداي بولىپ ايرىلادى.

اۋعانستاندا اقساقال مەن اناعا دەگەن قۇرمەت ەرەكشە. اۋىلداعى تىنداعان بارلىق داۋ-شار، ءولىم-ءجىتىم، توي-تومالاققا قاتىستى شەشىمدەردى تەك اقساقالدار قابىلدايدى. ال جاستاردىڭ تاربيەسى سول اتا-اجەلەردىڭ قاتاڭ دا مىقتى ونەگەسىنە قاراي قالىپتاسقان. كوشپەلى حالىقتىڭ «ۋادە – قۇداي ءسوزى» دەگەن تۇسىنىگى تەمىردەي ءتارتىپ بولىپ ساناعا سىڭگەن. وتىرىك ايتۋ ولاردا جوق. اۋعان حالقىندا ءجونسىز جەردە تاكاپپارلانۋ، سابىرسىزدىق، اسىرە ماقتانشاقتىق سىندى ساناعا جات نارسەلەر «تۋماسىنان اۋرۋ دارىعان» دەپ سانالادى. ەگەردە ءبىلىپ تۇرىپ، قارا باستىڭ قامىن كۇيتتەپ ءبىر كەلەڭسىز ءىس ىستەپ قويساڭىز، تاربيەسىزدىك كورسەتسەڭىز – ەلدىڭ سەنىمىنەن ايىرىلاسىز، ابىرويىڭىز ايرانداي توگىلەدى. تىپتەن ۇرپاقتارىڭىزعا دا كەسىرىڭىز تيەدى. سول ءۇشىن ءار وتباسى، ءار ادام بارىنشا سانالى دا ءتارتىپتى، تاربيەلى بولۋعا تىرىسادى. مىنە، بۇل بەرىك قوعامدىق ءداستۇر. جۇرت ماقتايتىن جاۋاپكەرشىلىك جۇگىنىڭ سالت – داستۇرمەن بويعا ءسىڭىپ قالىپتاستىرعان اۋعان ەلىنىڭ قاعيداسى. اۋعانستاندا بىزدەگىدەي كلاسسيكالىق ءبىلىم بەرۋ جۇيەسى مۇلدەم جوق. ءار ادام ءوز شاماسىنا، دەڭگەيىنە جانە ءومىر سۇرگەن ورتاسىنىڭ قاجەتىنە قاراي يكەمدى دە قاجەتتى ءبىلىمدى الادى. تالاپتىلار مەن اسا تالانتتارعا جاقسى ءبىلىم الۋعا، شەتەلدە وقۋعا دا مۇمكىندىكتەرى قاراستىرىلعان. ەر بالالار مەن قىزدار بولەك وقىتىلادى. ولار ءۇشىن ديپلوم ماڭىزدى ەمەس. «وقىعان بىلمەيدى، توقىعان بىلەدى» دەگەن تارتىپكە باعىنعان. ءار وتباسىدان العاشقى 1-2 بالا وقيدى. سولار قالعان ءىنى-قارىنداستارىن وقۋىنا جاۋاپتى. جاسى اسىپ تۇرمىسقا ۋاقىتىندا شىقپاي وتىرىپ قالعان قىزدار كوبىنە ەكىنشى ايەلدىككە بەرىلەدى. ال جەسىرلەردى قامقورلىققا الۋ ءۇشىن، جاعدايى بار ادامدار ءۇشىنشى ايەلدىككە الادى. اۋعان ايەلدەرى نەگىزىنەن تەك ءۇش بالا عانا تۋعا نيەتتى. سەبەبىن بىلگەنىمدە ايەل ورگانيزمى ءۇش بالادان كەيىن توزادى، كەيىنگىلەرى قابىلەتتى مەن دەنساۋلىق جاعىنان دامۋى كەمشىن بولادى دەگەندى ەستىدىم. بۇل ەندى ولاردا كەڭىنەن تاراعان تاعلىم.. اۋعاندى كورىپ تۇيگەن ءوز ويىم، بۇل ومىردە ەشنارسە ءىز-ءتۇزسىز كەتپەي̆دى. ءبارىنىڭ باعاسى بار. سىباعاسى دايىن تۇرادى. ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادامنىڭ تاعدىرى عانا ەمەس، حالىقتىڭ تا تاعدىرى قىل ۇستىندە تۇراتىنىن اۋعان تاجىريبەسى كورسەتتى. ول ەلدىڭ ساباقتارى بىزگە دە سىن تەزى بولۋى كەرەك.

جانداربەك كاكىشەۆ

Abai.kz