كۇللى الەم بويىنشا تەحنولوگيالىق دامۋدىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورى – اقپارات بولاتىنىن الەۋمەتتانۋشى عالىم دانيەل بەلل 1973 جىلى جارىق كورگەن «الداعى پوستيندۋستريالدى قوعام» ەڭبەگىندە بولجاعان.

ونىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى بريتاندىق الەۋمەتتانۋشى فرەنك ۋەبستەردىڭ «اقپاراتتىق قوعام تەورياسى» كىتابى كوپ تالقىلانىپ، ءوز ۋاقىتىندا سىنعا دا ۇشىرادى. سوعان قاراماستان بولجامدار ءدال كەلگەن: تەحنولوگيالار مەن تەلەكوممۋنيكاتسيالاردىڭ دامۋىنا بايلانىستى ءداستۇرلى ءھام اگرارلىق كەزەڭنەن كەيىن ءۇش عاسىر ۇستەمدىك قۇرعان يندۋستريالدى ءداۋىر قۇلدىرادى دا، ورنىنا ءبىلىم مەن اقپارات جەتەكشى ءرول اتقاراتىن جاڭا تيپتەگى اقپاراتتىق قوعام كەلدى. بۇگىنگى وزگەرىستەردىڭ تەرەڭدىگى مەن اۋقىمىن، كومپيۋتەرلەندىرۋ مەن اقپاراتتاندىرۋدىڭ تەحنولوگيالىق، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك سالدارىن ەسكەرە وتىرىپ، ترانسفورماتسيالىق پروتسەستەردى زەرتتەۋشىلەر ادامزات دامۋىنىڭ بۇل ءتورتىنشى كەزەڭىن «اقپاراتتىق توڭكەرىس» دەپ اتاپ ءجۇر. «كۇشتى دە قۋاتتى قۇرال تابىلعاننان كەيىن ادامزات كۇرت دامىپ كەتتى» دەگەن بيلل گەيتس جاڭا ءداۋىردى «اقپاراتتىق ماگيسترال» دەپ اتادى. رەي كۋرتسۆەيل، ميتيو كاكۋ، ت.ب. فۋتۋرولوگتاردىڭ 1990 جىلداردان بەرى قاراي جاساعان بولجامدارى دا جۇزەگە استى: بۇل كۇنى ءارتۇرلى قىزمەت تۇرلەرىن ينتەرنەت ارقىلى وپ-وڭاي پايدالانىپ ءجۇرمىز.

ءبىر ايتا كەتەتىنى، اقپاراتتىق قوعام سيپاتى ءوز ورتاسىنىڭ ەرەكشەلىگىنە قاراي ءارتۇرلى داميتىنى دالەلدەنگەن. اقپاراتتىق قوعامنىڭ جەتەكشى تەورەتيگى مانۋەل كاستەلس: «اقپاراتتىق تەحنولوگيالار مەن جاھاندىق ەكونوميكا اراسىندا ادامداردىڭ «الۋان تۇرلىلىگى» جاتىر»، - دەگەندە، وسى نارسەنى مەڭزەسە كەرەك. م.كاستەلس «حاكەر ەتيكاسى» مانيفەسىن جازعان فينن الەۋمەتتانۋشىسى پەككا حيمانەن ەكەۋى مىسال رەتىندە اقپاراتتىق قوعامنىڭ مىناداي ايقىن كورىنىستەرىن ۇسىنادى:  سيليكون القابى مودەلى – ونىمدەرىن نارىققا شىعارۋدى ماقسات ەتكەن اشىق اقپاراتتىق قوعام; سينگاپۋرلىق مودەل – اۆتوريتارلىق اقپاراتتىق قوعام; فينن مودەلى – ادامداردىڭ باقۋاتتىعىن كوزدەگەن اشىق اقپاراتتىق قوعام. سول سياقتى، بۇل عالىمدار قيىر شىعىس وركەنيەتى قالىپتاسىپ جاتقان ازيا كونتينەنتى ەلدەرىنە دە وسىنداي تالداۋ جاسايدى.

جاھاندىق وزگەرىس قازاق ەلىن دە اينالىپ وتپەگەنى راس. بىزدەگى قوعامنىڭ ناقتى كورىنىسىن سيپاتتاپ،  سىني باعاسىن بەرەر بولساق، ەڭ الدىمەن، قازاق ەلىنىڭ وتىز جىلعا سوزىلعان داعدارىستى جاعدايىن تاعى اۋىزعا الۋعا تۋرا كەلەدى. وسى ۋاقىتتا ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ اكادەميالىق دەڭگەيى تومەندەدى، قوعامدىق سانانى جاڭعىرتاتىن الەۋمەتتىك ينستيتۋتتار قالىپتاسپادى، جەمقورلىق قالىپتى نارسەگە اينالدى.

ەندەشە، وسى قالپىمىزدا اقپاراتتىق قوعام قالاي ءتۇزىلىپ جاتىر؟ ءبىز قايدا بەت الىپ بارامىز؟ بۇدان بىلاي  نەنى كوزدەپ، نەنى ماقسات ەتۋىمىز كەرەك؟

بۇل تۋرالى «Aspandau» عىلىمي-ءبىلىم بەرۋ قورىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قانات نۇروۆ ءوزىنىڭ «اقپاراتتىق قوعام اعارتۋشىلارىنىڭ مانيفەسى» ەڭبەگىندە تالداپ، اقپاراتتىق قوعامنىڭ قازاقستاندىق مودەلىنىڭ سيپاتىن ايقىن كورسەتىپ بەرەدى. اقپاراتتىق قوعام يدەولوگياسى بويىنشا ادام ءوز-ءوزىن ۇزدىكسىز جەتىلدىرىپ، اقپارات الماسىپ، جان-جاعىمەن قارىم-قاتىناسقا اشىق بولۋى كەرەك. دەنە ەڭبەگىنىڭ ءداۋىرى وتكەندىكتەن، ەندىگى جەردە تالانتى مەن ينتەللەكتۋالدى قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا ناپاقىسىن تاۋىپ جەي الاتىن بولۋى كەرەك.

بۇل ەڭبەگىندە اۆتور اقپاراتتىق قوعام كورىنىسىن انىقتاپ بەرەتىن بارلىق كريتەريلەردى انىقتاي وتىرىپ، ءبىزدىڭ قوعامنىڭ قازىرگى احۋالىمەن بايلانىستىرادى. بۇدان بىلاي قىزمەت كورسەتۋ، اقپاراتتىق سەكتور ماماندارىنىڭ ءبىلىمى مەن تاجىريبەسىن قالىپتاستىرۋ، ادامي كاپيتال، كاسىبيلىك پەن ءبىلىمنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولادى. الايدا، بارلىق ىزگى باستامالاردى العا باستىرماي وتىرعان ءبىر ۇلكەن كەدەرگى بار. «كەز كەلگەن ورتاق ءىس، مەملەكەتتى قوسا العاندا، جەكە مۇددەلەردى ىسكە اسىرۋدىڭ قاجەتتى شارتى بولىپ تابىلادى. الايدا، ورتاق ءىس ورتاق مۇددەگە پايدالانىلماي، جەكە پايدانى كوزدەسە، وندا ول باياندى بولمايدى»، - دەگەن اۆتور قوعامدىق وكىلەتتىكتەردى ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىنە پايدالاناتىن سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ  قاۋىپتىلىگىن ايتادى. «جۇيەلىك ماسشتابقا جەتكەن سىبايلاس جەمقورلىققا ەشنارسە وزدىگىنەن قارسى تۇرا المايدى. زاڭدى قاتايتۋدىڭ دا، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەستىڭ دە، وسى كۇرەسكە جاڭا بيۋدجەت ءبولۋدىڭ دە قاۋقارى بولمايدى»، - دەيدى عالىم.

بۇل كەدەرگىنى ەڭسەرەتىن ءبىر عانا نارسە بار، ول – قوعام ساناسىن وزگەرتۋ. ول ءۇشىن عالىم جاڭا سەرپىندەگى عىلىم-بىلىمگە باسىمدىلىق بەرۋدى ۇسىنادى.

سول سياقتى اقپاراتتىق قوعام مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋ دا ءوز ناتيجەسىن بەرمەك. مۇنىڭ بارىنە اۆتور ۇسىنعان قۇندىلىقتاردىڭ وبەكتيۆتى جۇيەسىن ءتۇسىنۋ جانە قولدانۋ ارقىلى قول جەتكىزۋ ماڭىزدى بولماق.

اقپاراتتىق قوعامعا اياق باسقان كەزدەن-اق بۇقارالىق ارپارات قۇرالدارىنىڭ ءداۋىرى تۋعانى راس. مەديا سالاسىنىڭ جۇكتەمەسى ارتىپ،  اقپاراتتىق ىقپالدىڭ كۇرت وسكەنى بايقالدى. ءارتۇرلى مادەنيەتتەر ءوزارا ارەكەتتەسىپ، سونىڭ ىشىندە، باتىس مادەنيەتى باسقالارىنان گورى كەڭ تارالا باستاۋى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزگە اسەرىن تيگىزبەي قالعان جوق. سويتسە دە قازاق حالقىنىڭ اقپاراتتىق قوعامداعى ۇستانىمى، ۇلتتىق يدەولوگياسى قانداي بولۋى كەرەك؟

اۆتور ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ەرەكشەلىكتەرىمىزگە كەڭىنەن توقتالا كەلە، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگى انتروپولوگيالىق، گەنەتيكالىق جانە مادەني-گەوگرافيالىق جاعىنان الىپ قاراعاندا ءارتۇرلى بولعانىمەن، ولاردىڭ سالت-داستۇرلەرى مەن ادەت-عۇرىپتارى ءبىر ەكەنىن، ەركىن، قوناقجاي، دارحان حالىق بولعانىن ايتادى. باتىرلىق، ەركىندىك، ءانشى-سەرىلىك، ونەر، بارلىعى و باستان قازاققا ءتان. قازاعا ەل بولىپ قايعىرىپ، قۋانىشتى ەل بولىپ تويلاتاتىن حالىقپىز. جاھاندانۋ ءۇردىسى بويىنشا وسى كەزگە دەيىن باتىستىڭ «جابىق ەركىندىگى» پرينتسيپىمەن كوبىرەك اۋەستەنىپ كەتكەنىمىز راس، الايدا، اقپاراتتىق قوعام جان-جاعىڭا «اشىق» بولۋدى ناسيحاتتايدى. ال بۇل ءبىزدىڭ قانىمىزدا بار. «ەندەشە، وسى ەرەكشەلىگىمىزدى نەگە العا تارتپاسقا؟» دەگەن يدەيا ايتىلادى.

تولىققاندى اقپاراتتىق قوعامدا بيوتەحنولوگيالار، روبوتوتەحنيكا، گەندىك ينجەنەريا جەتىستىكتەرى ادام يگىلىگىنە پايدالانىلىپ قانا قويماي، ءتان مەن سانانىڭ دامۋىن پسيحوفيزيكالىق تەحنولوگيالار ۇيلەستىرەتىن «اقىلدى ادام» سانالى ەۆوليۋتسياسى دا جۇزەگە اسىرىلۋى ماقسات ەتىلەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە، ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋدىڭ ساپاسى، فورماسى مەن ۇزاقتىعى نەعۇرلىم وزگەرمەك. مۇندا عىلىم مەن بىلىمگە، ينتەللەكتۋالدىق، شىعارماشىلىق دامۋعا باسىمدىلىق بەرىلۋى ءتيىس.

وكىنىشكە وراي، ەلىمىزدە اقپاراتتىق قوعام يدەولوگياسى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ءالى قالىپتاسپاي جاتىر. كسرو ىدىراعان كەزدەن-اق رۋحاني سالادا پايدا بولعان بوس كەڭىستىكتىڭ ورنى ءالى تولتىرىلعان جوق. مۇنىڭ سەبەبى پوستكەڭەستىك قوعامدا بەلەڭ الىپ، كەيىن ءورشىپ كەتكەن ءدىني، جالعان ءدىني جانە باسقا دا عىلىمي ەمەس رۋحاني ىلىمدەردەن دەر كەزىندە قورعالماۋدان تۋىنداعانىن اۆتور جوققا شىعارمايدى. ونىڭ ويىنشا، و باستا مەملەكەت تاڭداۋ جاساعان كاپيتاليستىك باعىت تا ءوز دەڭگەيىندە دامىماعان. «دالەل-دايەكپەن مويىندايتىن بولساق، كلاسسيكالىق نارىقتىق نۇسقاداعى جەكە كاسىپكەرلىك ارقىلى كاپيتاليزمنىڭ دامۋى ەلىمىزدە ساياسي بۇعاتتالعان»، - دەپ اتاپ كورسەتكەن عالىم كوپ جىلدار بويى باتىستىق كاسىپكەرلىك دامۋ مودەلىن ەنگىزۋگە تىرىسىپ كەلە جاتقان وتاندىق رەفورماتورلاردىڭ ارەكەتىن سىنعا الا وتىرىپ، بۇل رەتتە «قازاقستاننىڭ ەتنيكالىق، يسلامدىق جانە پوستكەڭەستىكتىك داستۇرلەرىن ەسكەرمەي تۇرىپ»، بۇل ءىستى جۇزەگە اسىرۋ ەكىتالاي ەكەندىگىن ايتادى. كوش باسىنداعى لاۋازىم يەلەرىنىڭ ورتاق مۇددەگە باسىمدىلىق بەرمەي، جەكە مۇددەنى كوزدەپ كەتۋىنەن ەل دامۋىندا كوپ ولقىلىق ورىن العاندىعىن جاسىرمايدى.

«سوندا ءبىز قانداي قوعام قۇرىپ جاتىرمىز؟ ەگەر زايىرلى قوعام بولىپ قالعىمىز كەلسە، ەلدى نەگە ۇيرەتەمىز؟ قانداي مورالدى باسشىلىققا الامىز؟» - دەگەن اۆتور: «اقپاراتتىق تەحنولوگيالارمەن بىرگە قوعامدا ءتيىستى مادەنيەتتى دامىتا الساق قانا قازاقستان سۋىرىلىپ العا شىعا الادى. بۇل ءۇشىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە اقپاراتتىق قوعامنىڭ جاڭا تۇلعاسىن قالىپتاستىرۋ قاجەت»، - دەيدى.

ەندەشە، مۇنداي تۇلعانىڭ مودەلى قانداي بولماق، سونى قاراستىرىپ كورەيىك.

تەحنولوگيا عاسىرىندا ادام دەنە ەڭبەگىنەن قول بوساتىپ، نەعۇرلىم ءوز-ءوزىن شىعارماشىلىقپەن دامىتۋعا بەتبۇرىس جاسايدى. جاھاندىق اقپاراتتىق قوعامداستىقتاعى ۇزدىكسىز وزگەرىستەرگە دايىن ءارى بەلسەندى، اقپارات الماسۋعا دايىن، ورتاق كەلىسىمگە كەلۋگە بەيىل. ەلدەگى، يا الەمدەگى كۇتپەگەن وزگەرىستەرگە اشىق، عىلىمعا قايشى سىني ەمەس ويلاۋدىڭ دوگماتيكالىق فورمالارىنا تاۋەلدى ەمەس، رۋحاني جاعىنان جانە تەرەڭ بولىپ كەلەدى. مۇنداي تۇلعا  جالپىازاماتتىق ۇلتتىق يدەيانى ۇستانادى، ءوز وتانىن ءبىرتۇتاس ەل دەپ تانىپ، ەرەكشە مادەنيەت رەتىندە جاقسى كورەدى. ول ەركىن قۇقىقتىق ساناعا يە، ەركىن قۇقىقتىق كاتەگوريالارعا سۇيەنە وتىرىپ ويلانادى، جەكە جانە كوپشىلىك ورتادا ءوز-ءوزىن قورعاي الادى. اقپاراتتىق قوعام ادامىندا ءار ىستە ىشكى موتيۆاتسياسى بولۋى ماڭىزدى. ول ەموتسيونالدىق داعدارىستى ەڭسەرۋگە، جاھاندىق اقپاراتتىق قىسىمنىڭ كۇيزەلىستەرىنە توتەپ بەرۋگە اركەز دايىن بولۋى كەرەك. تەك وسى كەزدە عانا ادام بۇل قوعامداعى وزىنە لايىق ءرولىن، وزىندىك ورنى مەن ءومىردىڭ ءمانىن تابا الاتىن بولادى.

ەلىمىز ادامي كاپيتالعا ينۆەستيتسيا سالا باستاعاندا عانا ءبىلىم ەكونوميكاسىنا كوشۋ ءتيىمدى جولعا قويىلماق. ماسەلەن، دامىعان ەلدەردە ادام كاپيتالى پروگرەستىڭ نەگىزگى فاكتورى بولىپ تابىلسا، ءبىزدىڭ ەلدە بۇل جولعا قويىلماعان. تاربيەگە سۇيەنەتىن، عىلىمي نەگىزدى ءبىلىم ارقىلى قوعامدى مودەرنيزاتسيالاۋ جوعارى بىلىكتى ادامي رەسۋرستارعا سۇيەنبەي، جۇزەگە اسپايدى. «ءبىلىم بەرۋ مەكەمەلەرىنىڭ اكادەميالىق ەركىندىگىن جانە ءوزىن-ءوزى باسقارۋدىڭ اۆتونومدىلىعىن ساقتاي وتىرىپ، ۇزدىكسىز اكادەميالىق ءبىلىم بەرۋدىڭ بىرىڭعاي ۇلتتىق مودەلىن ورناتۋ قاجەت»، -دەگەن ق.ي.نۇروۆ ەلىمىزدە زياتكەرلىك ورتانىڭ ساپاسىن ارتتىراتىن جوعارى بىلىكتى ادامي رەسۋرستاردى «اعارتۋشىلار» دەپ اتايدى جانە ولاردى اقپاراتتىق قوعامدى قالىپتاستىراتىن تۇلعا رەتىندە كورەدى.

مانيفەستىڭ ماقساتى – قۇقىقتىق مەملەكەت، تانىمنىڭ دامىعان جەدەل كومپونەنتى، وبەكتيۆتى قۇندىلىقتار جۇيەسى، جالپىازاماتتىق ۇلتتىق يدەيا جانە ەركىن قۇقىقتىق سانا-سەزىمى بار اشىق ازاماتتىق قوعام رەتىندە قازاقستاندا اقپاراتتىق قوعامدى قۇرۋعا زامانداستارىمىزدى شابىتتاندىرۋ بولىپ تابىلادى. ءار قازاقستاندىق ءۇشىن قولجەتىمدى بۇل كىتاپتىڭ ەلەكتروندىق نۇسقاسىن «اسپانداۋ» قورىنىڭ aspandau.kz سايتىنان تابۋعا بولادى.

بۇل كىتاپ نەسىمەن قۇندى؟

راسىندا دا، بىزگە ەڭ الدىمەن، اقپاراتتىق جۇيەگە قادام باسقانىمىزدى ءتۇسىنىپ الۋ ماڭىزدى. ەندىگى جەردە قاي باعىتتا، قانداي پرينتسيپتەرمەن داميمىز؟ عىلىمي، ادەبي، پۋبليتسيستيكالىق شەشىمدەردىڭ وزەگىنە نە جاتۋى كەرەك؟ بۇل – وسى سياقتى كوپ سۇراقتارعا جاۋاپ بەرەتىن اسا كەرەكتى عىلىمي ەڭبەك.

انار كابدۋللينا،

ادەبيەتتانۋشى

Abai.kz