مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2021 جىلعى «حالىق بىرلىگى جانە جۇيەلى رەفورمالار – ەل وركەندەۋىنىڭ بەرىك نەگىزى» تاقىرىبىندا قازاقستان حالقىنا جولداۋىندا:« - ەلىمىزگە مەملەكەت قارجىسىن، اتاپ ايتقاندا، مەملەكەتتىك قارىزدى، بيۋدجەت ساياساتىن جانە ۇلتتىق قوردى باسقارۋدىڭ ەرەجەلەر جيناعى قاجەت.    

- رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن قارجى ءبولۋ اكىمدەردىڭ پىسىقتىعىنا، قانداي دا ءبىر جەكە كوزقاراسقا جانە باسقا دا سۋبەكتيۆتى فاكتورلارعا بايلانىستى بولماۋى كەرەك.

- ۇكىمەت بيۋدجەت زاڭناماسى مەن زاڭعا تاۋەلدى اكتىلەرگە ەنگىزىلەتىن ءتيىستى وزگەرىستەر توپتاماسىن ازىرلەگەنى ابزال»، - دەپ بىرنەشە مارتە اتاپ كورسەتتى.

مەملەكەت باسشىسى نەلىكتەن مەملەكەتتىك بيۋدجەت تۋرالى زاڭنامالارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت ەكەندىگى تۋرالى بىرنەشە مارتە قاداپ ايتتى، ءارى وسىعان بايلانىستى مەرزىمدى تاپسىرمالار بەرۋدە؟..

ارينە، سەبەبى بار، ۇلكەن اڭگىمە. سوندىقتان،  ماسەلەنى قويۋلاتپاي، بۇگىندە بيۋدجەتتى جىمقىرۋداعى كوپكە ءمالىم بولعان، ەشبىر باقىلاۋسىز ءجۇرىلىپ جاتقان، ءتىپتى ءبىزدىڭ ومىرىمىزگە داعدى بوپ ەنىپ كەتكەن بيۋدجەت جىمقىرۋدىڭ بىرنەشە ءتاسىلىن تانىستىرا كەتۋدى ءجون كوردىم.

ءبىرىنشى مىسال:

ورمان مەن دالا زيانكەستەرىمەن كۇرەسۋگە مەملەكەتتىك بيۋدجەتكە شامامەن 1 ميلليارد تەڭگە بولىنگەن دەپ كورەيىك.

لوببي جاساۋ دەگەن تۇسىنىك بار.

بۇل قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتىك بيۋدجەت جوباسىن دايىندايدى جانە بيۋدجەت اكىمشىلەرى پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا جۇگىرەدى دەگەن ءسوز. بولىنگەن بيۋدجەتتى ازىرقانىپ ونى كوبەيتۋ ءۇشىن بارلىق مۇمكىندىكتەر مەن قۇرالداردى قولداناتىن بولادى.

زيانكەستەرمەن كۇرەسۋشىلەر دە الگى 1 ميلليارد بيۋدجەتتى 1,5 ميللياردقا دەيىن ۇلعايتۋ ءۇشىن پارلامەنتتىڭ مىقتى دەپۋتاتتارىنا بارادى.

دەپۋتاتتار مينيسترلىككە جەتىپ بارىپ، تۇكىرىگىن وڭدى-سولدى شاشىپ دالەلدەۋمەن، جوباداعى الگى 1 ميللياردتى ءتىپتى،  3 ميلليارد بولدىرىپ جەتىپ كەلەدى.

سونىمەن قاتار، بيۋدجەتتى تالقىلاۋ كەزىندە دەپۋتاتتار دا ءوزارا  ساۋدالاسادى. «مەنىڭ سۇيرەپ اكەلگەن جوبامدى سەن، سەنىڭ اكەلگەنىڭدى مەن قولدايمىن»، - دەپ...

سونىمەن، شەتەلدەن ۋ تاسيتىن ساۋداگەرلەر ءۇشىن بۇل كوكتەن تۇسكەن توسىن سىي بولادى. دەپۋتات ەندى ۋ تاۋىپ اكەلەتىن 5-6 كومپانيامەن سويلەسىپ، ءوزىنىڭ دە، ولاردىڭ دا بيزنەس جوسپارىن تابىستى قۇرادى. ەكى جاقتىڭ دا اشكوزدىگى شەكسىز.

سوسىن ساۋداگەرلەر بۇكىل الەمدە تيىم سالىنعان، قورشاعان ورتاعا زياندى، ادامداردى، جانۋارلار مەن قۇستاردى ۋلاندىراتىن  «سۋميتسيدين»، «دەتسيس»، «كينميكس» سياقتى زاتتاردى كىرگىزىپ كەلەدى. حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ قىسىمىمەن 10 جىل بۇرىن قىتايدا دا بۇل زاتتاردى قولدانۋعا تىيىم سالىنعان بولاتىن.

قىتاي – بارلىعىن حالىقارالىق ستاندارتتارعا بارىنشا جاقىنداتاتىن دامۋشى ەل. سوندىقتان، ءبىزدىڭ «بيزنەسمەندەر» بۇل تىيىم سالىنعان زاتتاردى شاعىن، جەكە كومپانيالارعا تاپسىرىس بەرىپ، مورلەرىن اۋىستىرىپ، كونتراباندالىق جولمەن كىرگىزەدى.

رەنتابەلدىلىك كوەففيتسيەنتىن ەسەپتەۋ ءالى مۇمكىن ەمەس، سەبەبى بۇل تىيىم سالىنعان ۋلى ونىمدەردىڭ قانشاعا ساتىپ الىنعانى بەلگىسىز. دەپۋتاتتىڭ دا كومپانيالارمەن قانشاعا كەلىسكەنىن ەشكىم بىلمەيدى.

ءبىزدىڭ ەلدە ۋلى توكسيندەردى شاشۋعا داعدىلانعانبىز. ونى تەكسەرىپ جاتقان ەشكىم جوق.

بۇل جەردە ەڭ قىزىعى جوعارىدا ايتقان 1 ميللياردتان 1,5 ميللياردقا دەگەن بيۋدجەتتى 3 ميللياردقا جەتكىزگەنىندە بولىپ تۇر.

بىراق مۇندا تاڭقالارلىق ەشتەڭە جوق. بۇل البەتتە الاياقتىق. بيۋدجەتكە قوسىمشا اقشا سالىپ، وعان بىرنارسە قوسىپ قىساتىن الاياقتىق وتە كەڭ تارالعان بيزنەس.

بۇرىنعى ۇكىمەتتەردىڭ كەزىندە دە سوعىسقا ەش قاتىسى جوق مول مولشەردەگى قارۋ-جاراق قىسىمى قورعانىس مينيسترلىگىنە نەشە مارتە  كورسەتىلگەنىن، ول قىلمىس سيىرقۇيمىشاقتانىپ اياقتالعانىن حالىق ءبىلىپ وتىر.

كەزىندە قىتاي تاعامدارىنان ۋلانۋ تۋرالى كوپتەگەن قاۋەسەتتەر شىقتى، شۋ كوپ، بىراق شىن مانىندە بۇل ستاندارتتى ەمەس تاۋارلار ەلىمىزگە كونتراباندالىق جولمەن جەتكىزىلەدى.

ازىق-تۇلىك قاۋىپسىزدىگى بويىنشا ەكىجاقتى كەزدەسۋدە قىتاي جاعى كەدەندىك ستاندارتتارىنا سايكەس كەلمەيتىن تاۋارلاردى يمپورتتاعان بولسا جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەۋگە دايىن ەكەندىگى تۋرالى سەنىمدى ايتادى. بىراق، الگى ۋلاندىرىپ، شۋ شىعارىپ جاتقان تاۋارلاردا قۇجاتتارى بولماعاندىقتان ەشقانداي كەدەندە تىركەلمەگەن بولىپ شىعادى.

ەكىنشى مىسال:

ماسەلەن، وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قازاق ەلى قايبىر دامىعان ەلگە، نەمەسە جاپونياعا ءبىر زاۋىت سالدىرىپتى. بارلىق قۇنى، اقشاسى تولەنىپ، ماسەلە اياقتالىپ قويعان. قازاقتار جاڭا زاۋىتىن باسقارا المايدى. زاۋىتتى سالعان جاپوندىقتار قوسىمشا كادرلىق جانە تەحنيكالىق كومەك كورسەتتى. ون جىلدان كەيىن بۇل كومەكتىڭ قۇنى 3 ميلليون دوللارعا جەتتى.

ونى قازاق ۇكىمەتىنەن بىرنەشە رەت تالاپ ەتتى، بىراق بۇل كاسىپورىنارالىق كەلىسىم بولعان سەبەپتى، قارجى مينيسترلىگى اقشانى بەرۋدەن بىرنەشە رەت باس تارتادى. جاپوندىق كومپانيا ەكى رەت سوتقا بەرگەنىمەن سوت قازاق ۇكىمەتىنىڭ پايداسىنا شەشىم شىعارادى.

اقىرى جاپونيالىق كومپانيا مەن قازاق كومپانياسى اراسىنداعى كەلىسىم ناتيجەسىندە قازاق جاعى 3 ميلليون دوللار قارىز ەكەندىگىن مويىنداپ، ونى 20 جىل ىشىندە ءبولىپ تولەۋگە كەلىسكەن.

جاپوندىق كومپانيا قاشان تولەپ بىتەتىنى بەلگىسىز بۇل قارىزدى جەڭىلدىكپەن ساتۋعا شەشىم قابىلدايدى. ول ساۋداعا قازاقستاندىق بىرنەشە كومپانيالار قىزىعۋشىلىق تانىتقان سوڭ، 3 ميلليون دوللارلىق قارىز 250 مىڭ دوللارعا قولما-قول ساتىلىپتى.

ونى دا ءبىز ايتا بەرەتىن پارلامەنت دەپۋتاتى باستاتقان بىرنەشە مىقتىلار ساتىپ العان ەكەن.

ەسەسىنە سول جىلعى مەملەكەتتىك بيۋدجەتتە الگى قازاقستان ونەركاسىبىنىڭ قارىزدارىن وتەۋگە 3 ميلليون دوللار بولىنگەنى شىعا كەلەدى.

تابىستىلىق كوەففيتسيەنتى 1200 پايىز.

ءۇشىنشى مىسال:

ءبىر دەپۋتات اۋكتسيون ارقىلى ا. قالاسىنداعى ۇن مەن جەم زاۋىتىنىڭ 51%-ىن ساتىپ الدى. وعان 600 ميلليون تەڭگە تولەۋى قاجەت بولادى. سودان كەيىن 85 مىڭ توننالىق سيىمدىلىعى بار ەلەۆاتوردىڭ 15 مىڭىن نەمەسە 20 پايىزىن اينالدىرىپ مەملەكەتكە 1 ميلليارد تەڭگەگە «ساتقان ەكەن».

بۇل «جاقسى تاجىريبە» ارىقاراي جۇقپالى دەرتتەي قاۋلايدى. تاعى ءبىر دەپۋتات ءا. قالاسىنداعى ۇن مەن جەم زاۋىتىن 400 ميلليون دوللارعا ساتىپ الىپ، كوپ ۇزاماي 90 مىڭ توننالىق ەلەۆاتورىنىڭ 15 مىڭىن نەمەسە 15 پايىزىن 1,3 ميلليارد تەڭگەگە مەملەكەتكە «كەلىسىم ارقىلى ساتادى».

وسىدان كەيىن تاعى ءبىر دەپۋتات 200 ميلليون تەڭگەگە سىيىمدىلىعى 32 000 توننا بولاتىن ب. ۇن مەن جەم زاۋىتىن ساتىپ الىپ، ونى «اۋىلداردى قولداۋ» رەتىندە پايدالانىپ، مەملەكەتكە 4 ميلليارد تەڭگەگە ساتىپ، اقشاسىن جيىرما ەسەگە ارتتىردى.

ءۇش كومپانيانىڭ تابىستىلىق كوەففيتسيەنتى اقشالاي تۇردە 1500 پايىزدى قۇرايدى.

ءبىر جاعىنان، جەكەشەلەندىرۋ ءجۇرىپ جاتقان سياقتى، بىراق ەكىنشى جاعىنان، جەكە سەكتوردان مەملەكەت فابريكالاردى ساتىپ الاتىن بيزنەس تە سوڭعى كەزدە موداعا كىرە باستادى.

ەستۋىمشە، تەلەباعدارلاماعا تەندەردى ۇتىپ العان كومپانيا دا ونى مەملەكەتكە قايتا «ساتقان»، ءبىزدىڭ مەملەكەت باي عوي، «باعانى ۇرىپ ساتىپ الىپتى».

وسىندايدى قولدايتىن تاجىريبەلى دەپۋتاتتار قۇلاقتارى ءتۇرىلىپ، بيۋدجەتتى قايتا قاراۋ قاشان بولاتىنىن كۇتىپ وتىراتىن كورىنەدى.

ءتورتىنشى مىسال:

بيۋدجەت اقشاسىن جۋ. «اقشا جۋ» دەگەن تەرميندى قازاقستاندا، اسىرەسە، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا (باق) تەرىس قولدانىپ جاتادى. «اقشا جۋ» دەپ زاڭسىز تاپقان اقشانى اينالدىرىپ، زاڭداستىرىپ الۋدى ايتادى.

1930 جىلدارى اقش الكوگولدىك ونىمدەردى ساتۋعا جانە تاسىمالداۋعا تىيىم سالدى. مافيالار الكوگولدەن تاپقان اقشاسىن حيميالىق تازالاۋ ارقىلى تاپقان اقشا ەتىپ زاڭداستىرىپ وتىرعان.

حيميالىق تازالاۋ قولما-قول اقشامەن جۇرگىزىلەدى، قانشا كىرەتىنى جانە شىعاتىنى بەلگىسىز. اعىلشىن تىلىندە ونى لوندري ماني (London Mani) دەپ اتايدى. وسىلايشا، «اقشانى جۋ» - تىكەلەي ۇرلىقتان، جىمقىرۋدان، پاراقورلىقتان جانە قاراقشىلىقتان تىس، باسقا ءبىر الاياقتىق ءتۇرى.

ارينە، ءبارى دە قىلمىس. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتىڭ قوماقتى سوماسىن پارلامەنت ماقۇلدايدى جانە قارجى مينيسترلىگى ارقىلى مينيسترلىكتەر مەن اگەنتتىكتەرگە، سودان كەيىن، مەملەكەتتىك ورگاندارعا تاراتىلادى. پارلامەنت ماقۇلداعان 10-15 ميللياردتان استام تەڭگەنىڭ 20 پايىزى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنە، 10 پايىزدان استامى دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنە تيەسىلى دەگەن سياقتى. ۇكىمەت قارجىلاندىراتىن ءاربىر ۇيىم ونى قايبىر بانكتە ساقتاۋى كەرەك.

اقشا كەستەگە سايكەس تومەنگى ساتىلى ۇيىم مەن تەندەرگە قاتىسۋشىلارعا تۇسەردەن بۇرىن بانكتەر بۇل اقشاعا قاراي اعىلادى. ارينە، اقشانى بيلەۋشىلەرگە  ماراپات ۇسىنادى. بۇل ءبىرىنشى قول قوياتىن ادامداردىڭ باياعىدان ابدەن مەڭگەرىپ ۇيرەنگەن بيزنەسى. بانكتىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى شامامەن ايىنا 0,7 پايىز جانە جىلدىق 10 پايىز. سوندىقتان بولىنگەن بيۋدجەت اقشاسىن  تامىر-تانىس، سىبايلاستىرىنىڭ اتىنا كوپتەگەن ەسەپشوت اشىپ ءبولىپ ورنالاستىرادى.

بۇل قوماقتى اقشا ءبىر اپتانىڭ ىشىندە-اق، قاپ-قابىمەن ءوسىم بەرەدى. بيۋدجەت كوپ بولىنەتىن مينيسترلىككە مينيستر بولۋ ءۇشىن جانتالاسىپ جابىسۋدىڭ ءبىر سىرى وسىندا.

مينيسترلىكتەر مەن اگەنتتىكتەر مەردىگەردىڭ اقشاسىن ايلار، كەيدە جىلدار بويى تولەمەيدى، سەبەبى ول  اقشانى  بانكتىڭ ءبىرىنشى قول قويۋشىلارى الگى بانكتتەردە پايىز تۋعىزۋ ءۇشىن  «ۇيىقتاتىپ» قويعان.

مىسال ءۇشىن،  بىزدە جىلدىق مەملەكەتتىك بيۋدجەت - 9,5 ملرد. تەڭگە دەپ  كورسەك، ال ونى بانككە جىل «باسىپ ۇيىقتاتقاندا»، پايىزى 950 ملرد  شىعىپ كەلىپ تۇر ەمەس پە؟ ونى بيۋدجەتتى اتقارۋشى 50 مىڭعا جۋىق ادام بولىسەدى دەپ ويلايىق. سول كەزدە ەڭ تومەنگى بالاباقشا ديرەكتورى دارەجەسىنە سايكەس كەلەتىن ءبىر ميلليونىن السا، ال مينيستر ءوز دارەجەسىنە ساي بىرنەشە ميللياردىن قالتاسىنا باسادى دەگەن ءسوز.

بۇل مىسالدار ەشكىم بىلمەيتىن بەلگىسىز دۇنيە ەمەس، جاڭادان پايدا بولعان، تاڭقالاتىن ەرەكشە نارسە دە ەمەس. جاي عانا مىسال. ياعني، زاڭمەن جاسىرىلعان ۇرلىق! قىلمىسكەرلەرى - زاڭدى ۇرىلار. ۇرلىق ەمەس دەپ كورشى!

بيۋدجەتتى جىمقىراتىن ءسانتۇرلى سانگە اينالعان ادىستەردىڭ تورتەۋىن عانا اتاپ ءوتتىم. مۇنى پوليتسيا، بارلاۋ، پروكۋرور مەن سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى كۇرەس اگەنتتىكتەرى بارلىعى بىلەدى. بىراق، ءبولىپ اسايتىندىقتان كىم-كىمدى ۇستاپ بەرمەك!؟

ايتپاقشى، فيزيكاداعى تيىمدىلىك كوەففيتسيەنتى ەشقاشان 100-گە جەتپەيتىنىن ەسكە سالا كەتەيىن. جالپى تابيعات زاڭى سولاي ەكەن. بىراق، بيۋدجەت جىمقىرۋدا ول كوەففيتسيەنتتىڭ تيىمدىلىگى 1500-2000 پايىزعا دەيىن جەتە بەرەتىنى قىزىق!...

امانتاي تويشىبايۇلى

Abai.kz