5 قىركۇيەك ­­– ۇلت ۇستازى اتانعان الاش ارىسى احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تۋعان كۇنى ءارى تىلدەر مەرەكەسى. وسىعان وراي فەيسبۋك جەلىسىندە ءتىلشى-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، «ارىس» قورىنىڭ (باسپاسىنىڭ) ديرەكتورى، بەلگىلى الاشتانۋشى عاريفوللا انەس تىكەلەي حابار جۇرگىزىپ، مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندەگى قازاق ءتىلىنىڭ قازىرگى جاعدايى، الداعى جىلى يۋنەسكو اياسىندا تويلاناتىن ارىسىمىزدىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا قانداي دايىندىقتارمەن كەلۋىمىز كەرەكتىگى جونىندە اڭگىمە ءوربىتتى. ءبىز عالىممەن شۇعىل تۇردە حابارلاسىپ، سۇحبات بەرۋىن وتىندىك.

- عاريفوللا قابدولقايىرۇلى، قازاقتىڭ تاريحىندا حالقىمىزعا ادال قىزمەت ەتكەن ايتۋلى تۇلعالار از ەمەس، سولاردىڭ اراسىندا احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ەسىمى ەرەكشە اتالادى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟

- ويتكەنى، قازاقتىڭ حح عاسىردىڭ باسىنداعى تاريحىندا ول ­ارالاسپاعان سالا جوقتىڭ قاسى. ونىڭ ەڭ ۇلكەن ەڭبەگى – اعارتۋشىلىعى!

1913 جىلى اقپان ايىنان باستاپ ول «قازاق» گازەتىن شىعارۋ ارقىلى سول كەزدەگى قازاق قوعامىنىڭ دەڭگەيىن جاڭا ءبىر دارەجەگە، جوعارى ساتىعا كوتەردى. «الاش» پارتياسى قۇرىلدى. قازاق زيالىلارىنىڭ ويانۋ، باس بىرىكتىرۋ كەزەڭى سوناۋ 1905 جىلعى «قارقارالى پەتيتسياسىنان» باستاۋ العان بولاتىن. تاريحتان بەلگىلى، سول جىلى رەسەي قوعامىندا ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى بولدى، سونىڭ ناتيجەسىندە حالىققا كەڭشىلىك جاسالىپ، ءسوز بوستاندىعى، راقىمشىلىق جاريالاۋ سياقتى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلكەن ساياسي وقيعالار ورىن الدى. قاشاندا جوعارى بيلىكتەگى «جىلىمىق» تىنىش جاتقان قوعامدى دۇرلىكتىرىپ، كۇرت ەسەيتىپ، ءتۇرلى قوزعالىستار تۋعىزاتىنى بەلگىلى. قازاق وقىعاندارى دا وسى تۇستا باس قوسىپ، اق پاتشاعا ارىز-شاعىمدارىن جەتكىزدى. اتالمىش پەتيتسيادا قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپ اشۋ، گازەت شىعارۋ، ءوزىن ءوزى بيلەۋ، زاڭدى سايلاۋ وتكىزۋ سياقتى كوپتەگەن ساياسي تالاپتار قويىلدى. زاڭعار جازۋشىمىز اۋەزوۆ ايتقانداي، «قازاق» گازەتىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى «شىرت ۇيقىدا جاتقان قالىڭ قازاقتى وياتتى». قازاقتىڭ باسىنداعى بارشا جاعداي، وزەكتى ماسەلەلەر سول گازەت بەتىندە تالقىلاندى.

عاسىر باسىندا قازاعىن «ماسا» بوپ شاعىپ، «قىرىق مىسالداپ» ۇلگى-ونەگە كورسەتكەن اقىن احمەت، ونداعان جىلىن وقۋ-اعارتۋ سالاسىنا ارناعان ۇلى پەداگوگ، ەندى عالىمدىق ارناعا اۋىسۋعا ءماجبۇر بولدى. 1911 جىلى ءوزىنىڭ «وقۋ قۇرالى» دەگەن كىتابىن شىعاردى. بۇل – قازاقتىڭ تۇڭعىش الىپپەسى بولاتىن. قاراپ وتىرساق، تۇپ-تۋرا 110 جىلدان سوڭ ءبىز سول جاعدايعا قايتا كەلىپ، بالالارىمىزعا الىپپە وقۋلىعىن قايتارىپ، ءماز-ءمايرام بولىپ جاتىرمىز.

- سوندا، ءبىز العا جۇرمەي، كەرى كەتكەنىمىز دەمەكشىسىز بە؟

- بۇگىنگى ءبىزدى قايدام، عالىم-ۇستاز ساۋات اشار الىپپەمەن توقتالىپ قالمادى. ءۇش كىتاپتان تۇراتىن كلاسسيكالىق وقۋ قۇرالى – قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسى – «ءتىل – قۇرالىن» جازىپ شىقتى. ياعني، 1) دىبىس جانە ونىڭ جۇيەسى (فونەتيكا); 2) ءسوز جانە ونىڭ جۇيەسى (مورفولوگيا); 3) سويلەم جانە ونىڭ جۇيەسى (سينتاكسيس). ءسويتىپ قازاق ءوز ءتىلىنىڭ ءتول وقۋلىعىنا يە بولدى، وسىلايشا قازاق رۋحانياتىندا توڭكەرىس جاسالدى.

ال ءبىز بۇگىندە «احاڭ سالعان ءتىلتانىم تەورياسىنا ورالۋىمىز كەرەك»، «ۇلى ۇستازدىڭ مەتوديكا-ادىستەمەسىن الۋىمىز كەرەك»، «احاڭنىڭ ۇلى جاڭالىعى...»، «احاڭنىڭ جولى...» دەپ وڭدى-سولدى ۇرانداتىپ جاتقانىمىز ماعان تۇسىنىكسىزدەۋ، قۇلاعىما تۇرپىدەي تيەدى. احاڭنىڭ جولاشار، ءىزاشار العاشقى ەڭبەكتەرى تاپ ءبىر قۇران سوزىندەي... جارايدى، قايتىپ ورالماستاي ارتتا قالعان كەڭەستىك ءداۋىردى ايتپاي-اق قويالىق، سوندا تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن 30 جىلىمىزدا نە بىتىردىك؟!. ءبىر ورنىمىزدا قالشيىپ، قيمىلسىز تۇرىپ قالدىق پا؟!. 100 جىل عۇمىرىمىز بوسقا وتكەن بە؟ كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى، احاڭ وسى كىتاپتاردى جازباسا، ونىڭ ۇشان-تەڭىز ەڭبەگى بولماسا ءبىز ءبىر عاسىردان سوڭ ءبارىن نولدەن باستار ما ەدىك...

- بۇنىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟

- بۇنىڭ ونداعان، جۇزدەگەن سەبەبى بار شىعار... بىراق ەڭ باستىسى ­– بىزدەگى ءىس پەن ءسوزدىڭ اراسىنداعى الشاقتىق، وتىرىك ماقتانشىلىق، ناۋقانشىلدىق، شىندىقتى ايتا الماي كولگىرسۋىمىز دەر ەدىم. ماسەلەن، بىرنەشە جىلدان بەرى ساعىزشا سوزىلىپ كەلە جاتقان لاتىن قارپىنە اۋىسۋ ماسەلەسىن الالىق. قۇدايىم-اۋ، احاڭنىڭ جولىنا قالايشا قايتىپ ورالامىز؟!. ول كلاسسيكالىق اراب جازۋىن تۇرلەندىردى، الەمدىك دارەجەدەگى ۇلى جاڭالىعى – دايەكشىنى ويلاپ تاپتى. مىنە، يننوۆاتسيا، مودەرنيزاتسيا، ۇلى توڭكەرىس!   ال لاتىن تەكتى جازۋ...، ونىڭ تۇقىم-ءزاۋزاتى مۇلدە باسقا ەمەس پە؟ مەن ءتىلشى-عالىم رەتىندە ەكى قول، ەكى اياعىمدى كوتەرىپ لاتىن قارپىنە تەزىرەك ء(بىر تۇندە!) كوشۋدى قولدايمىن. بىراق ءبىزدىڭ قولدان نە كەلەدى؟.. نە ەسەكتىڭ، نە پايعامباردىڭ ءولۋىن كۇتەمىز دە...

وتىز جىل مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتىپ جاتىرمىز دەپ ەسەپ بەرەمىز، «پالەن جەردە پالەن پايىزعا قازاقشالاندىق» دەيمىز... سونىڭ ماعان، سىزگە قانداي پايداسى بار، قوعامعا، تۋعان تىلىمىزگە اسەر، ىقپالى قانداي؟!. كەڭەستىك كەزەڭدى (باقانداي 70 جىل!) ايتپاي-اق قويدىق، 30 جىلدا ەلىمىزدەگى ورىس مەكتەبىن ءبىتىرىپ شىققان بالالاردىڭ بىردە-بىرەۋى «ەكى» الىپ، مەكتەپ بىتىرە الماي، بولماسا «كوشە الماي» قالعان ەمەس. بارىنىكى – «ءتورت» پەن «بەس». بۇل دا كوزبوياۋشىلىق، قازاقشا ايتساق ابسۋرد ەمەس پە؟ ءتىل سىندىرماق تۇگىل، قازاق ءتىلىنىڭ «ءبىسسىمىلداسىن» ۇيرەتە الماعان مۇعالىمدەر قانشاما ميلليون ايلىق الدى، قانشاما اتتەستات، تابەلدەر تولتىرىلدى. وسىلاردىڭ ەڭ بولماسا بىرەۋىنىڭ جولى كەسىلىپ، «ءىستى» بولدى ما؟.. قايران جەلگە ۇشقان ميلليوندار، قۇشاق-قۇشاق وتىرىك اقپارلار، قوعامدى جايلاعان كوز بوياۋشىلىق...

- بۇعان دا ءبىر ەم بار شىعار؟

- باسقاسىن قايدام، ءتىل مايدانىندا 30 جىل جۇرگەن مەن بارىنەن ءتۇڭىلدىم.

- سوندا نە ىستەمەك كەرەك؟

- مىنا تىرلىكتە شىندىعى تۇمشالانعان، ايقايلاپ ايتۋعا بولمايتىن دۇنيە كوپ عوي. وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الەمدە 6000-6500-دەي ءتىل بار ەدى. قازىر 2000-2500-دەيى ساقتالىپ وتىر دەلىنەدى. بىراق بۇۇ قابىرعاسىندا تۋى كوتەرىلگەن مەملەكەتتەر سانى – 198 عانا (ونىڭ ەكەۋى كورەياعا تيەسىلى). سوندا ۇلان-بايتاق جەرىمىز بار، تاۋەلسىز ەلمىز دەيمىز، مەملەكەتتىك ءتىلدى بوساعادان سىعالاتىپ قوياتىنداي باسىمىزعا نە كۇن تۋدى؟!. پارلامەنتىمىز زاڭدى ورىسشا قابىلداسا، سوتىمىز وزگە تىلدە سوتتاسا، اسكەرىمىز باسقا تىلدە شۇلدىرلەسە – قايتپەكپىز؟!.

ءالى كۇنگە ءبىلىپ-بىلمەي قازاق ءتىلى مەن مەملەكەتتىك ءتىلدى شاتاستىرۋىمىزدان. اعايىندار، ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە عوي. ەكى مىڭ ۇلتتىڭ ىشىنەن سۋىرىلىپ شىققان بار-جوعى ەكى ءجۇز مەملەكەتتىڭ قاتارىنداعى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءوزىمىز توبەمىزگە كوتەرمەسەك، پارلامەنت مۇشەلەرى، سوتتار، گەنەرالدار تارك قىلىپ جاتسا، نە ىستەمەك كەرەك! مىنە، قازاقشا ايتقاندا، ارتىمىزدىڭ اشىلاتىن جەرى وسى. ەگەر ءبىز جىلدا قازاقشامىزدى 80-90 پايىزعا دامىتتىق، وركەندەتتىك دەپ جالعان اقپار بەرمەي، شىندىعىن ايتىپ، بار-جوعى جىلما-جىل تۇراقتى تۇردە 2-3 پايىز ناتيجەگە قول جەتكىزىپ وتىرعانىمىزدا، 30 جىلدا 60-90 پايىزعا قول جەتكىزەر ەدىك-اۋ...

ءتىلىنىڭ باعىن بايلاپ، جولىن كەسىپ، ونى تۇقىرتۋ قۇرالىنىڭ بىرىنە اينالدىرىپ وتىرعان «ارالاس مەكتەپ» ەكەنىن دە ايتا الماي، كۇبىجەكتەپ، سىلاپ-سيپاپ كەلە جاتقان جايىمىز بار. اششى دا بولسا ايتالىق، بۇل – الەم الدىنداعى وتە ۇياتتى ءىس. بۇل وتارشىلدىقتىڭ ناقتى كورىنىسى، ماڭدامايىمىزعا باسىلعان تاڭبا. پاتشا وكىمەتى قازاق دالاسىنا دەندەپ ەنىپ، ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىردى قولىنا العان كەزدە وزىنە قولبالا عىپ جۇمسار اتقامىنەر، ءتىلماشتاردى دايىنداۋ ءۇشىن «رۋسسكو-كيرگيزسكايا تۋزەمنايا شكولا» دەگەندى ويلاپ تاپقان ەدى. مىنە، اق پاتشانىڭ وسى «جاقسىلىعىن» ءالى كۇنگە كورىپ كەلەمىز، ازابىن تارتىپ كەلەمىز... تاعى دا قايتالاپ ايتقىپ كەلەدى (ونى دالەلدەپ جاتۋ ارتىق شارۋا!) «ارالاس مەكتەپ» دەگەننەن قۇتىلماي، قازاق ءتىلىنىڭ باعى اشىلمايدى!

«قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ اتىنان جىل سايىن ءبىرىنشى قىركۇيەك قارساڭىندا «قازاق مەكتەپتەرى جابىلسىن!» دەگەن ۇراندى كوتەرەمىن. ەشبىر ەلدە، ماسەلەن، رەسەيدە «رۋسسكايا شكولا»، وزبەكستاندا «ۋزبەك ماكتابي» دەگەندەر جوق. بولماسا، ءسىز پاريجدە «فرانتسۋز مەكتەبىن»، لونداندا «اعىلشىن مەكتەبىن» كەزدەستىرەسىز بە؟.. حالىقارالىق ستاندارت، كونۆەنتسيالارعا سۇيەنەر بولساق، بىزدە دە ءبىر-اق «مەكتەپ» بولۋ كەرەك. مەملەكەتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە وقىتاتىن مەكتەبى!. قالعانى ىرەتىنە قاراي (اقىلى، جەكسەنبىلىك، فاكۋلتەتيۆتى، ت.ب.) بولا جاتار...

ءبىر اپام ءبىر اپامنان سوراقى دەمەكشى، قازىر الماتى مەن نۇر-سۇلتاندا اقىلى، ەليتالى مەكتەپتەر ساڭىراۋقۇلاقشا قاپتاي باستادى. اقىسى اسپانداعان بۇل مەكتەپتەر كىمدەرگە ارنالعان. ارينە، جوعارعى بيلىك پەن بيزنەستەگى تاسى ورگە ورمەلەپ تۇرعان ورىسقولدىلاردىڭ نەمەرە-شوبەرەلەرى وقيدى. كۇنى ەرتەڭ ولاردىڭ باسىمىزعا اڭگىرتاياق ورناتپاسىنا كىم كەپىل؟!.

- سوندا ءسىز وسى شارۋالاردى شۇعىل قولعا الۋ كەرەك دەيسىز بە؟

- ارينە. ءبىز ونسىز دا باقانداي 30 جىلعا كەشىكتىك. ءوزىڭىز ويلاپ كورىڭىزشى، 2022 جىلى بارشا مەكتەپتەرىمىز عايىپتان تايىپ مەملەكەتتىك (قازاقشا ەمەس!) تىلگە كوشسە، ونىڭ جەمىسىن 12 جىلدان كەيىن عانا، ياعني 2034 جىلى كورەدى ەكەنبىز. ال تاعى 10 جىل، 30 جىل كەشىكسەك نە بولماق؟!. سوندا ءتىل مامانى، ءتىل جاناشىرى رەتىندە مەن كۇيىنبەگەندە كىم كۇيىنەدى، مەن تۇڭىلمەگەندە كىم تۇڭىلەدى.

ارينە، اقيقات-شىندىق قاشاندا اششى، ونىڭ جولى دا اۋىر. بىراق ءار نارسەنىڭ ءبىر شەگى بولسا كەرەك. اقيقاتتان قاشانعى اتتاي بەرمەكپىز؟ 2009 جىلى جالپىۇلتتىق ساناعىمىز بولۋى كەرەك ەدى. ونىڭ كەشىگۋىن دە  مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قايتسەم ءشاۋجايىنان تارتسام، ۋاقىت ۇتسام دەگەن ارام پيعىلدان تۋىنداپ جاتىر ما دەپ قاۋىپتەنەمىن. 2009 جىلعى جالپىۇلتتىق ساناقتى ەسكە الالىقشى. قازاقتىڭ سانى 67 پايىز دەگەن رەسمي مالىمەت بارشا جۇرتقا جاريا ەتىلدى. بوركىمىزدى اسپانعا اتتىق. بۇل (كوپۇلتتى!) قازاقستان حالقىنىڭ ۇشتەن ەكىسى قازاق دەگەن ءسوز ەدى. ارتىنان جازدىق، جاڭىلدىق دەپ، ۇشتەن ەكىدەن ازايتىپ، 63 پايىز قىلدىق. تالاي ازاماتتار ءىستى بولدى... حوپ، ءمايلى! ەندى، ەكى جىل كەشىگىپ وتكىزىلىپ جاتقان كەزەكتى حالىق ساناعىندا ەشكىم قازاقتىڭ سانىن 75 پايىزدان تومەندەتە الماس دەپ ۇمىتتەنەمىز. كەمىندە 75 پايىز! بۇل ويىنشىق سان ەمەس عوي، بارشا جۇرتتىڭ تورتتەن ءۇشى! وعان سىرتتا جۇرگەن قانى ءبىر، جانى ءبىر 5 ميلليون قازاعىمىزدى قوسىڭىز. وعان ءتىلى ءبىر، تىلەگى ءبىر قالىڭ تۇرىكتى، وزبەكتى، تاتاردى... قوسىعىز.  تاڭ اتپايمىن دەسە، كۇن قويمايدى. قۇداي سول ءساتىن سالسا، قازاقتىڭ دا كۇنى تۋار، باعى اشىلار...

- دەمەك، ۇلت ۇستازىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا دەيىن ەڭ بولماعاندا وسى ايتىلعان ويلار ورىندالاتىنداي باعىتقا ءتۇسۋىمىز كەرەك دەيسىز عوي؟

- مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلدانىپ، كيريلليتساعا ۇقسامايتىن جاڭا جازۋعا كوشسەك، وقۋ-اعارتۋ، ءىس جۇرگىزۋ، تاعىسىن تاعىلار جەكە-دارا مەملەكەتتىك تىلگە كوشسە، قانەكي. ءبىر جول بار، جاقىن دا بولسا، الىس. 150 جىلدان سوڭ ۇلتتىق مەجەگە قول جەتىپ، ۇلى ۇستازدىڭ وسيەتىن ورىنداپ جاتساق، بىزدە نە ارمان بار؟!.

- ءىلايىم، ايتقانىڭىز كەلسىن!

سۇحباتتاسقان قۇتماعامبەت قونىسباي

Abai.kz