وسىدان بەس جىل بۇرىن «ءداۋىر» باسپاسىنان مەنىڭ كوپ جىلدان بەرى شىعارىپ كەلە جاتقان «الماتى. 1986. جەلتوقسان» ايعاق-كىتاپتارىمنىڭ العاشقى ەكى تومى «جەلتوقسان كوتەرىلىسى» دەگەن اتپەن جارىق كوردى. تاياۋدا وسى باسپادان مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن ءۇشىنشى تومى قولعا تيەدى. وندا نەگىزىنەن كوتەرىلىستىڭ جيىرما جىلدىعى كەزىندە مەرزىمدىك باسىلىمداردا جارىق كورگەن زەرتتەۋ ماتەريالدارى مەن كوتەرىلىس قاھارماندارىنىڭ ەستەلىك اڭگىمەلەرى قامتىلعان. ءبىز تومەندە وسى كىتاپتان بەلگىلى جۋرناليست، ساتيريك-جازۋشى كەمەلبەك شاماتايدىڭ ماقالاسىن وزدەرىڭىزگە ۇسىنعاندى ءجون كوردىك.

تالعات ايتبايۇلى،

باسپاگەر-جازۋشى.

ەلەميسوۆتىڭ ءسوزى ەرەۋىلشىلەردىڭ اشۋ-ىزاسىن تۋدىردى

ول كەزدە قازاق راديوسىنىڭ شەت ەلدەرگە، ناقتىلى ايتقاندا، قىتايدا تۇراتىن قازاقتارعا حابار تاراتاتىن باس رەداكتسياسىندا قىزمەت ەتەتىنمىن. تۇسكى ۇزىلىستەن كەشىرەك ورالعان باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى سەيىتماقان قوڭقاقوۆ:

– ستۋدەنت-جاستار ەرەۋىلدەتىپ جاتىر. ورتالىق كوميتەتتىڭ الدىنداعى الاڭعا شىعىپ، قوناەۆتىڭ ورنىنا سوناۋ رەسەيدەن كەلگەن ادامنىڭ باسشىلىعىنا قارسى نارازىلىق ءبىلدىرىپ جاتقان كورىنەدى، – دەدى ءجۇزى الابۇرتىپ، قوبالجىعان ۇنمەن.

بولمەدە وتىرعان ءتورت-بەسەۋىمىز ءبىر-بىرىمىزگە جالت-جالت قاراستىق. تۇلا بويىمىزدان كوشكىن ءجۇرىپ وتكەندەي ءدۇر-ر ەتە ءتۇستى.

– قوي، راس پا؟!

– بۇل قىزىق ەكەن!

نە قۇپتاعاندىق، نە قارسىلىق ەكەنى بەلگىسىز، وسىنداي قىسقا-قىسقا سوزدەردەن بولەك ەشتەڭە ايتىلعان جوق… الدەن ۋاقىتتا بارىپ:

– بايعۇستار-اي، ارانداپ قالماسا جارار ەدى-اۋ، – دەدى ەر كوڭىلدى بيبىگۇل ماتەنوۆا قامىعا ۋايىم ەتىپ.

– شىنىندا، وزىمىزدەن ءبىر ادام تابىلماعانداي، باسشى بىتكەن سىرتتان جىبەرىلەدى. بۇل ءبىزدى ماسكەۋدەگىلەردىڭ حالىق دەپ ەسەپتەمەگەنى تاعى دا. ءتوزىمنىڭ دە شەگى بولۋى كەرەك قوي! – دەدى شيرىعىپ، ويىنداعىسىن قاشان دا قايمىقپاستان ايتىپ سالاتىن ايگۇل ىسقاقوۆا.

– اتتەڭ… – دەپ، ءسارۋار قابدىرازاقوۆا ءتۇيىلىپ قالدى.

– نە اتتەڭ؟ – ءبىز دە بارىپ قوسىلايىق، تاپ قازىر جۇرىڭدەر دەيىن دەسەم، جۇمىستى تاستاپ كەتۋگە بولمايدى. ەفيردى حابارسىز قالدىرا المايمىز…

كوڭىلىمىز وسىلاي، ماي ىشكەندەي بولىپ وتىرعاندا باستىق قىزمەتكەرلەردى كابينەتىنە جينادى. ارتىق سوزگە بارماي، جوعارىدان بەرىلگەن نۇسقاۋ بويىنشا سويلەدى.

– ەرتەڭ جۇمىسقا ۋاقىتىمەن كەلىڭىزدەر. بوتەن اڭگىمە بولماسىن…

از-كەم كىدىرىپ بارىپ اۋدارماشى عيزات سادىرمەكتى، ماشينكا باسۋشى ۇلتۋ مۇسابەكوۆانى جانە مەنى جەكە-جەكە اتاپ:

– ەرتەڭ سىزدەر جۇمىستى ستۋديانىڭ وزىندە اتقاراسىزدار. تەلەتايپ ماتەريالدارىن مۇندا اكەلىپ دايىنداۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمايدى، – دەدى.

بۇلاي دەۋدىڭ ءجونى بار. ول كەزدە بۇل رەداكتسيا قازاق رەداكتسياسىنىڭ قۇرامىندا بولعانىمەن، تىكەلەي ماسكەۋدىڭ قۇزىرىنا باعىناتىن. كۇندەلىكتى حابارلاردىڭ 70-80 پايىزىن تەلەتايپ ارقىلى سولار جىبەرەدى. مىنە، سول ماتەريالداردى مىناداي ساتتە راديونىڭ قالا ورتاسىنداعى، تاپ جاستار تولقۋى ءجۇرىپ جاتقان الاڭ ىرگەسىندەگى، نەگىزگى عيماراتتارىنان 5-6 شاقىرىمدىق شالعايعا الىپ شىعۋدان ساقتانعاندىق نەمەسە مىناداي دۇربەلەڭدە ونىڭ مۇمكىندىگى جوق.

جۇمىس اياعىندا قازىرگى دوستىق داڭعىلىمەن تومەن ءتۇسىپ كەلە جاتىپ، اباي داڭعىلىنا جەتكەندە، بەلگىسىز ءبىر كۇشتىڭ اسەرىمەن اۆتوبۋستان ءتۇسىپ قالدىم. الاڭداعى جاستاردى، بولىپ جاتقان وقيعانى ءوز كوزىممەن كورگىم كەلدى. سول ويمەن باتىسقا قاراي سوزىلىپ جاتقان ۇلى اقىن اتىنداعى داڭعىلمەن ءجۇرىپ كەلىپ، كۇلاش بايسەيىتوۆا كوشەسى ارقىلى الاڭعا شىقتىم.

تاپ ورتاداعى ورتالىق كوميتەت ءۇيىنىڭ قۇلاي بەرىس الدىنا ماسكەۋ كرەملىندەگى «كۇن كوسەم» ماۆزولەيىنە ەلىكتەپ، قىزعىلت ءمارماردان جاسالعان مەرەكەلىك اۋماقتى مىنبەردىڭ باتىس قاپتالىندا ستۋدەنت جاستاردىڭ لەگى. تۇستىك پەن شىعىس جاق قاپتالىن الا سولداتتار مەن ميليتسيونەرلەر ساپ تۇزەگەن. سولداتتاردىڭ قولدارىنداعى كىسى بويى كەلەتىن قالقاندارى باتۋعا تاياعان كۇن ساۋلەسىمەن جالت-جۇلت ەتەدى. ال تەرىسكەي جاقتاعى ون سەگىز قابات بيىك ەكى ءۇي ورتاسىنداعى سۋ بۇرقاعىنىڭ اينالاسىندا نەگىزىنەن مەن سياقتى مىنا وقيعانى ءوز كوزدەرىمەن كورۋگە جينالعاندار. ولاردىڭ وزدەرى بەس-التى مىڭ شاماسىندا، جاستارى ۇلكەن-كىشى ارالاس، الا-قۇلا توپ. ءبىر تاڭ قالارلىعى الاڭ ورتاسىنداعى ستۋدەنتتەر دە، ونى كورۋگە كەلگەندەر دە ارنايى ىرىكتەپ اكەلگەندەي، وڭشەڭ قاراكوزدەر. انشەيىندە كوشەدە ءورىپ جۇرەتىن جيرەن شاشتىلاردىڭ ءبىرى دە كورىنبەيدى. مەن وسى بيىك ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىنداعى توپقا كەلىپ قوسىلدىم. ارا-اراسىنان تانىس جۇزدەر دە كوزگە شالىنىپ قالادى. ءبارىنىڭ وڭدەرى قوبالجۋلى.

– شاماتاەۆ! – دەگەن داۋىسقا جالت قاراسام، توقسىن ەكەن، كادىمگى «تاماشانىڭ» تارلانى توقسىن قۇلىبەكوۆ. سۋبۇرقاق ەرنەۋىنە جەردەن جارتى مەتردەي بيىك ەتىپ جۇرگىزىلگەن ءمارمار پليتالارعا شىعىپ، قول سوزىم جەردە ءازىربايجان مامبەتوۆ، تۇڭعىشباي جامانقۇلوۆ، ۋايىس سۇلتانعازين، قۇدايبەرگەن سۇلتانباەۆ سەكىلدى ءبىر توپ ارىپتەستەرىمەن قاتار تۇر ەكەن. (ەرتەڭىنە-اق سولاردىڭ ىشىندەگى ءازىربايجان مامبەتوۆتىڭ سوققىعا جىعىلعانىن، تۇڭعىشبايدىڭ دا تاياق جەگەنىن ەستىدىك). توقسىننىڭ بىردەڭە ايتپاق بولعان ءۇنىن تەمىر باعانداردىڭ باسىنداعى داۋىس ۇلعايتقىشتاردان شىققان ءان كومىپ كەتتى.

ءيا، داۋىس ۇلعايتقىشتاردان وقتىن-وقتىن مىنبەردە تۇرعانداردىڭ سوزدەرى ەستىلەدى.

– مەن اۋلشارۋچيليك ينستيتۋت كومسومول سەكرەتار. ستۋدەنتتەر، كومسومولدار، تارانىزدار. ا تو ۋيات بولات، تاراندار، – دەپ ءتىلىن شايناپ ساقاۋلانعان ايەل داۋىسى ەستىلىپ ەدى، الاڭ ورتاسىنداعىلار ىزالانا شۋىلداسىپ، مىنبەرگە قاراي جەنتەكتەلگەن قار بوراتتى. ءبىرازدان سوڭ ەر كىسىنىڭ داۋىسى ەستىلدى.

– مەن رەسپۋبليكا پروكۋرورى ەلەميسوۆپىن. قانە، تاراڭدار! بولماسا كۇش قولدانامىز. ءبىزدىڭ كۇشىمىز جەتەدى سەندەرگە! تاراڭدار، تەز ارادا!..

وسى ءسوزدىڭ ەستىلۋى مۇڭ ەكەن، الاڭدى ايقاي-شۋ، ىسقىرىق قايتا باستى. توقسىننىڭ دا داۋىسى ەستىلىپ قالدى.

– مۇنىڭ «ءبىز» دەپ تۇرعانى كىم، «سەندەر» دەگەنى كىمدەر ەكەن، سوندا؟!

– باسە دەيمىن-اۋ، جەتپىس جىلدان بەرى ءبارىمىز ءبىر تۇتاسپىز، بىرگەمىز دەپ جۇرسەك، مىناۋىڭ اراعا جىك سالىپ، بولەكتەپ تۇر عوي، تۇگە!

– مىنا حالىقتى بولەكسىڭدەر، جاتسىڭدار دەپ كەۋدەدەن يتەرىپ تۇر عوي! – ءتارىزدى ۇندەر ەلەميسوۆتىڭ ءسوزى وسىندا جينالعانداردىڭ ءبارىنىڭ اشۋ-ىزاسىن كەلتىرگەنىن بايقاتتى.

مەن ءوزىم زاڭدى تالاپتارىن بەيبىت شەرۋمەن عانا ءبىلدىرىپ قايتپاق بولعان جاستاردى (وعان دالەل الاڭداعى ستۋدەنت جاستاردىڭ «ۇلت ساياساتىنىڭ لەنيندىك پرينتسيپتەرىن ساقتاۋدى تالاپ ەتەمىز»، «ءار حالىققا – ءوز كوسەمى»، «ءوزىمىزدى ءوزىمىز بيلەۋدى تالاپ ەتەمىز!» سياقتى تالاپتارىن جازىپ الىپ شىعۋى). ەلەميسوۆ ايتقان وسىنداي ورەسكەل سوزدەر مەن شەكسىز جاسالعان زورلىق-زومبىلىق اشىندىرىپ جىبەردى دەپ ويلايمىن.

ستۋدەنتتەر لەگى ءشامشى قالداياقوۆتىڭ «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن شىرقاپ، مىنبەرگە قاراي جاقىنداي بەرىپ ەدى، الدەكىمنىڭ بۇيرىعى بويىنشا، سولداتتار مەن ميليتسيونەرلەر ولارعا لاپ قويدى. بەيبىت شەرۋ ۇيقى-تۇيقى بولىپ كەيىن سەرپىلدى. ولاردىڭ قولدارىندا الگىندەي تالاپ-تىلەكتەرى جازىلعان ترانسپورانتتار مەن لەنيننىڭ پورترەتتەرىنەن وزگە ەشتەڭە جوق بولىپ شىقتى… وسى كورىنىس بىرنەشە رەت قايتالاندى.

الدەكىمدەر ولاردىڭ تاراعانىن قالامايتىن سياقتى

ەڭسەم ەزىلىپ ۇيگە قايتتىم. ۇلىمىز اۋرۋحانادا ەدى، سوعان بارۋ كەرەك. بىراق كورگەندەرىمدى ۇيدەگىلەرگە ايتا المادىم. ايتار بولسام، اۋرۋحاناداعى ۇلىمىزعا بارار الدىنداعى اناسىنىڭ كوڭىل-كۇيى قانداي بولادى، قانداي شەشىمگە بارادى دەپ ويلاپ، ازىرگە ءتىس جارمادىم. كوممۋنيستىك (قازىرگى ابىلاي حان) داڭعىلى مەن پاستەر (قازىرگى ماقاتاەۆ) كوشەسىنىڭ قيىلىسىنداعى اۋرۋحاناعا بارا جاتىپ تا ول جايىندا ءتىس جارمادىم. ۇلىمىز ساكەننىڭ جايىمەن تانىسىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا، 4-ءشى ءنومىرلى تروللەيبۋس ابىلاي حان داڭعىلىنان بۇرىلىپ، پۋشكين اتىنداعى (سول كەزدەگى اتاۋى) كىتاپحانانىڭ الدىنداعى ايالداماعا توقتاي بەرگەندە عانا:

– قازىر مىنا الاڭدا نە بولىپ جاتقانىن بىلەسىڭ بە؟ – دەدىم.

– نە بوپ جاتىر؟

مەنىڭ ۇنىمنەن بىردەڭە اڭعاردى ما، جۇبايىم سەزىكتەنە قارادى. مەن وسىدان ەكى ساعات بۇرىن كورگەنىمدى ايتتىم.

– ءجۇر، كەتتىك وندا! – دەپ جۇبايىم اسىعىس ۇمتىلىپ، تروللەيبۋستان سەكىرىپ ءتۇستى. الاڭعا كەلگەنىمىزدە، كەشكى جەتى جارىمنان اسىپ قالعان ەدى.

الاڭداعى جۇرت ماناعىسىنان الدەقايدا كوبەيە ءتۇسىپتى. تەمىر باعانداردىڭ باسىنداعى نەون شامدارى اينالانى انىق كورسەتەدى. مىنبەردە ەشكىم كورىنبەيدى. رەپرودۋكتورلار تىم-تىرىس. سوندا، مىنا جاستارعا نە كەرەك، نەگە تارامايدى؟! سويتسەم، گاپ باسقادا ەكەن. الدەكىمدەر ولاردىڭ تاراعانىن قالامايتىن سياقتى. جاستاردى ورشەلەندىرە ءتۇسۋ ءۇشىن ولاردى ءالسىن-ءالسىن ىزالاندىرىپ، نامىستارىن تۇرتكىلەيدى. جاستاردىڭ ءارى-بەرى تولقىندى قوزعالىسى سايابىرلاي باستاسا، پروجەكتورلاردىڭ كوز قارىقتىرعان وتكىر ساۋلەسى الدەكىمدەردى ىزدەگەندەي، ونسىز دا جارىق الاڭدى ايقىش-ۇيقىش ءتىلىپ وتەدى. اسىقپايدى، ءاربىر جانعا جەكە-جەكە ءۇڭىلىپ قاراعانداي، مەيلىنشە باياۋ جىلجيدى. (ونىڭ الاڭداعى جاستاردىڭ بەتبەينەلەرىن كامەراعا ءتۇسىرىپ الۋ ءۇشىن بەرىلگەن سۇرقيا ويدىڭ جەمىسى ەكەنىن، ارينە، ول كەزدە بىلگەن جوقپىز). ۇلكەن-ۇلكەن اسكەري ماشينالار اينالانى ازان-قازان ەتىپ، سيگنالدارىن بەبەۋلەتىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى الاڭ ورتاسىمەن جىن بۋعانداي قۇيعىتىپ وتەدى. سونداي ماشينالاردىڭ ءبىرى ورتاعا جەتە بەرە ۇيلىعىپ تۇرعان قالىڭ توپقا سۋ شاشىپ جىبەردى. ولاي بولار دەپ كۇتپەگەن جۇزدەگەن قىز-جىگىت سۋىق جاڭبىردىڭ استىندا قالىپ قويدى. بۇدان سوڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى… بەسىنشى… ماشينا سۋ شاشىپ ءوتتى. ورتاداعىلار جانۇشىرا جان ساۋعالاپ كەيىن سەرپىلەدى. پروجەكتور سول باياعىسىنشا الاڭنىڭ ۇستىمەن قالىقتاي شارلاۋدا. سۋ شاشۋشى ماشينالار قايتىپ ورالىپ كەلىپ، قالىڭ توپقا تاياي بەرە سۋ بۇرقاعىن قايتادان اتقىلايدى…

جاستار دا قاراپ تۇرماستان، الاڭ شەتىنە ءارى-بەرى جۇگىرگەن قوزعالىس پايدا بولدى دا، كەلەسى ءبىر ماشينا سۋ بۇرقاعىن جاساپ، جاقىنداي بەرگەندە، تاسىر-تۇسىر تاسپەن اتقىلاۋعا كىرىستى. سونداي ماشينالاردىڭ ءبىرى باتىس جاقتان قۇيعىتا شىعىپ كەلدى دە الاڭ ورتاسىنا جاقىنداي بەرىپ، كىلت توقتادى. جارىق جەتكىلىكتى بولعاندىقتان، ودان تاياق تاستام جەردەگى بىزگە ءبارى انىق كورىنىپ تۇر. كابيناداعى جۇرگىزۋشى ءسال ۋاقىت بۇكشەڭ-بۇكشەڭ ەتىپ وتىردى دا، ءبىر كەزدە ەسىگىن اشىپ شىعا ساپ، مىنبەردىڭ ارعى جاعىندا ساپ تۇزەپ تۇرعان سولداتتارعا قاراي تۇرا جۇگىردى. الاڭدا قالعان ماشيناعا دا، ونى تاستاي قاشقان شوپىردىڭ سوڭىنان قۋا جۇگىرگەن دە ەشكىم بولعان جوق. قايتا ماشينا توقتاي قالعان ساتتە-اق تاس اتقىلاۋ ساپ تىيىلعان. ءبىر كەزدە كابينا ءىشى جىلت ەتكەندەي بولدى دا، جالىن ءتىلى بايقالدى. اپ-انىق كورىنىپ تۇر. ماشينا ماڭىنا جاستار جاعىنان دا، ارعى جاقتاعى «ەل قورعاۋشىلاردان» دا ەشكىم جاقىنداعان جوق. بىرەۋلەر كەلىپ كابينا ىشىندەگى تۇتانا باستاعان وتتى سوندىرەر دەگەن ويىم ورىندالمادى.

سوندا جۇرگىزۋشىدەن وزگە ەشكىم جاقىنداماعان ماشينا قالاي ورتەندى، وڭاشا تۇرعان ونداعى وتتى سوندىرۋگە نەگە ەشكىم كەلمەدى؟.. ونىڭ سەبەبىن شامالاۋ قيىن ەمەس. جاستار جاعى ادەيى ىستەلگەن قىزدىرما ارانداتۋدان بويلارىن اۋلاق سالسا، فورما كيگەندەر اناۋ الا كولەڭكە مىنبەردى تاستاپ شىعىپ ونىڭ ار جاعىنداعى ورتالىق كوميتەت ۇيىنە بويتاسالاعانداردىڭ جىمىسقى ويلارىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن نەشە ءتۇرلى ايلا-شارعىعا بارۋعا ءماجبۇر. ءسويتىپ، الاڭعا شىققانداردىڭ كۇناسىن قويۋلاندىرا ءتۇسۋ ءۇشىن، مىناۋ ماشينانىڭ جۇرگىزۋشىسىنە وعان وت تاستاپ قاشىپ شىعۋ جونىندە «جاۋىنگەرلىك» مىندەت جۇكتەلگەن.

وسىنداي «ستراتەگيالىق» ارەكەتتىڭ قۇرباندىعى بولعان اۆتوماشيناداعى جىلتىراعان وت بىرتە-بىرتە ۇلعايا بەردى. ماشينا كابيناسىنا وتتى، جاڭا وزىنەن ءوزى بۇكشەڭدەپ وتىرعان كەزدە، جۇرگىزۋشىنىڭ ءوزى ارنايى تاپسىرمامەن تاستاعانى انىق كورىنىپ تۇر. ماشينا تۇگەلدەي جالىنعا ورانعان كەزدە ودان ارىراقتا ەكىنشىسى تۇتاندى… وعان ىلەسە فۋرمانوۆ كوشەسى جاقتان ءبىر جەڭىل اۆتوموبيل لاۋلاي باستادى.

قارسى الدىمىزداعى ءورتتىڭ قالاي شىققانىن كوزىمىزبەن كورگەندىكتەن، ولارعا وت قويۋشىلاردىڭ دا كىم ەكەنىن جازباي تانىپ تۇردىق. ولاردىڭ جالىنىمەن اينالاداعى جارىق مولايا ءتۇستى. ستۋدەنت جاستار سۋ بۇرقاقتىڭ قاسىندا تۇرعان ءبىزدىڭ جانىمىزدا دا قاپتاپ ءجۇر. بارلىعى دا جىگەرلى، ءتاستۇيىن. اسىرەسە، قىزداردىڭ ۇندەرى ءجيى ەستىلەدى.

اسكەري كيىنگەندەردىڭ ىشىندە جاناشىرلىقپەن سويلەپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. ولار نەگىزىنەن جوعارى شەندىلەر. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، الاڭنىڭ بۇل بولىگىندە ازىرگە قاتارداعى جاۋىنگەرلەر كورىنبەيدى. تاعى ءبىر بايقالعانى: الگى جوعارى شەندىلەردىڭ ءبارى قازاق جىگىتتەرى. ورتا جاستاعى سىمباتتى پولكوۆنيك ەكى-ءۇش قىزعا سىبىرلاعانداي، داۋسىن باسەڭدەتىپ سويلەپ: «اينالايىندار-اي، تۇسىنسەڭدەرشى، كۇش وسىلاردىڭ قولىندا، ايامايدى بۇلار»، – دەيدى. «سوندا قاشانعى ءبىز وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشەمىز؟ قورلىقپەن ءومىر سۇرگەنشە، وسى تۇننەن قالماي، ءولىپ كەتكەنىمىز ارتىق»، – دەيدى قىزداردىڭ ءبىرى شيىرشىق اتىپ. «ولتىرسە، ءولتىرسىن، كەتپەيمىز!» – دەيدى ەكىنشىسى. ەندى ءبىر تۇستان: «ءبارىبىر، ەشتەڭە شىعارا المايسىڭدار، بوسقا كۇيىپ كەتەسىڭدەر. تاراي قويساڭدارشى»، – دەگەن داۋىس ەستىلەدى.

– ءسىز ءوزىڭىز قالاي قارايسىز ءبىزدىڭ وسى تالابىمىزعا؟ – دەپ، الگى ءسوزدى ايتقان وفيتسەرگە تالدىرماش قاراتورى قىز تايسالماي قارادى. وفيتسەر شوشىپ كەتكەندەي، كوز جانارىمەن جان-جاعىنا ءجىتى قاراپ الدى. ءسويتتى دە داۋسىن باسەڭدەتە ءتۇسىپ:

– مەنىڭ قالاي قارايتىنىمدى قايتەسىڭ، اينالايىن. مەن سەندەردىڭ اماندىقتارىڭدى ويلاپ تۇرمىن عوي، – دەدى ول.

– قۇلدىقتا جۇرگەن اماندىقتىڭ قاجەتى بار ما، اعا؟!

قايسار قىز قويار ەمەس. ۇرىمتال تۇسقا كەپ قالعان سوڭ، سوزگە ارالاسۋىما تۋرا كەلدى.

– قىزىمىزدىڭ سۇراعى ورىندى عوي، انىعىن ايتقاندا، وعان نە دەپ جاۋاپ بەرەسىز؟

– جاستاردىڭ تالابى دۇرىس، بىراق، ونى قازىر كىمگە تىڭداتارسىڭ. بيلىكتىڭ ماشيناسى باسىپ-جانشىپ كەتەدى…

بۇل سول كۇنى فورما كيگەندەردىڭ ءبارى جەندەتتىك «قىزمەت» اتقارماعانىن، ولاردىڭ دا تالايىنىڭ ىشىندە توتاليتارلىق جۇيەنىڭ ادىلەتسىزدىگىنە دەگەن نارازىلىقتىڭ تۇنشىعىپ جاتقاندىعىن كورسەتىپ تاستادى.

كەلەسى ءبىر قىسقا-قىسقا ءتىل قاتىسۋلار ءبىزدىڭ وسى ويىمىزدى بەكىتە ءتۇستى.

– و، بارەكەلدى، كەپ قالدىڭدار ما؟! – دەدى جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرى شەت جاقتان ەكپىندەي كەلىپ، قاتارلارىنا قوسىلعان ءبىر توپ شىمىر دەنەلى جىگىتتەرگە.

– سەندەردىڭ تالاپتارىڭ – ءبىزدىڭ دە تالابىمىز. مانا ساپقا تۇرعىزىپ الىپ كەلگەن سوڭ، امالسىز ءجۇرىپ ەدىك. ەندى كۋرسانتتىق كيىمىمىزدى ادەيى شەشىپ تاستاپ، سەندەردى قولداۋعا كەلدىك، – دەپ ەسكى تانىستارداي تىلدەسىپ جاتقان جاستاردى وسى الاڭدا ءتىل تابىسىپ جاتىر-اۋ دەپ جوبالادىق.

تاڭعى ايازدى اۋانى: «ا-پا-ا!..» – دەگەن اششى داۋىس ءتىلىپ ءوتتى

ەرتەڭىنە، ياعني 18 جەلتوقسان كۇنى باستىقتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا بەيبىتشىلىك (قازىرگى جەلتوقسان) كوشەسىندەگى رەسپۋبليكالىق تەلەديدار عيماراتىنداعى شەت ەلگە حابار دايىندايتىن ستۋدياعا، جۇمىسىما بارماق بولىپ مىنگەن تروللەيبۋسىم فۋرمانوۆ كوشەسىنە تىرەلگەندە، ودان ارعى جول جابىق بولىپ شىقتى. الدا 350-400 مەتردەي جەر بار. ەندى وعان جاياۋ ءجۇرىپ بارۋ كەرەك. تروللەيبۋستان ءتۇسىپ، كوشەنىڭ سول قاپتالىنداعى تروتۋارعا اياق ىلىندىرگەننەن-اق جاندى دالىزگە تاپ بولدىم. ۇزىندىعى 50-60, ديامەترى 1,5-2 سانتيمەتردەي بولاتىن تەمىر كەسپەلتەكتەردى ۆينتوۆكا ءتارىزدى يىقتارىنا تىرەي ۇستاعاندار جاياۋ جولدىڭ ەكى جاعىن الا ءيىن تىرەسىپ تۇر. ادەتتەگى اسپان تۇستەس كوگىلدىر كوزدەرى ىرىگەن ايران سياقتانىپ ىزعار شاشادى. جۇرەگىم مۇزداپ قويا بەردى. ويپىر-اي، كەشە عانا كەز كەلگەن جەردە، قويان-قولتىق ارالاسىپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جاناي وتكەندە، كوشەدە قاتار قادام باسقاندا ەشبىر الاڭ كوڭىل بولمايتىن ەدى. ەندى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە وزگە، جات الەمگە تۇسكەندەيمىن. جاڭاعى جات كوزدەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءىشىپ-جەپ قارايدى…

ىشەكتەي سوزىلعان جاندى ءدالىزدىڭ ەنى ءبىر جارىم مەترگە جەتەر-جەتپەس. وكپەنى تەسەر ىزعىرىق سوققانداي، وسىناۋ قاھارلى دالىزدە مەنەن وزگە ەشكىم كورىنبەيدى. سۋىق ىزعارمەن شانشىلا قادالعان سانسىز جانار تۇلا بويىمدى شۇرىق-شۇرىق تەسىپ جاتقانداي بولسا دا بويىمدى ءتىپ-تىك ۇستاپ ءجۇرىپ كەلەمىن. قايسىسىنىڭ قولىنداعى تەمىر كەسپەلتەك كوك جەلكەمنەن نەمەسە قاق ماڭدايىمنان سارت ەتە تۇسەر ەكەن دەپ ويلايمىن. ءسويتىپ كەلە جاتىپ بايسەيىتوۆا كوشەسىنە جەتكەندە جانارىمدى اۋدارىپ، سول جاعىمدا، سوناۋ بيىك ەكى ءۇيدىڭ ورتاسىنان ءبىر پۇشپاعى عانا كورىنۋى مۇمكىن الاڭعا كوز تاستادىم. ءازىر، تاڭعى سەگىزدەن ەندى عانا ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە، ەشتەڭە بايقالا قويمادى…

ۋھ! بەيبىتشىلىك كوشەسىنە دە جەتتىم-اۋ. بىراق، جاندى دالىزدەن بۇ جەردە دە شىعا المادىم. سول قورشاۋمەن سولعا قاراي بۇرىلدىم. راديو ۇيىنە جيىرما مەتردەي قالدى. وسى كەزدە تاڭعى ايازدى اۋانى:

– ا-پا-ا!.. – دەگەن اششى داۋىس ءتىلىپ ءوتتى. ەرىكسىز جالت قاراعانىم سول ەدى، وڭ جاۋىرىنىمنىڭ استى ينە سۇعىپ العانداي بولدى دا، الدەبىر الۋەتتى كۇش ىلگەرى قاراي يتەرىپ جىبەردى.

– نە وگليادىۆاتسيا!

وسى ءبىر قاس قاعىم ساتتە كوزىمە شالىنعان سول سۋرەت… ماڭگى وشپەستەي ساقتالىپ قالدى. بۇرالىپ قۇلاپ بارا جاتقان نازىك دەنەلى قىزدى جاسىل كيىمدى الپامساداي بىرەۋ قوس بۇرىمىنان ۇستاپ، جالتىراعان مۇزدى اسفالتقا قىزىل جۇلدىزدار قالدىرىپ، كوشەنىڭ ارعى بەتىنە قاراي سۇيرەپ بارا جاتتى. كوزىمە جاس قۇيىلدى… ارا تۇسەرگە دارمەن جوق. قايران ارۋ قارىنداس!.. جاۋىرىن استىنان تيگەن سوققىدان وڭ قولىم سالبىراپ، جۇرەگىم شانشىپ كەپ، جۇمىسقا كىرىستىم. جۇمىس بولمەمىزدىڭ تەرەزەسى ساتباەۆ كوشەسىنە قاراعان. جۇمىستان قولىمىز قالت ەتكەندە، وقتىن-وقتىن سول تەرەزەدەن سىرتقا كوز سالامىز. بۇل تۇستان ساتباەۆ كوشەسى بارىپ تىرەلەتىن اتىشۋلى الاڭنىڭ ءبىر پۇشپاعى كورىنەدى. الاڭنىڭ بەرگى شەتىندە كىسى بويىنداي لەنين پورترەتىن الدەنەمەن سۇيەپ تۇرعىزىپ قويىپتى.

بۇگىن ومون-دىقتار مەن سولداتتار الاڭدى جاپپاي قۇرساۋلاپ العان. ميليتسيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاستارعا ءىشتارتاتىنى سەزىلىپ قالعان با، بۇگىن قىزىل جاعالىلار كوزگە شالىنا قويمادى. اياۋسىز قيمىل كورسەتكەن ومون-دىقتاردىڭ رەسەيدەن ارنايى الدىرىلعانىن كەيىن بىلدىك. ولار ورتاعا جان ادامدى جىبەرەر ەمەس. سوعان قاراماستان، ستۋدەنتتەر الاڭعا لەك-لەگىمەن ءوتىپ جاتىر. وزگە تۇستا نە بولىپ جاتقانى بىزگە كورىنبەيدى. بەس قارۋىن تۇگەل اسىنعان سولداتتار ولارعا قارايلاپ قويعاندا، ستۋدەنتتەر كەرى سەرپىلەدى. ءتۇنى بويى شاشىلعان سۋ كوك مۇزعا اينالعان ەكەن، اسىرەسە، ەتەكتەرى بوگەت بولا ما نەمەسە بيىك وكشە اياق كيىمنىڭ «ساتقىندىعى» ما، قىزدار جاعى كوبىرەك تايىپ قۇلاپ جاتىر. ولارعا جەتكەن سولدات ەكەۋ بولسا ەكەۋى، بەسەۋ بولسا بەسەۋى ورتاعا الىپ اياۋسىز تەپكىلەيدى دە، كۇش-قۋاتتان ادا بولعان دەنەنى سۇيرەي جونەلەدى. حايۋاندا دا بولا بەرمەيتىن مۇنداي جاۋىزدىقتى كورگەن ستۋدەنت جىگىتتەر ارا تۇسپەك بولسا، سان دا، قارۋ دا، كۇش تە تەڭ ەمەس. ءاپ-ساتتىك الىس-جۇلىستان سوڭ، ولار دا سوققىعا جىعىلادى.

وزەك ءورت بوپ جانادى. الدىمىزداعى جۇمىسىمىزدى قالاي اتقارىپ وتىرعانىمىزدى ۇمىتىپ، وقتىن-وقتىن ەسەڭگىرەپ قالامىز… ماشينكا باسۋشى ۇلتۋ مۇسابەكوۆانىڭ ماڭدايىن ماشينكاعا سۇيەپ، سولقىلداي جىلاپ وتىرىپ قالۋى كوپ. وپەراتور قىزىمىز ايجان دا جاپىراقتاي قالتىراپ، وكسىپ-وكسىپ الادى. فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ الاڭعا تىرەلەر تۇسىنداعى «بەرەكە» دۇكەنىنىڭ توبەسىندە تۇراتىن عيزات سادىرمەكوۆ تۇنىمەن ەرەۋىلشى جاستاردى قاسقىر يتكە تالاتىپ، سوققىعا جىعىپ، شالا-جانسار دەنەلەردى ولگەن مال ءتارىزدى، تەمىر قوراپتى ماشيناعا ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن لاقتىرىپ، الدەقايدا الىپ كەتۋمەن بولعانىن ايتىپ، جانىمىزدى ودان سايىن شىجعىردى.

ماسكەۋدەن تەلەتايپ ارقىلى جىبەرىلەتىن حاباردىڭ ءبىر بولىگى ءتۇس الەتىندە كەلىپ تۇسەدى. ال تەلەتايپ وسى تەلەۆيزيا عيماراتىمەن ىرگەلەس ورنالاسقان راديو ءۇيىنىڭ ىشىندە. ونى الۋعا تەلەۆيزيا ءۇيىنىڭ دالىزىمەن ءجۇرىپ بارىپ، كوشە جاق بەتكە شىقپاستان، بۇيىردەگى ەسىك ارقىلى ءوتىپ بارادى. عيزات ونىڭ الدىنداعى ماتەريالداردى اۋدارىپ وتىرعاندىقتان، جاڭا تۇسكەن حابارلاردى ءوزىم اكەلە قويماق بولدىم. ەكىنشى قاباتتان ءتۇسىپ، فوەگە كىرسەم، تەلەقىزمەتكەرلەردىڭ تالايى سوندا ءجۇر. وڭدەرى سۋىق. كەيبىرەۋلەرىنىڭ جەڭدەرىندە حالىق جاساقشىلارىنىڭ قىزىل شۇبەرەگى كورىنەدى. بەلسەندىلىك تانىتىپ، اركىمگە نۇسقاۋ بەرىپ جۇرگەندەر نەگىزىنەن ورىس قىزمەتكەرلەر. ءارى ولار قازاقتارعا سۋىق سويلەپ، ىرگەلەرىن الىستاتا باستاعاندارى بايقالادى. اسىرەسە، ارىقشا كەلگەن جيرەن شاشتى ساۆيتسكي دەگەن ىسقىرىنىپ ءجۇر، الدىنان كەزدەسكەن قاراكوز ارىپتەستەرىنە زەكىپ قالادى. راديو ءۇيىنىڭ ىشىندە دە وسىنداي كورىنىس. كەشە عانا ەمەن-جارقىن ارالاسىپ، بىرگە جۇرگەن ورىس ارىپتەستەرىمىز بولەكتەنە قالىپتى.

ولاردىڭ ىشىنەن ۆالياەۆا مەن رىجكوۆا دەگەن ايەل جالعان كۋالىك بەرىپ، تالاي كىناسىز جاستىڭ وبالىنا قالعانىن جازۋشى تەمىرحان مومبەكۇلى تالاي جەردە ايتىپ، جازالانۋىن تالاپ ەتكەنىن ءبىراز جۇرت بىلەدى.

تەرەزەدەن كۇنى بويى كورگەن سۇمدىقتارعا وسى كورىنىستەر قوسىلعاندا، تۇلا بويىم بۇرىنعىدان دا اۋىرلاي ءتۇسىپ، تەلەتايپ ماتەريالدارىن جۇمىس ورنىمىزعا اكەلدىم. ولاردى اۋدارىپ وتىرعان عيزات:

– كەمەل، مىنا حاباردى قايتەمىز؟ – دەپ جانىنا شاقىردى.

وقىپ قاراسام، ءوزىمىزدىڭ ىرگەمىزدە كەشەدەن بەرى ءوتىپ جاتقان وقيعا تۋرالى حابار. ءسوز ساپتاۋى جامان! «ناشاقور»، «بۇزاقى توپ»، «ۇلتشىلدار» دەگەن سوزدەر جۇرەگىڭە مينا قويعانداي اسەر ەتەدى.

– ءوزىڭ قالاي قارايسىڭ؟ – دەپ ادەيى قايىرا سۇراق قويدىم.

– باستىق سەن عوي، سەن شەش. بۇل سوزدەن ونىڭ دا مەنى سىناپ وتىرعانىن ۇقتىم. بولماسا، بۇل اتاۋلارعا ونىڭ ريزا بوپ وتىرماعانى بەلگىلى. اسا ءبىر ۇلكەن جاۋمەن بەلدەسەتىندەي، وقىس كۇيگە ءتۇستىم دە:

– مۇنى اۋدارماي-اق قوي، ءارى ونىڭ كوزىن جويىپ تاستايىق! – دەپ الگى حاباردى بولەكتەپ جىرتىپ الىپ، كۇلدەي ۇساقتاپ، قوقىس قاعازدار اراسىنا زىتىردىق…

ماسكەۋ جىبەرگەن اقپاراتتىق حابارلاردى بۇرىن دا تۇگەل بەرمەستەن، ىرىكتەپ الاتىنبىز. ال مىنانىڭ ءجونى بولەك بولعانىمەن، شەت ەلگە تارالاتىن بولعاندىقتان، وزىمىزدەگىلەر تىڭداي بەرمەيدى، ءارى قاي حابار بەرىلىپ، قايسىسى قالىپ قويدى دەگەن باقىلاۋ بولا بەرمەيتىن. ءبىر جاعىنان سوعان ءۇمىت ارتتىق. ونىمىز اقتالىپ، ەشكىمگە بىلىنبەگەن كۇيى قالدى. ەڭ نەگىزگىسى الاڭعا ادىلەتتىك تالاپ ەتىپ شىققان جاستارعا الگىندەي اۋىر كۇنا تاقپاق بولعان حاباردىڭ شەتەل تىڭداۋشىلارىنا كەتەتىن جولىن كەسە الدىق. كوز الدىمىزدا سوققىعا جىعىلىپ جاتقان بوزداقتارعا ارا تۇسە الماعانمەن، وسى ءبىر كىشكەنە عانا ىسىمىزبەن ءبىز ولارمەن بىرگە ەكەنىمىزدى بىلدىرمەك بولدىق.

بۇل كۇندەرى جەتپىس جىل بويى جالعان سوزدەرمەن وزدەرىنىڭ شىن ءجۇزىن كولەگەيلەپ كەلگەن كومپارتيا كوسەمدەرىنىڭ بەتپەردەسى بىت-شىت بولىپ جىرتىلدى. ونى جىرتقان جۇرەكتەرىندە اتا-بابانىڭ ەرلىك رۋحىنىڭ شوعى سونبەي، قىزۋىن ساقتاپ، تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلعان قازاقتىڭ جەلكىلدەپ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇلدارى مەن قىزدارى ەدى.

كەمەلبەك شاماتاي

Abai.kz