قر پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ
دەپۋتاتى قازىبەك يساعا

قۇرمەتتى قازىبەك باۋىرىم!

بۇگىندە ءتىل ماسەلەسىن كوتەرىپ جۇرگەن ازدى-كوپتى ازاماتتاردىڭ ءبىرىسىڭ جانە پارلامەنت سەكىلدى قۇزىرلى ورىندا وتىرعاسىن، تۋعان تىلىمىزگە قاتىستى كوكەيدە جۇرگەن شامالى وي-پىكىرىمىزدى وزىڭە بىلدىرسەك دەپ ەدىك. مەنىڭ بۇل جازعاندارىمنىڭ ءبىرازى كەزىندە «انا ءتىلى»، «جاس الاش»، «Abai.kz سەكىلدى اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان بولاتىن. بىراق حالقىمىزدا: «حاننىڭ ءسوزىن قۇل دا ايتادى، قۇل ءسوزىنىڭ قۇنى جوق» دەگەندەي، «دۋالى اۋىزدان» شىقپاعاسىن، ءبىزدىڭ «ويبايىمىزعا» قۇلاققا اسا قويعان ەشكىم بولماعانى ايتپاسا دا بەلگىلى.

بىزدەر قازاقستاننىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە تۋىپ-ءوسىپ، ءتىل تراگەدياسىنىڭ نەبىر قاسىرەتىن باستان وتكەرگەن، ءالى دە وتكەرىپ كەلە جاتقان بۋىننىڭ وكىلىمىز. سول سەبەپتەن سوناۋ توقسانىنشى جىلداردان بەرى تىلگە قاتىستى جاسالىپ جاتقان ءتۇرلى ءىس-قيمىلداردىڭ، كوتەرىلىپ جاتقان ماسەلەلەردىڭ، ايتىلعان وي-پىكىرلەردىڭ بارلىعىن شاما كەلگەنشە قاداعالاپ وتىرامىز. بىراق قانشا شۋلاساق تا، وتكەن وتىز جىلدىڭ ىشىندە تىلىمىزگە قاتىستى تۇك تە وزگەرمەگەنى بارىمىزگە ايان. (ەسكەرتەمىن، مەنىڭ اڭگىمەمنىڭ بارلىعى تەك قازاقستاننىڭ سولتۇستىك ايماقتارىنا عانا قاتىستى).

وزىڭە بەلگىلى، «قازاق ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن تەك زاڭنامالىق قۇجاتتا عانا جازىلعان ءسوز. ال قازاقستاندا شىن مانىندەگى مەملەكەتتىك ءتىل – ورىس ءتىلى. ونى مويىنداۋىمىز كەرەك. ەگەر بارلىق مەملەكەتتىك ءىس قاعازدارى نەگىزىنەن ورىس تىلىندە عانا پايدالانىلسا، زاڭىمىز ورىس تىلىندە جازىلسا، جوعارى-تومەن دەڭگەيدەگى جينالىس، باسقوسۋلار ورىس تىلىندە وتسە، نەگىزگى قاتىناس ءتىلى ورىس ءتىلى بولسا، ونى مەملەكەتتىك ءتىل دەمەگەندە نە دەيمىز؟

قازىر سولتۇستىك ايماقتاردا بيلىكتىڭ استاۋىنان جەم جەپ، «قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى جاقسى» دەپ جازىپ جۇرگەن ۇلكەندى-كىشىلى ارىپتەستەرىمىز جوق ەمەس. ەسىڭىزدە بولسىن، بۇل جاقتا قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى جاقسى دەگەن ادام – قازاق ءتىلىنىڭ جاقتاۋشىسى ەمەس، ناعىز دۇشپانى دەپ قابىلداۋ كەرەك.

قاراپ وتىرساق، سوناۋ توقسانىنشى جىلداردان بەرى قاراي، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءتىل ماسەلەسىن تالاي ادامدار كوتەرىپ كەلە جاتىر. سولاردىڭ بىرەۋى – ءوزىڭسىڭ. ءبىر عاجابى وسى ادامداردىڭ بارلىعىن حالىق «ۇلت جاناشىرلارى»، «ءتىل جاناشىرلارى»، «قوعام قايراتكەرلەرى» دەپ تانيدى. بىراق وسىنشاما «جاناشىرى» بار ءتىلدىڭ جاعدايى ءبىر تۇزەلەيمەي-اق كەلەدى. سوسىن ەرىكسىز ويلايسىڭ، ءتىل تاعدىرى دەگەن بۇگىندە ساياسي ۇپاي جيناۋدىڭ قۇرالىنا اينالىپ كەتكەن جوق پا دەپ...

جارايدى، قازىبەك، ەندى نەگىزگى اڭگىمەگە كوشەيىك. بۇگىندە سەن كوتەرىپ جۇرگەن ماسەلەنىڭ ءبىرى – ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداۋ. بيىلعى جازدا الماتىدا وتكەن ءبىر باسقوسۋدا جازۋشى سماعۇل ەلۋباي دا «ءتىل تۋرالى دەربەس زاڭ قابىلداۋ كەرەك» دەپتى. بۇل جايلى جازۋشى دۋلات يسابەكوۆ اعامىز دا، باسقالار دا ايتىپ ءجۇر. بىراق بۇل جاڭالىق ەمەس، «زاڭ قابىلداۋ» دەگەن وتىز جىلدان بەرى كوتەرىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە. وسى جونىندە ايتايىن دەگەنىم:  بۇگىندە زاڭ قابىلدايىق دەپ ۇسىنىس جاساعان ادام قازاق ءتىلىنىڭ احۋالىنان بەيحابار دەگەن ءسوز. نەگە دەيسىز عوي؟

بىزدەر وسى سولتۇستىك وڭىردە تۇرعاسىن، قازاق تىلىنە قاتىستى كەدەرگىلەرمەن كۇن سايىن، ساعات سايىن بەتپە-بەت كەزدەسەمىز. ول قيىندىق – قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىستا بولماۋى. بۇل وڭىرلەردە قاي جەرگە بارساڭ دا: قوعىمدىق ورىندار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر، ەمحانا، ءبىلىم وشاقتارى، قىزمەت كورسەتۋ ورىندارى ت.ب. بارلىعىندا ءتىل ورىسشا. جانە ورىسشا سويلەيتىن باسقا حالىق ەمەس، ءوزىمىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرى. سوندىقتان بۇنداي جەردە جەردە زاڭنىڭ جۇمىس ىستەپ كەتپەيتىنى ايتپاسا دا بەپ-بەلگىلى.

مىسالى ءۇشىن ايتايىن، ءدال قازىر كۇن سايىن ءبىر زاڭ شىعارىپ، ونى كەرەكۋدىڭ، وسكەمەننىڭ، قىزىلجاردىڭ، كوكشەتاۋدىڭ، قوستانايدىڭ، استانانىڭ، قاراعاندىنىڭ كوشەسىنە ءىلىپ قويساڭىز دا، ول زاڭ ءبارىبىر جۇمىس ىستەمەيدى. نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى قوعامدا ول زاڭعا جۇمىس ىستەتەتىن مۇمكىنشىلىك جوق. قازاق تىلىندە سويلەۋگە دەگەن ماجبۇرلىك جوق. سۇرانىس جوق. ماجبۇرلىك، سۇرانىس بولماعان جەردە، ءتىل تۋرالى ون رەت زاڭ قابىلداساڭ دا، ول جۇمىس ىستەمەيدى.

مىناعان قاراڭىز، سوناۋ ءحىح عاسىردا قازاق جەرىن كۇشپەن يەمدەنىپ العان پاتشا شەنەۋنىكتەرى مەن كازاكتاردىڭ جەرگىلىكتى حالىققا جاساماعان قياناتى جوق. ءماشھۇر ءجۇسىپ جازادى: «كوز كورىم جەردە ءبىر قازاق ءوتىپ بارا جاستا، ورىس مىلتىعىن الا سالىپ، الگى سورلىنى اتىپ تاستاپ، جايباراقات ءارى قاراي ءشايىن ءىشىپ وتىرا بەرەدى» – دەپ.

بىراق ءبىر تاڭقالارلىعى، وسى باسقىنشىلاردىڭ كوبى قازاقشا سويلەي بىلگەن. ارينە، قازاقتاردى سىيلاعاندىقتان ەمەس. ولاردىڭ قازاقشا ۇيرەنۋ سەبەبى، دالا قازاقتارى ءوز تىلىنەن باسقا ءتىل بىلمەگەن. سويلەسسەڭ قازاقشا سويلەس، سويلەسپەسەڭ قوي دەيدى. ءسويتىپ جاڭاعى پاتشا شەنەۋنىكتەرى، اسكەريلەر ت.ب. امالسىزدان قازاقشا ۇيرەنۋگە ءماجبۇر بولعان. وسى ماجبۇرلىكتى بىزدەر قازىر جاساي الماي وتىرمىز.

بايقاپ جۇرەمىز، قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسىن كوتەرىپ جۇرگەن ادامداردىڭ كوبى وڭتۇستىك ءوڭىردىڭ تۋمالارى. مىسالى، مۇحتار شاحانوۆ، دوس كوشىم، ءوزىڭ، ت.ب. نەمەسە مۇحتار تايجان سەكىلدى ءورىستىلدى ازاماتتار. ءتىل ماسەلەسىن زەردەلەيمىن دەگەن ادام اۋەلى سولتۇستىك وڭىرلەرگە كەلىپ، تىم بولماسا بىرەر جىل تۇرۋى كەرەك. سوندا عانا ول ادام بۇل جاقتا قۇر زاڭمەن تۇك تە شەشىلمەيتىنىن تۇسىنەر ەدى. ال ەندى الماتىدا وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ پروبلەماسىن شەشەم دەۋ، ول باسى اۋىرعان ادامنىڭ اياعىن ەمدەۋمەن بىردەي.

«جارايدى، زاڭ قابىلداعانمەن ودان كومەك جوق ەكەن، سوندا نە ىستەۋ كەرەك،  اقىلدى بولساڭ سونى ايتشى» – دەيسىڭ عوي. ەندەشە وسى جونىندە ءوز ويىمىزدى  بىلدىرىپ كورەيىك. ارينە، بۇنىڭ ءبارى باسقادان اقىلىمىز اسقاندىقتان ەمەس، بالا جاسىمىزدان ءتىل تراگەدياسىن باستان كەشىپ، بۇگىن دە كوزىمىز كورىپ وتىرعان سوڭ، ايتۋعا ءماجبۇرمىز.

قازىر كوپتەگەن ادامدار ءتىل تۋرالى زاڭ قابىلداساق، لاتىن الىپبيىنە كوشسەك بولدى، دەرەۋ قازاقشا سويلەپ كەتەمىز دەپ شولاق ويلايدى. جانە ءتىل ماسەلەسى دەگەن ءوز الدىنا دەربەس تۇرعان جەكە پروبلەما دەپ بىلەدى. ول ءتىپتى ولاي ەمەس. ءتىل ماسەلەسى قوعامداعى – الەۋمەتتىك قورعاۋ، مەمەلەكەتتىك قىزمەت، ءبىلىم بەرۋ، كوشى-قون،  قۇقىق قورعاۋ، قىزمەت كورسەتۋ ت.ب. تولىپ جاتقان سالالارمەن تىعىز بايلانىستى. ەگەر وسى سالالاردىڭ بىرىنەن كومەك بولماسا، ءتىل اقسايدى. ال بىزدە قازىر بۇلاردىڭ ەشبىرىنەن دە تىلگە دەگەن قولداۋ جوق.

سوندىقتان ءتىلدى تۇزەۋ ءۇشىن ەڭ اۋەلى زاڭ ەمەس، ارنايى كەشەندى باعدارلاما قابىلداۋ قاجەت.

ەندى وسىنى تاراتىپ ايتايىق. ارينە، بۇنىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلەتىن ماسەلەلەر. جانە سوناۋ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارى-اق قولعا الىناتىن شارۋالار ەدى. ەگەر سول كەزدە بۇنىڭ ءبارى ەسكەرىلگەندە، بۇگىندە تىلگە قاتىستى ماسەلەلەر ءدال وسىلاي قيىنداماس ەدى. سوندىقتان بۇل ۇسىنىسىمىز ورىندالماسا دا ويىڭدا ءجۇرسىن دەپ، قۇلاققاعىس قىلىپ جاتقانىمىز عوي.

1. الەۋمەتتىك سالا

تاريح ءوزى دالەلدەگەن ءبىر شىندىق بار: كىم كوپ بولسا، سونىڭ ءتىلى جەڭەدى. جوعارىداعى پاتشا شەنەۋنىكتەرىنىڭ ەرىكسىز قازاقشا ۇيرەنۋى، وسى كوپتىكتىڭ جەڭۋىنىڭ ءبىر مىسالى. تاعى ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. كەڭەس ۋاقىتىندا ءبىزدىڭ جاقتا نەمىس سوۆحوزدارى بولدى. اراسىندا شامالى قازاق، ورىس وتباسىلارى بار. ءبىر عاجابى، سول اۋىلداعى قازاقتىڭ كەمپىرلەرى ورىسشا دۇرىس بىلمەسە دە، نەمىسشەگە سۋداي بولاتىن. بۇل جەردە دە كوپتىك جەڭىپ تۇر. ولاردىڭ ازاننان كەشكە دەيىن ەستيتىندەرى نەمىسشە، كورشەلەرمەن وتىرا قالىپ سويلەسسە – نەمىسشە، سوسىن امالسىزدان ۇيرەنگەن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، ەگەر قازاقشا سويلەيتىن قازاقتىڭ قاتارى كوبەيسە، ءتىلىمىز دە تۇزەلەر ەدى دەگەن ءسوز.

ال قاتارىمىز كوبەيۋ ءۇشىن، بالا تۋىمىز كەرەك. ول ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان دۇرىس الەۋمەتتىك قولداۋ قاجەت. بىراق ول بىزدە جوق. سوندىقتان حالىق بالا تۋعا قورقادى. مىنە، ءتىل ماسەلەسىنىڭ ءبىر ۇشى الەۋمەتتىك قورعاۋ قىزمەتىنە تاۋەلدى دەپ وتىرعانىمىز وسىدان. ەگەر مەملەكەت تاراپىنان تىم بولماسا كورشىلەس رەسەيدەگىدەي قولداۋ بولسا، قازاق بالانى توگەيىن دەپ-اق وتىر.

تاعى ءبىر مىسال، كەڭەس ۋاقىتىندا وسى وڭىردە قازاقا ءتىلىن جويۋعا اشىقتان-اشىق ساياسات جۇرگىزىلدى. قالا تۇگىلى، اۋىلداردىڭ وزىندە قازاق مەكتەپتەرى جابىلىپ، اۋىل بالالارىنا دەيىن ورىسشا سويلەيتىن حالگە جەتتىك. قالالى جەرلەردە كوشەدە، نە بولماسا قوعامدىق ورىنداردا قازاقشا سويلەسەڭ، كەز كەلگەن ءورىستىلدى ادام ساعان ەسكەرتۋ جاساپ، بالاعاتتايتىن.

بىراق سولاي بولا تۇرسا دا، بۇل جاقتا قازاق ءتىلى جويىلىپ كەتپەي، ساقتالىپ قالدى. وعان نە سەبەپ دەيسىز عوي؟ وعان سەبەپ بولعان وسى وڭىرلەردەگى قازاق اۋىلدارى. مىسالى، ورىس اۋداندارى بولىپ سانالاتىن كەيبىر اۋدانداردا تورتەۋ-بەسەۋدەن قازاق اۋىلى بولسا، قازاعى كوپ اۋدانداردا 10-15-تەن قازاق اۋىلدارى بولدى. بۇلاردىڭ كەيبىرىندە سيرەك بولسا دا سەگىزجىلدىق، كەيبىرىندە ونجىلدىق قازاق مەكتەپتەرى ساقتالىپ قالدى. وسى قازاق اۋىلدارىنداعى ءار وتباسىندا كەم دەگەندە بەسەۋدەن ايتپەسە، 10-12-دەن بالالار ءوسىپ-ءوندى. وسىلار قازاقشا وقىپ، قازاق تاربيەسىن الىپ، كەيىن قوعام جۇمىسىنا ارالاستى. مىنە، سولاردىڭ ارقاسىندا سولتۇستىك ايماقتاردا قازاق ءتىلى جويىلىپ كەتپەي ساقتالىپ قالدى.

ال قازىر ۇلتتىڭ گەنوفوندى بولىپ سانالاتىن اۋىلدار ازىپ-توزىپ كەتكەنىن ءوزىڭ بىلەسىڭ. حالىق جان ساقتاۋ ءۇشىن قالاعا جىلجىپ، قولدارى جەتكەندەر باسپانا الىپ، جەتپەگەندەرى جەتىم بۇرىش جالداپ تۇرىپ جاتىر. اۋىل قازاقتارى قالاعا كەلىپ، ءورىستىلدى ورتاعا ەنگەسىن، ولاردىڭ بالالارى دا قازاق تىلىنەن كۇن ساناپ الىستاپ بارادى. ونى دا كوزىمىز كورىپ ءجۇر.

ءتىل پروبلەماسىنىڭ الەۋمەتتىك سالاعا تاۋەلدى تاعى ءبىر ۇشى – جۇمىسسىزدىق. جۇمىسسىز جۇرگەن ادامدا دۇرىس وتباسى، بالا-شاعا بولماسى بەلگىلى. قاراڭىز، بۇل جاقتا قازاق ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن ماقساتتى تۇردە جۇمىسقا المايتىن كاسىپورىندار بار. مىسالى، مەن 2011 جىلى بۇل جونىندە «جاس الاش» گازەتىنە جازىپ، وسىدان سوڭ ەكىباستۇز قالاسىنىڭ اكىمى امالسىزدان ەل اقساقالدارىنان ارنايى كوميسسيا شىعارعان ەدى. سوندا مىڭداعان ادامى بار «بوگاتىر» كومىر كەنىشىندە ون-اق پايىز قازاق ازاماتارى جۇمىس ىستەيدى ەكەن. (قازىر قالاي ەكەنىن بىلمەيمىن). كاسىپورىننىڭ كادرلار بولىمىندە وتىرعان كىلەڭ ورىس ايەلدەرى. مىسالى، ءبىرى قازاق، ءبىرى سلاۆيان ۇلتتى ەكى جاس جىگىت جۇمىس سۇراپ بارسا، قازاق ازاماتىنا سەن بارا بەر دەپ، ال ءورىستىلدى جىگىتكە قالا تۇر دەيدى ەكەن. بۇل كادىمگى ديسكريميناتسيا بۇل. بىراق وعان ءمان بەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. مىنە، وسىنىڭ سەبەبىنەن تەپسە تەمىر ۇزەتىن تالاي قازاق ازاماتتارى تاكسي ايداپ نەمەسە 60-70 مىڭ ايلىقپەن كۇزەت جۇمىسىندا ءجۇر. ال اكىمدەر بۇنداي ۇلتارالىق ماسەلەلەردەن ات-توندارىن الا قاشادى.

سوندىقتان، قازىبەك باۋىرىم، قازاق بولامىز، ءتىلدى ساقتايمىز دەسەك، وزدەرىڭ سەكىلدى جاناشىر ازاماتتار پارلامەنتتە، باسقاداي بيلىك ورىندارىندا وتىرعاندا، وسىنداي الەۋمەتتىك ماسەلەلەر ۇكىمەتتىڭ الدىنا قويىلسا، ودان دۇرىس ناتيجە شىقسا، قاتارمىز كوبەيەر ەدى، ەل ەڭسەسىن كوتەرەر ەدى. ارينە، بۇل ۇزىق مەرزىمدى پروتسەسس. ەگەر بۇل ءىس توقسانىنشى جىلدارى قولعا الىنسا، بۇگىندە ءبارى باسقاشا بولار ەدى.

2. ءبىلىم بەرۋ

بۇل ەندى تىلگە تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن سالا ەكەنى بەلگىلى. كەز كەلگەن ءسابي بالاباقشا مەن مەكتەپتە قازاق ءتىلىن قالاي وقىپ ۇيرەنسە، قالعان عۇمىرىندا ونى قايتسە دە ەسىندە ساقتايدى، ۇمىتپايدى

ءسابيدى قازاق ەتىپ تاربيەلەيتىن ەڭ ءبىرىنشى – بالاباقشا. ادام ءسابي شاعىندا ۇيرەنگەن ءتىلدى ماڭگىلىك جادىندا ساقتايدى. بىراق وكىنىشكە وراي، قازىر ۇيدەن قازاقشا سويلەپ كەتكەن بالامىز، بالاباقشادان ورىسشا سويلەپ ورالادى. ياعني بالاباقشالاردا سابيلەردى قالاي تاربيەلەپ جاتىر، قانداي تىلدە سويلەيدى، وندا ەشكىمنىڭ جۇمىسى جوق دەگەن ءسوز. تەك ايتەۋىر «قازاقشا بالاباقشا» دەگەن اتى عانا. وبلىستىق، اۋداندىق، قالالىق ءبىلىم باسقارمالارى بۇعان ازىرشە ءمان بەرىپ وتىرعان جوق. ايتەۋىر «قازاق بالاباقشاسى» دەگەن اتاۋ ەسەپتە تۇرسا بولعانى. باسقا ەمەس، ءوزىمنىڭ ەكى نەمەرەمنىڭ ءتىلى بالاباقشاعا بارىپ بۇزىلدى. بۇعان قازىردەن باستاپ باسشىلىق تاراپىنان قاتاڭ باقىلاۋ جۇرگىزىلىپ، تاربيەشىلەر مەن بالاباقشا باسشىلارى جازالانباسا، وندا قازاق بالاباقشاسى دەگەننىڭ بارىنان جوعى جاقسى. كوپتەگەن بالاباقشالاردا ءالى دە ورىس حالقىنىڭ ەرتەگى كەيىپكەرلەرى: بابا ياگا، كولوبوك، رەپكا ت.ب. قاتىستى ويىندار وينالادى. ال ءوزىمىزدىڭ حالىقتىق فولكلور كەيىپكەرلەرى الدار كوسە، تازشا بالا ت.ب. باعدارلامادا جوق سەكىلدى. بۇعان قازىردەن باستاپ نازار اۋدارماسا، كەلەر ۇرپاق تىلدەن ءبىرجولا قول ۇزەدى دەگەن ءسوز.

ەندى مەكتەپتەرگە كەلەيىك. قازاق مەكتەپتەرىندە ءۇزىلىس ۇستىندە بالالار تەك قانا ورىس تىلىندە سويلەيتىنى جايلى سان مارتە جازىلىپ ءجۇر. بۇل دا مۇعالىمدەردىڭ جاۋاپسىزدىعى. وقۋشى سىنىپ بولمەسىنەن شىققان سوڭ، مۇعالىمدەردىڭ بالامەن جۇمىسى جوق دەگەن ءسوز. ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ وڭىرلەردە مەكتەپ پەن ينستيتۋتتى ورىسشا بىتىرگەن مۇعالىمدەر قازاق سىنىپتارىندا ساباق بەرىپ ءجۇر. كۇندەلىككە مۇعالىم جازاتىن قازاق تىلىندەگى ەسكەرتپەلەردىڭ ءبارى قاتە بولاتىنىن تالاي اتا-انالاردان ەستىپ ءجۇرمىز. بۇل دا ەسكەرىلەتىن جايت.

ول ول ما، قازىر كەز كەلگەن قالادا ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ فيليالدارى جۇمىس ىستەيدى. اقشاسى بار ادامدار سول جەردە وقىعان بولىپ، ديپلوم ساتىپ الادى. جانە كوبى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمدەرى. وسىلاردان وقىعان بالالار نە بولادى سوسىن؟ ءوزى ءبىر سويلەمدى دۇرىس جازا المايتىن مۇعالىم بالاعا نە ۇيرەتە الادى؟ وسىعان قاراپ، ءتىلىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن، قازاق مەكتەپتەرىندەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرەتىن مۇعالىمدەر ارنايى سىناقتان ءوتۋ كەرەك سياقتى.

تاعى ءبىر بايقاعانىمىز، قازىر «التىن بەلگى» الىپ جۇرگەن بالالاردىڭ كەيبىرىمەن سويلەسە قالساڭ، قازاق ءتىلىن شالا بىلەدى. سوندا ول قالاي ۇزدىك اتانعان؟ بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، مەكتەپتەردە قازاق ءتىلى پانىنە اسا كوپ ءمان بەرىلمەيدى دەگەن ءسوز. وقۋشى نەگىزگى دەپ سانالاتىن ساباقتاردى يگەرسە بولدى، ال قازاق تىلىنەن ەڭبەك پەن دەنە شىنىقتىرۋ ساباعى سياقتى اۆتوماتتى تۇردە باعا قويىلا سالاتىن سەكىلدى. وسىلاي مەكتەپ قابىرعاسىننان تۋعان تىلگە دەگەن نەمقۇرايلىلىقتى كورىپ وسكەن بالا قالعان عۇمىرىندا ونى ەشقاشان قۇرمەتتەمەيدى. سوندىقتان «التىن بەلگى» العان بالاعا مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىنەن جەكە ديكتانت جازدىراتىن ءتارتىپ ەنگىزسە دەيسىڭ.

قازىبەك، بۇل دا كوزىمىز كورىپ جۇرگەن جايتتار. ايتپەسە جازبايمىن عوي. بۇلاردى دا تۇزەتۋ بيلىكتىڭ قولىندا، سوسىن جازىپ وتىرمىن، ويىڭدا ءجۇرسىن دەپ.

3. كوشى-قون

جىل ساناپ از-ازدان بولسىن قانداس باۋىرلارىمىز شەت مەملەكەتتەردەن قونىس اۋدارىپ كەلىپ جاتىر. بۇلاردىڭ قاتارىنا ارنايى باعدارلامامەن وڭتۇستىك وڭىرلەردەن كوشىپ كەلىپ جاتقان تۋىستاردى دا قوسۋعا بولادى. ارينە، ويلايمىز عوي، قانداس باۋىرلارىمىز كەلىپ جاتسا، تىلىمىزگە دەمەۋ بولار ەدى دەپ. بىراق ولاي ەمەس. ايتالىق، ءبىزدىڭ جاقتا قونىس اۋدارىپ كەلگەن بەس-التى وتباسىن قيىرداعى ءبىر اۋىلعا اپارىپ ورنالاستىرادى. بۇل بىلايشا ايتقاندا، قۇمعا قۇيعان سۋ سەكىلدى. سەبەبى ەكى-ءۇش جىلدان كەيىن قاراساڭ، الگى ءۇيدىڭ بالالارى ورىسشا سويلەپ جۇرەدى. بۇل جەردە ول بالالار كىنالى ەمەس. ولار دا ءوز جۇرگەن  ورتاسىنا بەيىمدەلەدى. جەرگىلىكتى بالالاردان كەم بولعىسى كەلمەيدى. سوسىن امالسىزدان ورىسشا سويلەۋگە ءماجبۇر.

جاسىراتىنى جوق، قازىر قازاق ءتىلىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، باسقا مەملەكەتكە كەتۋ كەرەك دەپ جازىپ ءجۇرمىز. سەبەبى شەت ەلدەردەگى دياسپورا ءتىل مەن سالت-ءداستۇردى قاتاڭ ساقتايدى. انا ءبىر جىلى ءبىر اپاي ايتادى: «1997 جىلى ومبىدان پاۆلودارعا قونىس اۋدارىپ كەلدىك. نەمەرەلەرىمنىڭ ءبارى قازاقشا سويلەيتىن ەدى. بۇل جاقتا ەكى-ءۇش جىل تۇرعاسىن، قازاقشانى ءبىرجولا ۇمىتتى» – دەپ. مىنە، سولتۇستىك ايماقتارداعى قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ دەڭگەيىن وسى ءبىر مىسالدان-اق بايقاۋعا بولادى.

كوشى-قون جونىندەگى ءبىزدىڭ ويىمىز: شەت مەملەكەتتەن قانداستارىمىزدى مولىنان اكەلىپ، رەسەيمەن شەكارالاس اۋداندارعا كوپتەپ قونىستاندىرىپ، بارلىق جاعدايىن جاساپ، ولارعا وتە كوتەرىڭكى كومەكقارجى ءبولىپ، جۇمىسپەن قامتاماسىز ەتىپ، وسى ارادان 10-15 جىلعا دەيىن ەشقاقايدا كوشپەيسىڭ، تەك بالا تۋىڭدار دەگەن شارت جاساسا، تۋعان بالاعا وتە قوماقتى جاردەماقى بولىنسە دەيسىڭ. سول 10-15 جىلدا ءار وتباسىندا وتا ەسەپپەن 4 بالادان تۋعاندا، قاتارىمىز ءبىرشاما كوبەيىپ قالا ەدى.

بۇل دا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىلەتىن شارۋا. بىزدىكى تەك وسىلاي بولسا دەگەن ارمان عانا...

4. مەملەكەتتىك قىزمەت

مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ ءتىل بىلمەيتىنى جايلى سان مارتە جازىلىپ ءجۇر. قازىر ءوزىم كورىپ جۇرگەن اكىمدەردىڭ كوبى قازاقشا سويلەمەك تۇگىلى، قاعازعا جازىپ بەرگەن جارتى بەت ءماتىندى ەجەلەپ ارەڭ وقيدى. ەلدىڭ الدىنا جۇرگەن ادامداردىڭ قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراسى وسىنداي بولعاسىن، قاراماعىنداعى قىزمەتكەرلەرى ءتىلدى قۇرمەتتەي مە؟

قازىر اكىمدىكتەر ءبىر توقسان نەمەسە ءبىر جىل ىشىندە «مەملەكەتتىك تىلدە پالەنباي مىڭ دانا كىرىس-شىعىس قۇجاتتارىن وتكىزدىك» دەپ ەسەپ بەرىپ جاتادى. ءبارى وتىرىك. كوزىمىز كورىپ ءجۇر، كەز كەلگەن قۇجات ەكى تىلدە – ورىس جانە قازاق تىلىندە جۇرەدى. ال قىزمەت بارىسىندا تەك ورىس تىلىندەگى قۇجاتتار عانا پايدالانىلادى. ال قازاق تىلىندەگى قۇجات جاي عانا قوسىمشا، كوز الداۋ عانا، وعان وقىماي-اق قول قويا سالادى. سوسىن پالەنباي مىڭ قازاقشا قۇجاتتى پايدالاندىق دەگەن ەسەپ بەرەدى.

ال ەگەر قۇجاتتار تەك قازاق تىلىندە عانا جۇرەر بولسا، وندا قازاقستانداعى بۇكىل مينيسترلىكتەر مەن دەپارتامەنتتەردىڭ، اكىمدىكتەردىڭ جۇمىسى ءبىرجولا توقتاپ قالار ەدى. ويتكەنى ول جەرلەردە قازاقشانى ءتۇسىنىپ پايدالاناتىن ادامدار ساناۋلى عانا. جاعداي وسىنداي بولعاسىن، ءتىل وڭا ما؟

ءوزىم گازەتشى بولعاسىن، مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەلەرىنەن ءتۇرلى حابارلاندىرۋلار، كونكۋرستار، باسقاداي قۇجاتتار كەلىپ تۇسەدى. بارلىعى قاتەگە تولى، قالاي بولسا سولاي جازىلعان نەمەسە ورىسشادان ساۋاتسىز اۋدارىلعان. بىراق ول ءۇشىن كىممەن ايقايلاسىپ جاتاسىڭ، امالسىزدان تۇزەتىپ بەرەمىز.

پرەزيدەنت ق.توقاەۆ قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن ادامدى مەملەكەتتىك قىزمەتكە الماۋ كەرەك دەپتى. دۇرىس-اق دەلىك. بىراق ەگەر ولاي جاسالاتىن بولسا، مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسى ءبىرجولا توقتاپ قالۋى مۇمكىن. سەبەبى مەملەكەتتىك قىزمەتتەگىلەردىڭ جارتىسىنان كوبى قازاق ءتىلىن يگەرمەگەندەر. سوسىن توقتاماعاندا قايتەدى. مەمقىزمەتتەگى ۇلتى باسقالاردى ايتپاعاندا، ءوز قانداستىرىمىزدىڭ كوبى قازاقشانى «ىممەن» عانا تۇسىنەتىندەر.

پرەزيدەنتىمىز وتكەندەگى جولداۋىندا: «ورىس ءتىلى رەسمي ءتىل مارتەبەسىنە يە. ءبىزدىڭ زاڭناماعا سايكەس، ونىڭ قولدانىلۋىن شەكتەۋگە بولمايدى» – دەدى. بۇل قازاق تىلىنە شەكەسىنەن قاراپ جۇرگەن شەنەۋنىكتەرگە كوكتەن سۇراعانىن جەردەن بەرگەندەي بولىپ وتىر. اكىم-قارالار پرەزيدەنتتىڭ بۇل ءسوزىن وزدەرىنشە تۇسىنەتىنى بەلگىلى...

تاعى ءبىر ايتا كەتەتىن جايت، رەسپۋبليكالىق ءتىل كوميتەتى دەگەن بار.  اۋداندار مەن وبلىستاردا تىلدەردى دامىتۋ دەگەن بولىمدەر بار. كادىمگى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر. بىراق نەمەن اينالىساتىنى بەلگىسىز. ءتىپتى كوشەدەگى قاتەگە تولى جارنامانى تۇزەتتىرۋگە شامالارى كەلمەي جاتادى. سوندا بۇل بولىمدەر نە ءۇشىن كەرەك؟ انا ءبىر جىلدارى وسىنداي ءبولىمدى باسقارىپ جۇرگەن ءبىر ازاماتتان «جارنامانى قاتە جازاتىن كاسىپكەرلەردى نەگە جاۋاپقا تارتپايسىزدار؟» دەپ سۇراپ ەدىك، بىزدە ونداي وكىلەتتىك جوق، جاي عانا بارىپ ەسكەرتەمىز دەدى.

تىلدەردى دامىتۋ بولىمدەرىنىڭ بۇگىنگى كۇنگى جۇمىسى – قازاق ءتىلى كۋرسىن جۇرگىزۋ. وسىلار قىركۇيەك ايىنىڭ باسىندا تىلدەر كۇنى دەپ ۇلتى باسقا ءۇش-ءتورت ادامعا ۇلتتىق كيىم كيگىزىپ، بىرەر اۋىز قازاقشا سويلەتىپ، كەرمەت بولدى دەپ اقپارات قۇرالدارىنا بەرىپ جاتادى. بۇنداي كۋرستاردان تىلگە كەلەر پايدا جوق ەكەنىن، مەملەكەتتىڭ قارجىسىن بوسقا شاشۋ ەكەنىن تالاي مارتە جازىپ ءجۇرمىز. ونىڭ سەبەبى، ءبىز ءوزىمىز سويلەمەيتىن ءتىلدى، باسقا حالىق ەشقاشاندا ۇيرەنبەيدى. ول ايۋعا ناماز ۇيرەتكەنمەن بىردەي. سونى بىلە تۇرا، سولاي ىستەيمىز.

بۇگىندە  ءتىلدى تۇزەيمىن دەسەك، مەملەكەتتىك قىزمەت جۇيەسىندەگى تىلگە دەگەن كوزقاراستى تۇبەگەيلى وزگەرتۋ كەرەك. بۇل دا مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاسالاتىن شارۋا.

5. حالىققا قىزمەت كورسەتۋ

سولتۇستىك ايماقتاردا حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورىندارىندا: حالىققا قىزمەت كورسەتۋ ورتالىعى (تسون), مونشا، شاشتاراز، اۆتوكولىك جوندەۋ، دۇكەندەر، ءتۇرلى شەبەرحانالار ت.ب. ءتىل ورىسشا. وسىنىڭ سەبەبىنەن قىزمەت الۋشى مەن كورسەتۋشىنىڭ اراسىندا تۇسىنبەۋشىلىك، جانجالدار تۋىپ، ول الەۋمەتتىك جەلىلەردىڭ بەتىنە شىعىپ جاتادى. بىراق وسى كاسىپكەرلەرگە «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى، سوندىقتان ەكى تىلدە بىردەي قىزمەت كورسەتۋ كەرەك» دەگەندى ەشكىم ەسكەرتپەي تۇر ازىرشە.

بۇنىمەن ازىرشە كوپكە بەلگىلى كەرەكۋلىك ءتىل جاناشىرى رۋزا بەيسەنبايتەگى دەگەن قۇربىم عانا كۇرەسىپ ءجۇر. رۋزانى وسى ارەكەتى ءۇشىن بۇگىندە جاقتايتىندار دا، داتتايتىندار دا بار. مەن ءوز باسىم ونى قولدايمىن. سەبەبى ءار ادامنىڭ ءتىل ءۇشىن كۇرەسۋدە ءوزىنىڭ تاڭداپ العان قۇرالى، ءادىسى  بار. رۋزا وسىنداي ءادىستى تاڭداعان ەكەن، وعان نەگە قارسى بولامىز؟ ول باسقا ەمەس، ءتىل ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇر عوي. سوتتاسسا دا، ماقتالسا دا، داتتالسا دا، ءبارىن ءبىر ءوزى كورىپ جاتىر. باسقاعا ءتيىپ جاتقان زيانى جوق.

بىراق شىنىمدى ايتايىن، رۋزانى ايايمىن. ونىڭ قازىرگى تىرلىگى قولىنا ەكى گراناتا الىپ، جيىرما تانكىگە قارسى شىققان سولدات سەكىلدى. نەگە دەيسىز عوي؟ سەبەبى قازاعى قازاقشا سويلەمەيتىن كەرەكۋدە ءورىستىلدى ادامعا بارىپ، سەن قازاقشا سويلە دەپ تالاپ قويعانمەن، ودان ناتيجە بولۋى ەكىتالاي.

وسى ءتىل تاقىرىبى تۋراسىندا كەيدە ءورىستىلدى اعايىندارمەن پىكىرتالاس بولىپ قالادى. سوندا ولار: «سەندەر قىزىق حالىقسىڭدار، ەڭ اۋەلى وزدەرىڭ ءوز تىلدەرىڭدە سويلەپ، ونى قۇرمەتتەپ ۇيرەنىڭدەرشى، سوندا بىزدەر ەشقانداي زاڭ قابىلداماي-اق، ءوزىمىز ۇيرەنىپ الامىز. ال سەندەر قازىر وزدەرىڭ سويلەمەيتىن تىلدە باسقالار سويلەسىن دەگەن تالاپ قوياسىڭدار. بۇل ادامزات تاريحىندا بولماعان نارسە» – دەيدى. راس قوي؟

سونىمەن ءتىل تۋراسىندا قوزعاي بەرسەك، ءسوز كوپ. وزىمىزشە ويمىزدا جۇرگەن ءبىراز نارسەنى ايتقان بولدىق. حالقىمىزدا «باتپانداپ كىرگەن اۋرۋ مىسقالداپ شىعادى» دەگەن ءسوز بار. كەڭەس بيلىگى قۇرىلعان كەزەڭنەن باستاپ ەسەپتەسەك، بىزدەرگە ءتىلدىڭ دەرتى جابىسقالى ءبىر عاسىر بولعان ەكەن. سوندىقتان بۇل دەرتتەن قۇر عانا زاڭ قابىلداۋمەن ايىعا المايمىز. وعان جوعارىداعىداي مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جاسالاتىن كەشەندى باعدارلاما كەرەك دەپ ويلايمىن.

قۇرمەتپەن سايلاۋ بايبوسىن،

پاۆلودار وبلىستىق «اقبەتتاۋ» جۋرنالىنىڭ رەداكتورى

Abai.kz