قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنىڭ قۇرىلعانىنا 25 جىل تولىپ وتىر. وسى ورايدا 2020 جىلدىڭ 21 قازانى كۇنى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ءماجىلىس جانە ءماسليحات دەپۋتاتتارى سايلاۋىن تاعايىنداۋ تۋرالى ۇندەۋىندە: «ءبىزدىڭ ورتاق ميسسيامىز – قازاقستاندى وركەندەتۋ، ازاماتتارىمىزدىڭ يگىلىگى ءۇشىن قىزمەت ەتۋ. قازاقستان حالقى اسا ماڭىزدى تاريحي سىندارلى ساتتەردە ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعارا ءبىلدى. حالقىمىز وسى جولى دا ەلىمىزدى جان-جاقتى جاڭعىرتۋ باعىتىنداعى جاڭا تاريحي ميسسياسىن لايىقتى اتقارادى دەپ سەنەمىن. تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلدىعى قارساڭىندا ەلىمىز كەمەلدەنە ءتۇسىپ، دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە شىعاتىنىمىز انىق» دەپ تاعىلىمدى ءسوز ايتقان بولاتىن.

وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلدارى جالپىۇلتتىق «الاش» جانە سولشىل ليبەرال جاستاردى ماڭىنا توپتاستىرعان «ءۇش ءجۇز» پارتيالارى بالشەبەكتەر تاراپىنان كۇشپەن تاراتىلعان سوڭ، قازاققا دەربەس ساياسي ۇيىمدارىن قۇرۋعا 1991 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىنە دەيىن توقتاۋ سالىنىپ كەلگەنى دە جاسىرىن ەمەس. نەگە 7-ءشى قىركۇيەك!؟ ەندى وسىعان ەگجەي-تەگجەي توقتالا كەتەيىك.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «ءبىز جاڭا كونستيتۋتسيا قابىلداۋ ارقىلى جوعارى كەڭەستىڭ بەت-بەينەسىن وزگەرتىپ، ەلىمىزدە ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن زاماناۋي زاڭداردى قابىلدايتىن قوس پالاتالى كاسىبي پارلامەنت قۇرىلدى» دەپ ورىندى ءسوز ەتكەن ەدى.

بيىل قازكسر كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ تاراعانىنا 30 جىل تولادى. بۇل شەشىم 1991 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندەگى اتالعان پارتيانىڭ كەزەكتەن تىس XVIII سەزىندە شىعارىلدى. وسىلايشا 1921 جىلدان باستاپ ءوز كۇشىنە مىنگەن 70 جىل قازاق ەلىن جەكە دارا ءبىر ءوزى ساياسي بيلەپ توسەگەن جالعىز پارتيا تاريح ساحناسىنان كەتىپ، كوپپارتيالىق جۇيەنى قالىپتاستىرۋدىڭ ىرگەتاسى قالاندى. ءبارى دە ايقىن ەمەس، وتارشىلار كۇشپەن تاڭعان جالعان ينتەرناتسيوناليزممەن جادىسى ۋلانعاندار، ورىس اسىرە يمپەريالىق  مەنمەنشىلىگىمەن اۋىرعاندار جانە ۇلتتىق ساناسى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا قايىرا جاڭعىرىپ ويانعان رەسپۋبليكامىز بويىنشا ۇلەس سالماعى 40 پايىزعا دا تولمايتىن تيتۋلدى ۇلتتىڭ پاتريوتتارى اراسىندا قانتوگىسسىز ەل ىرگەسىن ساقتاپ قالۋدىڭ جولىندا بىرلەسە مامىلەگە كەلىپ، اۋىزبىرشىلىكپەن كوپپارتيالىق جۇيەنى ومىرگە اكەلۋدىڭ جاڭا ءداۋىرى باستالدى.

كوپ كەلبەتتىلىكتى زاڭداستىرۋ

وسى ءبىر ايشىقتى دا، تاريحي سىندارلى مەزەتتى زەرتتەۋشى تاريحشلارىمىز بەن ساياساتتانۋشىلارىمىز ەلىمىزدە كوپپارتيالىق جۇيەنى ومىرگە اكەلۋدىڭ ىلكى العىشارتتارى مەن ىلكى پروتسەستەرى 1980 جىلداردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا گورباچەۆتىك قايتا قۇرۋدان باستاۋ الدى دەپ ورىندى اتاپ كورسەتىپ ءجۇر. باستاپقىسىندا بۇنداي 1987 - 1990 جىلدارداعى ساياسي قوزعالىستاردىڭ بارشاسى ەكولوگيالىق نەمەسە تاريحي-مادەني باعىت-باعداردى ۇستاندى. ەڭ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، پاۆلودار قالاسىندا ەنتۋزياستەر توبى «ينيتسياتيۆا» بىرلەستىگىن قۇرىپ، وسى قالادا سالىناتىن بەلوك-دارۋمەن كونتسەنتراتىن شىعاراتىن كومبينات قورشاعان ورتانى لاستايدى دەپ ءوز قارسىلىقتارىن ءبىلدىردى.  ودان كەيىن سول كەزدەگى استانامىز الماتى دا بالقاش پەن ارال تاعدىرىنا الاڭداۋلى بىرلەستىكتەر مەن قوعامدىق كوميتەتتەر ومىرگە كەلدى. ورالدا جىكشىلدىك پيعىلداعى كازاك قوزعالىسى ءوز قىزمەتىن باستادى.  رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى «تابيعات»، «ادىلەت»، «قازاق ءتىلى»، «مەموريال»، «ازات»، «جەلتوقسان»، ادام قۇقىعىن قورعاۋدىڭ قازاقستاندىق قوعامدىق كوميتەتى، جاستار «فورۋمى»، قازاقستانداعى تاۋەلسىز قوعامدىق ۇيىمدار اسسوتسياتسياسى (قتقۇا//انووك) جانە باسقالار ەل ومىرىندەگى ساياسي-قوعامدىق ىستەرگە ارالاسا باستادى. ولار تاريح تاعىلىمى، قازاق ءتىلىنىڭ دامۋى، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى قالپىنا كەلتىرۋ، قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاپ الۋ، زورلىقپەن جەر اۋدارىلعان حالىقتار، جەكە تۇلعانىڭ قۇقىعى مەن ەركىندىگى ساقتالۋى ءۇشىن كۇرەستى.

ەلىمىزدەگى ساياسي ۇيىمداردىڭ قالىپتاسۋىنا قىزىل يمپەريا استاناسى ماسكەۋدە كوكپ 1988 جىلعى ماۋسىمدا  وتكەلى جاتقان حIح كونفەرەنتسياسىندا دەيىنگى ديسكۋسسيالار تۇرتكى بولدى. بۇل  كونفەرەنتسيا قارساڭىندا كوممۋنيستەر دەموكراتتار جانە كونسەرۆاتيۆتىك كۇشتەر بولىپ جىكتەلىنىپ ۇلگەرگەن ەدى. الماتىدا، پاۆلوداردا، پەتروپاۆلدا، اقمولادا، شىمكەنتتە باسقادا ەلىمىزدەگى ءىرى قالالاردا ءتۇرلى ۇستانىمداعى پىكىرتالاس كلۋبتارى ومىرگە كەلىپ، وندا تەك قانا قوعامدىق قانا ەمەس، ساياسي پروبلەمالار دا كوتەرىلە باستادى.

جامبىل وبلىسىنىڭ كەنتاۋ قالاسىندا لەنينگرادتاعى ءوز اتتاس قوعامدىق بىرلەستىكتىڭ ماقسات-مۇددەسىن اينا-قاتەسىز قايتالعان «پەرەسترويكا» ساياسي ۇيىمى ءوز قىزمەتىن 1988 جىلدىڭ شىلدەسىندە باستادى. ەل تاريحشىلارى بۇل وقيعانى قازاق جەرىندەگى كوكپ ىقپالىنسىز ارەكەت ەتكەن العاشقى ساياسي ۇيىم دەپ باعالاپ وتىر. بۇل كەزدە وزگە دە وداقتاس رەسپۋبليكاداعى ورىس تىلدىلەر اراسىندا «قايتا قۇرۋ» يدەيالارىمەن قۋاتتانعان وزدەرى كەرتارتپا دەپ سانايتىن «كونسەرۆاتيۆتىك» كەڭەستىك پارتيالىق اپپاراتقا قارسى شىققان وزدەرىن بەيفورمالدار اتاعان توپتاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى كەڭ بەلەڭ الدى.

شىن مانىسىندە بۇكىل ورىس ءتىلدى كوپشىلىك جانە قازاق ءتىلدى ازشىلىقتىڭ باسىن قوسقان شىڭعىستاۋ جەرىندەگى اتوم سىناعى پاليگونىن جابۋعا ۇندەگەن جالپىۇلتتىق جانە ىقپالدى قوعامدىق ۇيىم «نەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسى بولدى. 1989 جىلدىڭ اقپانىنىڭ سوڭىندا جازۋشىلار وداعىنىڭ باسشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ باستاماسىمەن قۇرىلعان  ۇيىم ساناۋلى ايلاردىڭ ىشىندە ميلليونداعان جاقتاۋشىلارعا يە بولىپ، ەل ىشىندە عانا ەمەس، الەمدىك دەڭگەيدەگى ساياسي قۇبىلىسقا اينالىپ ۇلگەردى.

قوزعالىستىڭ كەڭ قانات جويۋىنان ۇرەيلەنگەن قىزىل يمپەريا ونىڭ بەلسەندىلەرىنىڭ ەل اتىنان ايتقان تالابى «سەمەي اتوم پوليگونىن» جابۋعا ءۇزىلدى كەسىلدى قارسى شىعىپ، ءوز وتارشىلدىق پەيىلىن اشىق تانىتتى. بىراق تا ساياسي قوزعالىستىڭ ەرەن ەڭبەگى ەش كەتپەي اراعا ەكى جىل سالىپ، 1991 جىلدىڭ 29 تامىزىندا پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ جارلىعىمەن تاجال وشاعى ماڭگىگە جابىلدى. بۇل وقيعا ماسكەۋدەگى ساتسىزدىككە ۇشىراعان گكچپ توڭكەرىسىنەن كەيىن جانە قازكسر كومپارتياسىنىڭ تاراتىلۋىنا دەيىن ورىن الدى.

تاريحشىلارىمىز 1991 جىلدىڭ باسىندا رەسپۋبليكامىز بويىنشا تىركەلگەن جانە تىركەلمەگەن باسىم كوپشىلىگىنىڭ كوكپ ۇستانىمىنا ءىش تارتپايتىن 100 اسا قوعامدىق ۇيىمداردىڭ بولعاندىعىن العا تارتادى. ال اراعا جارتى جىل سالىپ، رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسى 27 ماۋسىم كۇنى ءبىرىنشى رەت ەلىمىز ءۇشىن ايىرىقشا ماڭىزى بار سول جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىندە ءوز كۇشىنە ەنەتىن «قازاق كسر قوعامدىق بىرلەستىكتەر تۋرالى» تاريحي زاڭىن قابىلدادى. وسىلايشا تۇڭعىش رەت پىكىرلەرى مەن ۇستانىمدارى كوكپ جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىمەن ەش ۇيلەسپەيتىن ازاماتتارعا ساياسي پارتيالار مەن قوزعالىستارعا مۇشە بولۋعا جانە ولاردى قۇرۋعا رۇقسات بەرىلدى.

ءبىر القانعا جۇمىلدىرۋشىلىقتىڭ كەلمەسكە كەتۋى

ماسكەۋدەگى 1991 جىلدىڭ 19 - 21 تامىزى ارالىعىنداعى مەملەكەتتىك  توڭكەرىستىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراۋ كەڭەس قوعامىنداعى بىردەن ءبىر «قوزعاۋشى جانە باعىتتاۋشى» كۇشتىڭ ودان ارى ءومىر سۇرۋىنە تولىق نۇكتە قويدى. كوكپ ءوز ءومىر ءسۇرۋىنىڭ سوڭعى كۇندەرىنىن باستان وتكەردى. شىن مانىسىندە، قازاقستانداعى ءوز ماڭىنا 800 مىڭداي كوممۋنيستەردى توپتاستىرعان رەسپۋبليكالىق كومپارتيانىڭ ەكى اپتاداي بيلىك قۇرۋى عانا قالعان ەدى.

23 تامىزدا پرەزيدەنت جانە قازاقستان كومپارتيانىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ كوكپ وك ساياسيبيۋروسىنىڭ قۇرامىنان شىعاتىندىعى تۋرالى مالىمدەمەسى جارىق كوردى. رەسپۋبليكا باسشىسى پارتيانىڭ جوعارعى جۇمىس ورگانى «پۋتچ كەزىندەگى ءىس-ارەكەتتەرىمەن دارمەنسىزدىك تانىتۋى ارقىلى ءوزىنىڭ اتىنا كىر كەلتىردى» دەپ اتاپ كورسەتتى.

25 تامىزداعى ەلباسىمىزدىڭ «قازاق كسر تەرريتورياسىنداعى كوكپ مۇلكى تۋرالى» اتتى جارلىعىنا سايكەس  رەسپۋبليكا كولەمىندەگى بارشا مۇلىك مەملەكەتتىك مەنشىككە اينالدى. قازاقستان كومپارياسى وك 28 تامىزداعى پلەنۋمىندا نازارباەۆ رەسپۋبليكا كوممۋنيستەرىنىڭ باسشىسى مىندەتىنەن باس تارتىپ، وك ءىس-ارەكەتىنىڭ توقتاعاندىعى جايىندا جانە قىركۇيەكتە قازاقستان كومپارياسىنىڭ XVIII (كەزەكتەن تىس) سەزىن شاقىرۋعا قاۋلى قابىلدادى.

اراعا ءتورت كۇن سالىپ، 29 تامىزدا رەسمي ءباسپسوز بەتىندە قازكسر حالىق دەپۋتاتتارى توبىنىڭ رەسپۋبليكا كولەمىندەگى بارشا  پارتۇيىمداردىڭ قىزمەتىن توقتاتۋعا شاقىرۋى جارىق كوردى. بۇعان دەيىن سول كەزدەگى قازاق جەرىندەگى 19 وبكومنىڭ بەسەۋى جانە 46 قالاكومنىڭ ۇشەۋى وزدەرىنىڭ جابىلعاندىعى تۋرالى مالىمدەگەن بولاتىن.

جالعاسى بار...

Abai.kz