ماۋسىمنىڭ 7-سiندە استاناعا ات باسىن تiرەگەن رەسەي پرەزيدەنتi ۆ. پۋتيننiڭ بۇل جولعى ساپارى تالاي اڭگiمە وزەگiنە اينالىپ ۇلگەردi. ءتورت جىل ۇزiلiستەن كەيiن پرەزيدەنت تاعىنا قايتا وتىرعان پۋتيننiڭ بۇل جولعى ينتەگراتسيالىق امبيتسياسىنا اركiم ءارتۇرلi باعا بەرۋدە. اسiرەسە، پۋتيننiڭ تاققا وتىرعاننان كەيiنگi رەسمي ساپارىن ادەتتەگiدەي قازاقستاننان ەمەس، وزبەكستان مەن قىتايدان باستاپ، ودان كەيiن عانا بiزگە ات باسىن بۇرۋىنىڭ ءوزiن ونىڭ قازاقستانعا كورسەتكەن قىرى دەپ باعالاۋشىلار تابىلۋدا.

ماۋسىمنىڭ 7-سiندە استاناعا ات باسىن تiرەگەن رەسەي پرەزيدەنتi ۆ. پۋتيننiڭ بۇل جولعى ساپارى تالاي اڭگiمە وزەگiنە اينالىپ ۇلگەردi. ءتورت جىل ۇزiلiستەن كەيiن پرەزيدەنت تاعىنا قايتا وتىرعان پۋتيننiڭ بۇل جولعى ينتەگراتسيالىق امبيتسياسىنا اركiم ءارتۇرلi باعا بەرۋدە. اسiرەسە، پۋتيننiڭ تاققا وتىرعاننان كەيiنگi رەسمي ساپارىن ادەتتەگiدەي قازاقستاننان ەمەس، وزبەكستان مەن قىتايدان باستاپ، ودان كەيiن عانا بiزگە ات باسىن بۇرۋىنىڭ ءوزiن ونىڭ قازاقستانعا كورسەتكەن قىرى دەپ باعالاۋشىلار تابىلۋدا.

ءپۋتيننىڭ كوزدەگەنى: ورتا ازيا مەن پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتە ىقپالىن ارتتىرا ءتۇسۋ. الەمنىڭ قوجاسى اتانعان اقش-پەن تەرەزە تەڭەستىرۋ، جىل وتكەن سايىن ورتالىق ازيادا ەكونوميكالىق جانە ستراتەگيالىق ىقپالىن ارتتىرىپ كەلە جاتقان قىتايعا توتەپ بەرۋ. بۇل جولى استانا تورىندە ءبىر كۇن ايالداعان رەسەي باسشىسى مەن قازاق پرەزيدەنتىنىڭ رەسمي مالىمدەمەسى بويىنشا، بۇل جولعى كەلىسسوزدەر ەنەرگەتيكا ماسەلەلەرىنە وراي وربىگەن. سونىڭ ىشىندە اقتاۋدا اتوم ەنەرگيا ستانتسياسىن جانە يادرولىق وتىننىڭ حالىقارالىق بانكىن سالۋ كوزدەلگەن. نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكى ەلدىڭ 2013 جىلى قازاقستان اۋماعىندا اتوم ەلەكتر ستانتسياسىن (اەس) سالا باس­تاۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى جۋرناليستەرگە. رەسەيلىك «روساتوم» اگەنتتىگىنىڭ باسشىسى سەرگەي كيريەنكو قازاقستاننىڭ بيىل جىل سوڭىنا دەيىن اەس سالاتىن ورىندى مەجەلەيتىن بولعاندىعىن جەتكىزدى.
قازاقستان ساياساتكەرلەرى ەكى ەل پرەزيدەنتتەرىنىڭ وسى ءبىر تولعاقتى ماسەلەنى حالىقپەن اقىلداسپاي، ەلدىڭ پىكىرىن سۇراماي وزدەرىنىڭ شەشە سالعانىنا كوڭىلدەرى تولمايدى. ويتكەنى قازاقستان اتوم ەنەرگياسىنا ونشا زار بولىپ وتىرعان جوق. وندا باسقا بالاما ەنەرگەتيكا كوزدەرى جەتەدى، سۋ، جەل، كۇن جانە جىلۋ ەنەرگيالارىن پايدالانۋ باس­تى ورىنعا شىقپاق. الەم بۇگىندە اەس-تەن باس تارتۋدا. گەرمانيا، شۆەيتساريا، بەلگيا، شۆەتسيا، يتاليا، جاپونيا جانە جاقىندا بولگاريا جاڭا اتوم ستانتسياسىن سالۋعا تىيىم سالدى. ول مەملەكەتتەردەگى اەس-تەردىڭ پايدالانۋ ۋاقىتى اياقتالعاننان كەيىن، جاڭا اەس سالۋدى توقتاتادى. ال رەسەي 2030 جىلعا دەيىن 30 اەس سالماق. سونىڭ ءبىر-ەكەۋىن قازاقستاندا سالۋدى كوزدەيدى.

قازاقستاندا تاعى دا «پروتون» ۇشىرىلا ما؟

بۇعان دەيىنگى ايتىلعان اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، ءپۋتيننىڭ تاعى ءبىر كوزدەگەنى قازاقستاننىڭ سولتۇستىگىنەن - قوستاناي مەن اقتوبەدەن جالعا جەر سۇراۋ بولعان. بۇل اۋماق «روسكوسموسقا» زىمىران-تاسىعىشتاردىڭ جەكەلەگەن بولشەكتەرىنىڭ قۇلاۋى ءۇشىن قاجەت بولعان. بۇل ماقساتتا اتالعان ايماق بۇعان دەيىن دە بىرنەشە رەت پايدالانىلعان بولاتىن. 2007 جىلى قازاقستان تاراپى ۇكىمەتارالىق جەكەلەگەن كەلىسىم جاسالمايىنشا، اتالعان وبلىس جەرلەرىنە زىمىران سىنىقتارىنىڭ قۇلاۋىنا تىيىم سالعان بولاتىن. «روسكوسموستىڭ» بيىلعى جوسپارىندا 5 زىمىران ۇشىرۋ كوزدەلگەن. سونىڭ الدىڭعىسى ءپۋتيننىڭ قازاقستانعا كەلگەن ساتىمەن ورايلاستى. الايدا بۇل ەكى ەل ۇكىمەتارالىق كەلىسىمىنسىز ۇشىرىلعان «پروتوننىڭ» استارىندا قانداي ساياسات جاتقانىن ەشكىم ءتۇسىندىرىپ بەرە المادى. بۇل تۋرالى رەسمي اقپاراتتى رەسەيلىك «ينتەرفاكس» اگەنتتىگى تاراتتى. رەسەي قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ وكىلى «زىمىران سارىشاعانداعى شارتتى نىساناعا ءدال ءتيدى» دەپ مالىمدەگەن وندا. ماۋسىمنىڭ 7-ءسى كۇنى رەسەيدىڭ استراحان وبلىسىنداعى كاپۋستين يار پوليگونىنان «توپول» قۇرلىقارالىق بالليستيكالىق سىناق زىمىرانى اتىلىپ، قازاقستانداعى سارىشاعان پوليگونىنداعى نىساناعا تيگەن.
«روسكوسموستىڭ» مالىمدەۋىنشە، اتالعان وبلىستىڭ اۋماعىنان جالعا الىناتىن جەرلەرگە جىلىنا تولەنەتىن قارجى - 460 مىڭ دوللارعا توقتالىپ وتىر. قازاقستاننىڭ 2 ميلليون دوللاردى تالاپ ەتكەنىن جازادى «يزۆەستيا» گازەتى. كەلىسسوزدەر ناتيجەسى جاريالانعانىنا ەكى اپتادان استام ۋاقىت وتسە دە، ەكى ەل پرەزيدەنتتەرى اراسىندا مۇنداي اڭگىمە بولعانى تۋرالى ەشقانداي اقپارات كەزدەستىرمەدىك.
تەك بىلەرىمىز، رەسەيدەن ۇشىرىلعان زىمىراننىڭ قازاقستانداعى نىساناعا ءدوپ ءتيۋى. بۇل - قازاق بيلىگىنە دەگەن رەسەيدىڭ كورسەتكەن قىرى سەكىلدى. ويتكەنى بۇل اقپاراتتى رەسەي اقپارات قۇرالدارى تاراتقانىمەن، قازاقستاننىڭ رەسمي اقپاراتى جۇمعان اۋزىن اشقان جوق. ەكىنشىدەن، قازاقستان ارنايى كەلىسىمسىز زىمىران ۇشىراۋعا باتىلى جەتىپ وتىرعان كورشىسىنە قارسىلىق نوتاسىن جىبەرە المادى. قانداي جاعدايدا دا، ءبىز ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق، مەملەكەتتىك مۇددەسىن وزگەلەردىڭ الدىندا ءجيى جىعىپ بەرۋمەن كەلەمىز. بۇل - وكىنىشتى.

قازىر قازاقستاننىڭ ءبىرشاما ستراتەگيا­لىق وبەكتىسى رەسەيدىڭ يەلىگىندە. گازەتىمىزدىڭ وتكەن نومىرلەرىنىڭ بىرىندە پەتروپاۆل ۆوكزالى سونىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ايتقانبىز. پەتروپاۆل ۆوكزالى ءۇشىن قازاقستان تاراپى ەشقانداي قارجى المايدى. ول باسىبايلى رەسەيدىكى. قازاقستان اۋماعىندا بولسا دا، ول رەسەي تەمىرجولىنا تيەسىلى بولعاندىقتان، ونداعى جۇمىس ءتىلى ورىس تىلىندە، زاڭنىڭ ءبارى رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ زاڭدارى، اقشا رۋبلمەن تولەنەدى.
ەكىنشىدەن، 50 جىلعا جالعا بەرىلگەن بايقوڭىر عارىش ايلاعى. قازىر بايقوڭىردا رەسەي زاڭى ۇستەمدىك ەتەدى. 8 ورىس، 6 قازاق مەكتەبى بار. بارلىعى دا رەسەيدىڭ ءبىلىم ستاندارتتارىنا باعىنادى. ايتارىمىز، ستراتەگيالىق وبەكت جالعا بەرىلسە دە، ونداعى بيلىك قازاقتىكى بولۋى ءتيىس. بىراق ەكى ەل اراسىنداعى كەلىسىمدەر نەگىزىندە ءبىلىمدى رەسەي تاراپى قارجىلاندىراتىن بولعاندىقتان، عارىش ايلاعىندا ادامدار رەسەيدىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرۋگە ءماجبۇر. 1994 جىلعى كەلىسىم بويىنشا، بايقوڭىر ءۇشىن رەسەي فەدەراتسياسى جىلىنا 115 ميلليون اقش دوللارىن تولەيدى.
مەملەكەتتىك ورتالىق ارالىق 4-ءشى پوليگون وبەكتىلەرى مەن 929-ءشى مەملەكەتتىك جازدىق-سىناۋ پوليگوندارى ءۇشىن رەسەي قازاقستانعا جىلىنا 27,5 ميلليون اقش دوللارىن تولەيدى. ولار «سارى-شاعان»، «ەمبى» پوليگوندارى جانە جازدىق سىناۋ پوليگونىنىڭ ءوزى ۇشەۋ. ال، رەسەيلىك «كوممەرسانت» گازەتىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا «بالقاش-9» راديوتەحنيكالىق جەلىسى ءۇشىن رەسەيدىڭ قازاقستانعا قانشا تولەيتىنى جايىندا اقپارات قۇپيا ۇستالاتىن كورىنەدى.
ەڭ وكىنىشتىسى، رەسەي جالعا العان وڭىرلەردە رەسەي زاڭىنىڭ ۇستەمدىك ەتەتىنى. ونسىز دا سولقىلداق ۇلتتىق رۋحىمىز بەن تورگە وزا الماي وتىرعان قازاق ءتىلىنىڭ مۇشكىل ءحالى ودان قيىنداي تۇسپەك. قازاقستاننىڭ قازاقتانۋىنا تۇبەگەيلى قارسى ورىس ۇلتشىلدارىنىڭ كوكەيىندە قازاقستان ءبارىبىر رەسەيدىكى دەگەن كەۋدەمسوق پيعىلدىڭ ودان ءارى اسقىنا ءتۇسۋى بايقالادى بۇل وڭىرلەردە. ونى پەتروپاۆلدا بولعان ساپارىمىزدا ءوز كوزىمىزبەن كورىپ قايتتىق. قازىر قازاقستان اقپارات قۇرالدارى بايقوڭىرداعى رەسەيلىك يدەولوگيانىڭ سالدارىن جارىسا جازۋدا. ويتكەنى ونداعى التى قازاق مەكتەبىندە ساباق قازاق تىلىندە بولسا دا، ءبىلىم رەسەي باعدارلاماسىمەن وقىتىلادى ەكەن. سونىڭ سالدارىنان ولار ءوز وتانىن قازاقستان ەمەس، رەسەي دەپ تانيدى.
ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، مۇنداي ستراتەگيالىق وبەكتىلەردى جالعا الۋ قاي مەملەكەتتىڭ دە تاجىريبەسىندە دە بار. الايدا وندا جالعا العان مەملەكەتتىڭ ەمەس، جالعا بەرگەن مەملەكەتتىڭ زاڭدارى ۇستەمدىك ەتۋى ءتيىس. بىزدە ءبارى كەرىسىنشە بولىپ تۇرعانى قىنجىلتادى.

ەسەنگۇل كاپقىزى

"تۇركىستان" گازەتى