جاعدايىڭ قالاي، جاڭاتاس؟
كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءىرى ورتالىقتاردان شالعاي ورنالاسقان شاعىن قالالاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، قازاقشالاپ ايتقاندا «ءوز قازانىندا ءوزى قايناپ» كەلگەن بولاتىن. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان بيىلعى جولداۋىندا ءبىر سالاعا نەگىزدەلگەن مونوقالالاردى دامىتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ، ۇكىمەت شاعىن قالالاردى دامىتۋ تۋرالى ارنايى باعدارلاما قابىلداعانى بەلگىلى. ەندىگى جۇمىستىڭ بەتالىسى قالاي بولماق، قابىلدانعان باعدارلاما قانداي ناتيجە بەرەدى؟ ونىڭ بارلىعىن الداعى ۋاقىت كورسەتە جاتار. ازىرگە «شاعىن قالالاردىڭ بۇگىنگى كۇندەگى تىنىس-تىرشىلىگى مەن جالپى جاعدايى قانداي، حالىقتىڭ تۇرمىسى قاي دەڭگەيدە؟» دەگەن ماسەلە كوپتى ويلانتارى انىق. ەل ۇكىمەتىنىڭ شاعىن قالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا كەشەندى جۇمىستار قولعا الىنباق. سولاردىڭ ءبىرى - جامبىل وبلىسى، سارىسۋ اۋدانىندا ورنالاسقان جاڭاتاس قالاسى دا وسى مونوقالالاردىڭ قاتارىنا ەنىپ وتىر.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءىرى ورتالىقتاردان شالعاي ورنالاسقان شاعىن قالالاردىڭ تىنىس-تىرشىلىگى، قازاقشالاپ ايتقاندا «ءوز قازانىندا ءوزى قايناپ» كەلگەن بولاتىن. ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان بيىلعى جولداۋىندا ءبىر سالاعا نەگىزدەلگەن مونوقالالاردى دامىتۋ ماسەلەسى كۇن تارتىبىنە قويىلىپ، ۇكىمەت شاعىن قالالاردى دامىتۋ تۋرالى ارنايى باعدارلاما قابىلداعانى بەلگىلى. ەندىگى جۇمىستىڭ بەتالىسى قالاي بولماق، قابىلدانعان باعدارلاما قانداي ناتيجە بەرەدى؟ ونىڭ بارلىعىن الداعى ۋاقىت كورسەتە جاتار. ازىرگە «شاعىن قالالاردىڭ بۇگىنگى كۇندەگى تىنىس-تىرشىلىگى مەن جالپى جاعدايى قانداي، حالىقتىڭ تۇرمىسى قاي دەڭگەيدە؟» دەگەن ماسەلە كوپتى ويلانتارى انىق. ەل ۇكىمەتىنىڭ شاعىن قالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى بويىنشا كەشەندى جۇمىستار قولعا الىنباق. سولاردىڭ ءبىرى - جامبىل وبلىسى، سارىسۋ اۋدانىندا ورنالاسقان جاڭاتاس قالاسى دا وسى مونوقالالاردىڭ قاتارىنا ەنىپ وتىر.
بۇل رەتتە جاڭاتاس قالاسىن دامىتۋ قانداي باعىتتا وربىمەك؟ بارشامىزعا بەلگىلىسى - جاڭاتاس قالاسى فوسفور كەنىمەن اتى شىققان قالا. ونىڭ بەر جاعىندا ورنالاسقان قاراتاۋ قالاسى دا فوسفور كەنىن وندىرۋمەن بايلانىستى اشىلعان بولاتىن. جاڭاتاس قالاسىنىڭ كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى دامۋىنا زەر سالاتىن بولساق، قالانىڭ بۇگىنگى جاعدايىمەن مۇلدەم سالىستىرۋعا كەلمەيتىنىن تۇسىنەسىڭ. قالانىڭ ءوندىرىسى دۇركىرەپ تۇرعان شاق ەدى ول. زامانىندا ماسكەۋدەن تىكەلەي باسقارىلىپ، تۇرعىنداردىڭ سانى 60 مىڭعا دەيىن جەتكەن. ال بۇگىن شە؟
بۇگىنگى جاڭاتاس - ەلىمىزدەگى وزگە دە شاعىن قالالار ءتارىزدى ءارتۇرلى قيىنشىلىقتى كورۋدەي-اق كورىپ كەلگەن. اسىرەسە 1993 جىلدان كەيىن قالانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرى كۇرت تومەندەپ، ءوندىرىس كولەمى ازايىپ، جۇرتشىلىقتىڭ قالادان جاپپاي كوشۋى باستالدى. جەكە ۇيلەر تۇرماق، ءىرى مولتەكاۋداندار تۇتاسىمەن قاڭىراپ قالدى. ءوندىرىس ورىندارىندا قىسقارتۋلار جۇرگىزىلىپ، جۇمىسشىلار جالاقىدان قاعىلدى. الەۋمەتتىك قيىنشىلىقتار ءورشىپ، حالىق نارازىلىعى وقتىن-وقتىن تۋىنداپ وتىردى. بىرنەشە اي بويى جالاقى تولەنبەي، قاراپايىم تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ ءوزى تاپشى بولىپ، كۇنكورىس جاعدايى تومەندەدى. قالادا جىلۋ، جارىق، اۋىزسۋ ماسەلەسى تاپشى بولىپ، كوشۋگە شاماسى كەلگەندەر كوشىپ، «بارار جەرى، باسار تاۋى جوق» تۇرعىندار قالادان قوزعالماي وتىرا بەرەدى. وسىلايشا جاڭاتاس قالاسى ءوزىنىڭ تاريحىندا ورلەۋ مەن قۇلدىراۋدى، جاقسى مەن جاماندى قاتار كورگەن قالانىڭ ءبىرى بولدى. جىلدار بويى كۇيرەپ، سيقى قاشقان قالانى قالپىنا كەلتىرۋ تەز ارادا بولا قويماسى بەلگىلى. دەگەنمەن، ۇكىمەت تاراپىنان قولداۋ كورسەتىلىپ، جەرگىلىكتى اتقامىنەرلەر جاڭاتاستى وڭالتىپ، قايتا گۇلدەندىرۋگە بار كۇشتەرىن سالۋدا. بۇعان ءبىز وسى قالاعا جاساعان ساپارىمىزدا كۋا بولىپ قايتتىق.
جايناعان جاڭاتاس ەدى...
جاڭاتاس قالاسى سارىسۋ اۋدانىنىڭ ورتالىعى، وبلىس ورتالىعىنان 180 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. حالىق سانى - 21192 ادام. كەزىندە ساۋلەتى مەن داۋلەتى اسىپ تاسقان، جارقىراپ، جايناعان قالانىڭ توزىعى جەتىپ، كۇيرەۋگە اينالعان.
ءبىر بايقاعانىمىز، جاڭاتاس قالاسىندا ءالى تالاي جۇمىستار اتقارىلۋى كەرەكتەي كورىندى. قاراپايىم ينفراقۇرىلىمنان باستاپ، قالانى اباتتاندىرىپ، كورىكتەندىرۋ، جاڭا نىساندار سالۋ، دەمالىس ورىندارى مەن ساياباقتارىن جوندەۋ، جول-كولىك قاتىناستارىن رەتكە كەلتىرۋ، قالاىشىلىك قوعامدىق كولىكتەردى دامىتۋ، كوشەلەردى جاڭادان اسفالتتاندىرۋ جۇمىستارىنا دەيىن كەزەگىن كۇتىپ تۇرعان ماسەلەلەر.
قازىرگى تاڭدا جاڭاتاس قالاسىنىڭ ءومىرى قايتا جاندانىپ كەلە جاتقانداي اسەر قالدىردى. ۋاقىتشا قيىنشىلىقتارعا مويىماي، ولاردى ءبىر ادامداي ەڭسەرە بىلگەن كوپشىلىك قاۋىم ەرتەڭگى كۇنگە زور ۇمىتپەن قارايدى. جاقىن بولاشاقتا قالا ماڭىندا مەملەكەتتىك ماڭىزى بار ءىرى جوبالالار دايىندالىپ، جۇزەگە اسىرىلماق...
ءيا، مەملەكەتىمىزدىڭ ەكونوميكاسى شاتقاياقتاپ ءبىر قالىپقا تۇسە الماي جاتقان كەزدە، شاعىن قالالاردىڭ ءومىرى ءبىر كەزەڭدەرگە دەيىن ەلەنبەي دە كەلگەن شىعار. دەگەنمەن، بۇگىنگى اتقارىلىپ جاتقان شارالار جاڭاتاستىڭ بولاشاقتا كوركەيىپ، گۇلدەنەتىن قالاعا اينالاتىنىنا نىق سەندىرەدى. قالا تۇرعىندارىنىڭ باستى جۇمىس كوزى - ايماقتا ورنالاسقان كەن ورىندارى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگى وسى ءوندىرىس ورىندارىندا ەڭبەك ەتەدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ بەدەلدىسى ءارى بەلگىلىسى «قازفوسفات» تاۋ-كەن وڭدەۋ كەشەنى.
ۋاقىتىندا جاڭاتاس قالاسىنىڭ قۇرىلۋى دا فوسفوريت وندىرىسىمەن بايلانىستى بولدى. بىلايشا قاراعاندا، بۇل قالانىڭ ءوزى و باستا بەلگىلى ءبىر سالاعا نەگىزدەلىپ قۇرىلعان. جاڭاتاس قالاسىنىڭ وسى جانە دە وزگە ماسەلەلەرى ءجونىندە سارىسۋ اۋدانىنىڭ اكىمى جانگەلدى وماروۆ اڭگىمەلەپ بەردى. اۋدان باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىندە جاڭاتاس قالاسىنا ۇكىمەت تاراپىنان ۇلكەن كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. قالانىڭ ەكونوميكاسى مەن ءوندىرىس سالاسىنا، ينفراقۇرىلىمىنا كوپتەگەن جاعدايلار جاسالىپ، حالىقتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن ماسەلەلەر بىرتە-بىرتە شەشىمىن تابۋدا. قالادا يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ قولعا الىنعان. ۇكىمەتتىڭ «شاعىن قالالاردى دامىتۋ - 2020» باعدارلاماسى بويىنشا جاڭاتاس قالاسىنىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى دامۋ باعدارلاماسى ازىرلەنىپتى. باعدارلامادا قالا بويىنشا اتقارىلاتىن ىستەردىڭ مەرزىمى ناقتى كورسەتىلگەن. 2013-2020 جىلدارعا «ءبىر سالالى قالالاردى دامىتۋ (مونوقالا)» باعدارلاماسى شەڭبەرىندە جاڭاتاس قالاسى بويىنشا قارجىلاندىرۋدى قاجەت ەتەتىن جوبالارعا 23 ملرد. 290 ملن قاراستىرىلىپ وتىر.
قالادا شەشىمىن تاپپاي وتىرعان نەگىزگى ماسەلە - تۇرعىنداردى تاۋلىك بويى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ.
- اۋىزسۋ تاڭەرتەڭگى جانە كەشكىلىك ۋاقىتتاردا 4 ساعات كولەمىندە بەرىلەدى. سۋدىڭ تاۋلىك بويى بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتىلۋىن شەشۋگە قارجى ءبولىنىپ وتىر. قازىر بۇل ماقساتتى ورىنداۋعا بايلانىستى كەشەندى جۇمىستار ءجۇرىپ جاتىر، - دەدى ج.وماروۆ. اكىمنىڭ ەسەبى بويىنشا، جاڭاتاستىقتار تاۋلىك بويى كەلىپ تۇراتىن اۋىزسۋعا 2013 جىلى قول جەتكىزەتىن بولادى. سۋ قۇبىرلارىنا بولىنگەن قاراجات كولەمى بىلتىر تولىقتاي يگەرىلىپ، بيىل دا بۇل جوسپار مەجەلەنگەن كورسەتكىشتەن كورىنىپ وتىر. جاڭاتاس قالاسىن سۋمەن ۇزدىكسىز قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن اۋىزسۋ جۇيەسىنە قايتا قوسىمشا جوبالىق-سمەتالىق قۇجاتتار جاسالىپ، جالپى قۇنى 3 ميلليارد تەڭگەگە جۋىقتاپتى. ۇستىمىزدەگى جىلى قالاداعى كارىز جۇيەسىنە دە 2 ميللياردقا جۋىق قارجى سالىنىپ، قالا جاڭارىپ، جاسارا تۇسپەك.
ارينە، جاڭاتاس - ءوندىرىس قالاسى بولعان سوڭ، ودان پايدا تابۋ ءوز الدىنا، قالانى اباتتاندىرىپ، زاماناۋي تۇرعىدان كورىكتەندىرە ءتۇسۋ قاجەت. ەسكىرگەن ينفراقۇرىلىمدى قايتا جاڭارتىپ، جاڭا الەۋمەتتىك نىساندار مەن تۇرعىن ۇيلەر تۇرعىزىلسا قۇبا-قۇپ. قالا اۋماعىندا ءجۇرىپ جاتقان جوندەۋ، تازالاۋ، جاڭارتۋ جۇمىستارى بۇگىنگى تاڭدا قارقىندى تۇردە قولعا الىنعان. سونىمەن قاتار قالانىڭ ءسانىن كەتىرىپ تۇرعان بوس تۇرعان ۇيلەرگە قاتىستى ماسەلەنى شەشۋ دە جۇزەگە اسىرىلماق. ولاردىڭ ىشىندە قايتا جوندەۋگە كەلەتىن 26 ءۇي قالدىرىلىپ، قالعان 104 تۇرعىن ءۇي الىنىپ تاستالادى. ويتكەنى بۇل ۇيلەردىڭ قاڭقاسى عانا قالعان. سوندىقتان ول جەرلەردى تازارتۋ مىندەت بولىپ تۇر. ال جوندەۋگە كەلەتىندەرى قابىلدانعان جوسپار بويىنشا ءوز كەزەگىمەن ورىندالۋدا. ماسەلەن بۇگىنگى تاڭدا ءبىر ءۇي جوندەلىپ، تۇرعىندارعا وتكىزىلمەك. اۋدان اكىمى بۇل تۋرالى بىلاي دەپ ءتۇسىندىرىپ ءوتتى:
- كوپ قاباتتى تۇرعىن ءۇيدىڭ ءجوندەۋ جۇمىستارى مەرزىمىنەن بۇرىن اياقتالادى دەپ كۇتىلۋدە. وتكەن جىلى ءبىر بالاباقشا جەكەمەنشىكتەن ساتىلىپ الىنىپ، كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزىلىپ، پايدالانۋعا بەرىلسە، بيىلعى جىلى جاڭادان 250 ورىندىق بالاباقشا قۇرىلىسى جۇرگىزىلۋدە. جاڭا سپورت كەشەنى عيماراتىن سالۋ جۇمىستارىن باستايمىز. الداعا ۋاقىتتا دەمەۋشىلەر كومەگىمەن قالادا جاڭا مونشا سالۋ جۇمىسى قولعا الىنباق. وتكەن جىلى 57 ملن. 956 مىڭ تەڭگەگە جالپى كولەمى 3886 شارشى مەتر بولاتىن 37 جەكە تۇرعىن ءۇي ءوز ەسەپتەرىنەن سالىندى. بيىلعى جاڭا وندىرىستەردىڭ پايدا بولۋى سەبەپتى ونىڭ كولەمى ارتىپ وتىر.
قازىرگى تاڭدا قالاعا جىلۋ بەرۋ مازۋت وتىنى ارقىلى قامتاماسىز ەتىلەدى ەكەن. «وتكەن جىلى قىستان قىسىلماي شىقتىق. جاڭاتاس قالاسىنداعى جىلۋدى قامتاماسىز ەتەتىن قازاندىق جوندەۋدەن وتكىزىلدى. الداعى ۋاقىتتا دا جىلۋ قازاندىعىنا قاراجات ءبولىپ، قىس مەزگىلىنە ساقاداي ساي ەتۋ مىندەتىن بەلگىلەپ وتىرمىز. نەگىزى اۋدانىمىزعا گاز وتە قاجەت، - دەيدى اۋدان اكىمى. - تابيعي گاز كەلسە، كوپتەگەن ماسەلە شەشىلەر ەدى. سولاردىڭ ەڭ باستىسى - بۇل جىلۋ جۇيەسىن ءبىر قالىپقا كەلتىرۋ. ايماقتا جۇمىس ساپارىمەن بولعان قر پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى سەرىك احمەتوۆ جاڭاتاسقا تابيعي گاز جەتكىزۋ ماسەلەسىن وڭىنان شەشۋ جونىندە تاپسىرما بەردى.
جۇمىسپەن قامتۋ -
باستى مىندەت
رەسەيلىك «ەۆروحيم ۋدوبرەنيا» جشس جانە تۇركيالىق «Enkim» فيرمالارىنىڭ جاڭاتاس قالاسىنان ءوز ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ جوسپارى دا قالانىڭ الەۋمەتتىك ەكونوميكالىق جاعدايىنا تىڭ سەرپىن بەرىپ، جاڭا جۇمىس ورىندارىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ءوز سەپتىگىن تيگىزبەك. بۇگىنگى تاڭدا اتالعان فيرمالاردىڭ وكىلدەرى اۋدانعا كەلىپ، جۇمىس باعدارلامالارىمەن تانىستىرىپ، قوعامدىق تىڭداۋلار وتكىزىپتى. اتالعان كومپانيالار بيىلعى جىلى ءوز جۇمىستارىن باستاۋدى جوسپارلاپ وتىرعان كورىنەدى. قوعامدىق تىڭداۋ كەزىندە كومپانيا وكىلدەرى يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعىتىنداعى ۇكىمەت قويىپ وتىرعان تالاپتارعا ساي جۇمىسشى قىزمەتكەرلەردى جەرگىلىكتى جەردەن الۋدى ەسكەرەتىندىكتەرىن ايتقان.
ەلباسىنىڭ قازاقستان حالقىنا ارناعان بيىلعى جولداۋىندا «جامبىل وبلىسىندا قۇنى شامامەن 2 ميلليارد دوللار تۇراتىن كەشەندى مينەرالدى تىڭايتقىشتار ءوندىرىسىن قۇرۋ جونىندەگى جوبانى» جالعاستىرۋ تاپسىرىلعان بولاتىن. بۇل جوبانىڭ باسىم كوپشىلىگى سارىسۋ اۋدانىنىڭ كولەمىندە اتقارىلاتىنىن ەسكەرسەك، جۇمىسسىزدار سانى ەداۋىر ازايا تۇسپەك. اۋدان كولەمىندەگى حيميا وندىرىسىنە ەكى جارىم مىڭداي جۇمىسشى كۇشى تارتىلادى دەپ جوسپارلانۋدا. ال تۇركيالىق «Enkim» فيرماسىندا 500-دەي ادام جۇمىس ىستەمەك. اتالعان كومپانيا دۇنيەجۇزىنىڭ ءۇش ەلىندە وسىنداي زاۋىتتار سالىپ، تاجىريبە جيناقتاعان. حيميا وندىرىسىنە قاجەتتى ونىمدەرىن شىعارۋمەن قاتار، تۇرمىستىق زاتتاردى دا كوپتەپ وندىرمەك.
جاڭاتاستا جاڭادان اشىلعان ءوندىرىس وشاقتارى دا بوي كورسەتىپ كەلەدى. ۇدەمەلى-يندۋستريالدى يننوۆاتسيالىق دامۋ بويىنشا مەتاللۋرگيالىق كومبينات، تسەمەنت زاۋىتى ىسكە كىرىسكەن، مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى جۇمىس ىستەپ تۇر. ايتپاقشى، تسەمەنت زاۋىتىنا قاتىستى كوپشىلىك تاراپىنان سىني پىكىرلەر ايتىلعان بولاتىن. زاۋىت قالانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقاندىقتان، ودان تارايتىن ءتۇتىن تۇرعىنداردىڭ دەنساۋلىعىنا زيانىن تيگىزۋدە. اۋدان اكىمى بۇل ماسەلە بويىنشا قازىرگى تاڭدا تەكسەرۋ كوميسسياسى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن جەتكىزدى. كوميسسيانىڭ قۇرامىندا ەكولوگيا زارداپتارىن تەكسەرەتىن ماماندار بار. تاياۋ ۋاقىتتا ونىڭ قورىتىندىسى شىعارىلىپ، زاۋىت جۇمىسىن توقتاتۋ نە توقتاتپاۋ تۋرالى بىرجاقتى شەشىم شىعارىلادى. ال قازىرشە زاۋىت باسشىلارى تۇتىننەن تارايتىن زياندى زاتتاردى ۇستاپ قالاتىن فيلتر ورناتىپ قويعانىمەن، قاراپايىم حالىق زاۋىتتى قالا سىرتىنا كوشىرۋ تالابىنان تانار ەمەس. نەگىزى، زاۋىتتىڭ و باستاعى قۇرىلىس جوباسى دۇرىس بەكىتىلمەگەن دەسەدى بىلەتىندەر. ءسويتىپ، ول قالانىڭ ورتاسىنا سالىنىپ كەتكەن.
جاڭاتاس قالاسى مەن سارىسۋ اۋدانىندا «جۇمىسپەن قامتۋ - 2020» باعدارلاماسى ءۇش باعىتتا جۇزەگە اسۋدا. باعدارلاما اياسىندا ءوتىنىش بىلدىرگەن ادامداردى جۇمىسپەن قامتۋ، جەكە شارۋا جۇرگىزەم دەگەندەرگە نەسيە بەرۋ، نارىققا قاجەتتى ماماندىقتارعا قايتا دايارلاۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلماق. كەيبىر ءوندىرىس ورىندارىندا كاسىبي ماماندار، جۇمىسشىلار جەتىسپەيتىندىگى انىقتالعان. سوندىقتان دا كەز كەلگەن جۇمىسقا تۇرعىسى كەلەتىن ازامات اتالعان مەكەمەگە قۇجاتتارىن وتكىزۋ مۇمكىندىگىنە يە.
سارىسۋ اۋدانىنا 2010 جىلمەن سالىستىرعاندا نەگىزگى كاپيتالعا سالىنعان ينۆەستيتسيالاردىڭ جالپى كولەمى 13,5 پايىزعا ارتقان. جاڭاتاس قالاسىنىڭ كوشەلەرىن جوندەۋ جۇمىستارى دا جوسپارعا ساي جۇرگىزىلۋدە. اۋدان اكىمىنىڭ ايتۋىنشا، بۇگىنگى تاڭدا 8 كوشەگە اسفالت توسەلگەن. جول قاتىناستارى قالا حالقى ءۇشىن وتە ماڭىزدى بولعاندىقتان، سارىسۋ اۋدانى كولەمىندە اتقارىلىپ جاتقان ىستەر جاڭاتاس قالاسىنا دا تىكەلەي قاتىسى بارىن ايتا كەتكەن ءجون. سونىمەن قاتار باعدارلاما اياسىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن ماسەلەلەرگە توقتالاتىن بولساق، «قاراتاۋ-جاڭاتاس» گازقۇبىرى ماگيسترالىنىڭ قۇرىلىسى، قالاداعى كارىز جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ، ورتالىق قازاندىقتى كۇردەلى جوندەۋدەن وتكىزۋ، قالانىڭ جىلۋ جۇيەسىن قايتا جاڭعىرتۋ، بۇزىلعان ۇيلەردىڭ ورنىن تازالاۋ، كوپقاباتتى تۇرعىن ۇيلەردىڭ شاتىرىن جوندەۋ، اۆتوموبيل جولدارى مەن كوشەلەردىڭ جول جيەگىن جوندەۋ، قالاداعى ورتالىق ساياباقتى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ، «بايتەرەك» جانە «ۇرپاقتار» اللەياسىن كورىكتەندىرۋ ءتارىزدى جوبالار ازىرلەنىپ قويىلعان. بۇل جۇمىستار تاياۋ بولاشاقتا اتقارىلىپ، قالانىڭ ومىرىنە جاڭا مازمۇن مەن ءتۇر سىيلاماق.
ءوندىرىس وركەندەي
بەرمەك...
قالانىڭ دامۋى مەن تۇرعىندارىنىڭ جۇمىسپەن قامتىلۋىنا ۇلەس قوسىپ وتىرعان بىردەن-ءبىر كاسىپورىن - «قازفوسفات» جشس تاۋ-كەن وڭدەۋ كەشەنى. بۇگىنگى تاڭدا بۇل مەكەمەدە 2 مىڭداي ادام جۇمىس ىستەيدى. قاراتاۋ فوسفوريت باسسەينىنىڭ ۇزىندىعى 150 شاقىرىمدى، ال ەنى 35 شاقىرىم اۋماقتى الىپ جاتىر. فوسفور كەن ورىندارى 1930 جىلدارى اشىلعان. 1935-36 جىلدارى ماسكەۋدەن ارنايى ەكسپەديتسيا كەلىپ، 40 شاقتى كەن ورنىن انىقتاعان. فوسفور - مينەرالدى تىڭايتقىشتاردىڭ نەگىزگى كوزى بولعاندىقتان، وعان قازىرگى تاڭدا الەم بويىنشا دا، رەسپۋبليكا بويىنشا دا سۇرانىس ارتىپ كەلەدى. بۇگىنگى تاڭدا فوسفور قورى 13 ملرد. توننا كولەمىندە بولىپ وتىر. كاسىپورىننىڭ ونىمدەرى ەلىمىزدىڭ تاراز، اقتاۋ، ستەپنوگورسك قالالارىنا جونەلتىلەدى. سونىمەن قاتار شەت مەملەكەتتەرگە دە فوسفور شيكىزاتىن ەكسپورتتاۋ جولعا قويىلعان. اتاپ ايتار بولساق، رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋس، وزبەكستان ەلدەرى. ولاردىڭ بارلىعى جاڭاتاس، كوكسۋ، كوكجون، شولاقتاۋ، اقساي، شيلىبۇلاق كەن ورىندارىندا دايىندالادى.
- فوسفور شيكىزاتىن ءوندىرۋ 1946 جىلى باستالدى، - دەيدى كاسىپورىن فيليالىنىڭ باسشىسى مۇراتقالي سارسەنوۆ. - سودان بەرى 66 جىل بويى جۇمىس ىستەپ كەلەدى. كاسىپورىندا بۇگىنگى كۇنگە دەيىن 230 ملن. توننا كەن ءوندىرىلدى. بۇل كەن ورىندارىنىڭ ارقاسىندا جاڭاتاس، قاراتاۋ قالالارى پايدا بولدى. 60 مىڭنان استام حالىق ءومىر ءسۇردى. العاشىندا شولاقتاۋ، بۇركىت اۋىلدارى بولىپ قۇرىلىپ، كەيىننەن قالا دەڭگەيىنە دەيىن ءوستى.
ايماقتاعى كەن ورىندارى قىزۋ جۇمىس ىستەپ، حالىقتىڭ كوشىپ كەلۋ قارقىنى كۇشەيدى. 1990 جىلدارى جاپپاي توقىراۋ كەزىندە ءوندىرىستىڭ تومەندەگەنى بايقالدى. 2001 جىلى «قازفوسفات» جشس قۇرىلعاننان كەيىن، كەن ورىندارىنىڭ جۇمىسى قايتا جاندانا باستادى. قازىرگى كەزدە ءبىز الدىمىزعا ءتورت ءىرى ماقسات قويىپ وتىرمىز. ءبىرىنشى - ەكسپورتقا شىعاتىن ءونىم كولەمىن ارتتىرىپ، تونناسىن 5-6 ملن-عا جەتكىزۋ. ەكىنشى - ءونىمنىڭ ساپاسىن كوتەرۋ. بۇل دا وتە ماڭىزدى باعىت. ويتكەنى ءونىم نەعۇرلىم ساپالى بولعان سايىن، وعان سۇرانىس تا كۇشتى بولادى. وسىعان وراي، كەلەسى جىلدان باستاپ بايىتۋ فابريكاسىن سالۋدى باستايمىز. ءسويتىپ، ساپالى فوسفورعا قول جەتكىزەمىز. ءۇشىنشى باعىت - جەرگىلىكتى مامانداردى دايىنداۋعا كوڭىل ءبولۋ. بۇل بويىنشا دا ءبىراز جۇمىستار اتقارىلىپ جاتىر. جاس مامانداردى وقىتىپ، وزىمىزگە جۇمىسقا قابىلدايمىز. قازىرگى تاڭدا 33 ادامدى وقىتىپ جاتىرمىز. ەرتەڭ ولار بىزگە مامان بولىپ كەلەدى. ءتورتىنشى باعىتىمىز - ءوندىرىستى اۆتوماتتاندىرۋ، جاڭا تەحنولوگيالاردى دامىتۋ.
ءبىر ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى، «قازفوسفات» جشس «بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىنە» دە بەلسەندى تۇردە اتسالىسادى ەكەن. ماسەلەن، «جۇلدىز» بالالار ساۋىقتىرۋ لاگەرىندە جىلدىڭ 20 ماۋسىمنان باستاپ 20 تامىزىنا دەيىن بالالار ءۇش ماۋسىم بويى تىنىعادى. سارىسۋ، تالاس، سوزاق اۋدانىنداعى جاعدايى تومەن وتباسىلاردىڭ بالالارىنا تەگىن جولداما بەرىلەدى. «قازفوسفات» تەحنيكالارى قىس بويى جاڭاتاس قالاسىنىڭ كوشەلەرىن، جاڭاتاس پەن قاراتاۋ اراسىنداعى جولداردى، تاراز قالاسىنا دەيىنگى اپاراتىن كۇرە جولداردى قاردان تازارتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، اۋدان كولەمىندەگى 16 ەلەكتر جەلىسىنە تەحنيكالىق قىزمەتتەر كورسەتىپ كەلەدى.
ەرتەڭنەن ءۇمىت مول
جاڭاتاس قالاسىندا 155 توسەككە ارنالعان ورتالىق اۋرۋحانا، 500 ادامعا ارنالعان ورتالىق ەمحانا، مادەنيەت ءۇيى، كىتاپحانالار، حالىق تەاترى، نەمىس، سلاۆيان ورتالىقتارى جۇمىس جاسايدى. كوپ سالالى تەحنيكالىق كوللەدج، 2 كاسىپتىك-تەحنيكالىق ليتسەي، جالپى ءبىلىم بەرۋ مەكتەپتەرى، بالاباقشالار مەن سپورت مەكتەپتەرى، دەمالىس ساياباقتارى بار. جاقىن ۋاقىتتا جانە كەلەشەكتە قالانىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني، رۋحاني تۇرعىدان قايتا ورىستەپ، دامي تۇسەتىنىنە ەشقانداي كۇمان جوق. بۇگىنگى تاڭدا قولعا الىنىپ جاتقان بارلىق ىستەر سونى تولىق ايعاقتاپ وتىر.
ءتۇيىن
وسىلايشا، ەلىمىزدەگى شاعىن قالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى تەك قالالاردى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سول توڭىرەكتەگى ەلدىمەكەندەرگە، اۋىلدارعا جاڭالىق اكەلەتىنى ءسوزسىز. ەل ۇكىمەتى قابىلداعان باعدارلاما شاعىن قالالاردى دامىتۋعا ەرەكشە سەرپىن بەرەدى دەگەن سەنىم مول. «قۋاتتى قازاقستان دەگەنىمىز - ەڭ اۋەلى وڭىرلەردىڭ قۋاتتىلىعى» دەپ ەلباسىنىڭ ءوزى اتاپ كورسەتكەندەي، مەملەكەتىمىزدىڭ ءوسىپ-وركەندەۋى شاعىن قالالاردىڭ دا گۇلدەنىپ، كوركەيۋىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ وتىر.
ءداۋىرجان تولەباەۆ،
الماتى -جاڭاتاس-الماتى
"انا ءتىلى" گازەتى
