1949 جىلى كوممۋنيستىك رەجيمنەن جەڭىلىس تاپقان چان كايشي وكىلدەرى تايۆان ارالىنا بارىپ بەكىندى. سول ۋاقىتتان بەرى بەيجىڭگە قارسىلاس اتانىپ كەلگەن تايۆان بارىنشا اقش-قا جاقىنداۋدى جوسپارلاۋدا. بۇل اسىرەسە اسكەري باعىتتا ىسكە اسقانىن قالايدى. 1980 جىلداردان باستاپ تايۆان مەن قىتاي اراسىندا ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ارقىلى بىرقاتار بايلانىستار ورناعانىنا قاراماستان، ساياسي ارەناداعى قارسىلىق ارتا تۇسكەن. ەندى قىتاي تىكەلەي اسكەري شارالارعا كوشۋگە دايىن ەكەنىن اڭعارتقانداي، ارانداتۋعا كوشۋدە. 

قىتاي اسكەرى سوڭعى اپتادا تايۆان ارالى ماڭىندا اسا قاۋىپتى مانەۆرلار جاساۋدا. ءبىر اپتا ىشىندە تايۆاننىڭ اۋە كەڭىستىگىن جۇزگە تارتا قىتايدىڭ بومبالاۋشى، سوققى جاساۋشى جانە بارلاۋشى ۇشاقتارى بۇزىپ كىرگەن.

تايۆان بيلىگى قىتاي اسكەرىنىڭ اۋە كەڭىستىگىن بۇزىپ كىرۋىنە قاتىستى ۇلكەن بايانداما جاسادى. ول بويىنشا 2 قازان كۇنى قىتايدىڭ 12 Shenyang J-16 جويعىش ۇشاقتارى، التى سۋ-30 شابۋىلداۋشى ۇشاعى مەن KJ-500 الىستان بارلاۋشى ءبىر ۇشاعى تايۆان ەلىنە كىرگەنىن، اۋە قورعانىس جۇيەسى ماڭىنا جاقىن كەلىپ، قاۋىپتى مانەۆرلار جاساعانى ايتىلادى.

ەكىنشى بايانداما بويىنشا 2 قازان كۇنى كەشكى ۋاقىتتا قىتايدى 20 ۇشاعى تاعى دا تايۆان اۋە كەڭىستىگىن بۇزىپ كىرگەنى ايتىلادى. وندا Shenyang J-16, سۋ-30 جانە Y-8 ۇشاقتارى بولعانى كورسەتىلگەن. بۇل تايۆان بيلىگى رەسمي مويىنداعان ەكى ارانداتۋ ارەكەتى. ودان بولەك بارلاۋشى ۇشاقتار مەن قىتايدىڭ شابۋىلداۋشى جانە بارلاۋشى كەمەلەرى دە تايۆان اۋماعىنا ۇداي كىرۋدى ادەتكە اينالدىرعان.

تايۆان ۇشاقتارى جاۋاپ رەتىندە اۋەگە بارلاۋشى جانە شابۋىلداۋشى ۇشاقتاردى كوتەرىپ، راديوبايلانىس ارقىلى قىتاي ۇشاقتارىنا اۋە كەڭىستىگىن تاستاپ شىعۋدى تالاپ ەتكەن. 1 قازان كۇنى قىتاي ەلىنىڭ قۇرىلعانىنا 72 جىل تولۋىنا بايلانىستى قىتايدىڭ 38 ۇشاعى تايۆان اۋە كەڭىستىگىن بۇزىپ كىرگەن بولاتىن.

قىتاي مەن تايۆان اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق جىل سايىن ارتىپ كەلەدى. بۇل اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى كۇشەيگەن ساتتەن باستاپ تايۆان ءۇشىن كۇرەس تە كۇشەيدى. قىتاي بيلىگى 2049 جىلعا دەيىن تايۆاندى تولىق باقىلاۋىنا قاراتۋدى ويلاپ وتىر. ياعني قىتايدىڭ 100 جىلدىعىنا وراي «ءبىرتۇتاس قىتاي» يدەياسى ىسكە اسۋى ءتيىس.

اقش بولسا قىتاي ماڭىنداعى سەنىمدى سەرىكتەسى سانالاتىن تايۆانعا بەيجىڭنىڭ قورقىتۋ ارەكەتتەرىن قاتاڭ سىنايتىنىن جەتكىزدى.

«ءبىز بەيجىڭدى اسكەري. ساياسي جانە ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتۋدەن اۋلاق بولۋعا شاقىرامىز جانە تايۆان ماڭىندا بەيبىتشىلىك پەن تاتۋلىق بولۋىنا مۇددەلى ەكەنىمىزدى جەتكىزگىمىز كەلەدى. ءبىز تايۆاندى قولدايتىنىمىزدى جاريالايمىز جانە اتالمىش ايماقتىڭ تىنىشتىعىنا الاڭدايمىز», - دەدى دجەن پساكي. پساكي ءوزىنىڭ مالىمدەمەسىن قاتاڭ جانە جوعارى مىنبەردەن ايتۋى قىتايدىڭ اشۋىن تۋدىرعانداي.

كۇنى كەشە قىتايدىڭ ءسىم وكىلى حۋا چۋنين جۋرناليستەرمەن كەزدەستى. كەزدەسۋ بارىسىندا قىتايدىڭ تايۆان ماڭىنداعى ارەكەتى، اقش-تىڭ مالىمدەمەسى جايىندا دا سۇراقتار قويىلدى. حۋا چۋنين تايۆان قىتايدىڭ اۋماعى ەكەنىن مالىمدەپ، اقش-تىڭ ىشكى ىسىمىزگە ارالاسۋى نەگىزسىز جانە جاۋاپكەرشىلىكتەن جۇرداي دەدى. ول قىتايدىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قۇرمەتتەۋگە شاقىردى.

ونىڭ مالىمەتىنشە ۆاشينگتون سوڭعى ۋاقىتتا تايۆاندى قولداۋ ارەكەتتەرىن كۇشەيتىپ، ايماقتى تۇراقسىزداندىرۋ بويىنشا ارەكەت ەتۋدە. مىسالى اقش جاقىندا عانا 750 ملن دوللار بولاتىن قارۋدى تايۆانعا ساتۋعا كەلىسكەن. اقش ۇشاقتارى تايۆان ەلىنە قونىپ، كەمەلەرى تايۆان جاعالاۋىنا ۇزدىكسىز توقتايتىنى قىتايدى الاڭداتاتىنىن دا جاسىرمادى.

The New York Times گازەتىندە «اۋعانستاننان اقش-تىڭ كەتۋى تايۆان ءۇشىن قالاي بولماق» اتتى ماقالاسى جاريالانعان ەدى.

«بەيجىڭنىڭ باعىنا وراي اۋعانستان مەن يراكتاعى سوعىس اقش-تىڭ نازارىن قىتاي باعىتىنان بىرنەشە جىل تاياۋ شىعىسقا الاڭداتتى. قىتاي ءوز ەكونوميكاسىن قۋاتتاپ، يتالياعا دەيىن جول سالىپ جاتقاندا، اقش تەرروريزممەن كۇرەسكە ملردتار سالدى. قىتاي ءوڭتۇستءىك ازيادا اسكەري بازالارىن كۇشەيتىپ، تۋرا سوققى جاساۋ مۇمكىندىگىن ارتتىرعان ساتتە، اقش تاياۋ شىعىستا سودىرلارمەن سوعىسىپ ءجۇردى. بىراق ەندى تاياۋ شىعىستاعى سوعىس بىتكەن سوڭ، ونداي مۇمكىندىك قىتايدا جوق. اقش نازارىن باستا قارسىلاسىنا سالادى»، - دەيدى ماقالادا.

قىتاي تاياۋ شىعىستا دا اسكەري الەۋەتىن كۇشەيتىپ، اقش-قا اسكەري سالادا دا باسەكەلەس ەكەنىن اڭعارتۋدا. پاكىستانمەن تىعىز اسكەري وداقتاستىق ورناتۋدا. الايدا بۇل ماسەلەلەردىڭ بارلىعى دا قىتاي ءۇشىن تايۆانداي ماڭىزدى بولعان ەمەس.

«قىتاي گونكونگتى قاتاڭ جانشىپ، شىعىس تۇركىستاندى ۇلكەن تۇرمەگە اينالدىرۋ سەبەبى دە ءدال وسى تايۆان. ولار تايۆاندى قوسۋدى ويلاسا ىشكى قايشىلىقتارىن تولىق رەتتەۋى ءتيىس ەدى»، - دەيدى The New York Times.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz