1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى «كوممۋنيزمگە تاياپ قالدىق، شىت-جاڭا سوۆەت ۇلتى قالىپتاسۋ ۇستىندە» دەگەن ەرتەگىنىڭ كۇلپارشاسىن شىعارىپ, وتارلىق يدەلوگيانىڭ تەپكىسىندە تۇنشىققان سانا مەن رۋحتى سىلكىپ وياتتى. ارعى جاعى تاريحتىڭ دامۋ زاڭدىلىعى بويىنشا گورباچەۆتىڭ «رەفورما، جاڭاشا ويلاۋىنا» ۇلاسىپ, اتىشۋلى، ازۋلى يمپەريا ىدىراپ تىنعاندا،  ءوز جەرىندە وتىرىپ ازشىلىققا اينالعان (40%), ءدىنى، ءدىلى، ءتىلى بوگدەلەنگەن الاش جۇرتى الدى-ارتىن اڭداپ بارىپ تاۋەلسىزدىك جاريالاعاندا بىرنەشە ساعاتتان كەيىن تاۋەلسىزدىكتى مويىنداپ، ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناس ورناتقان ەل - ءتۇبى ءبىر تۋىس تۇرىك رەسپۋبليكاسى ەدى.

قازاق ەلىنىڭ نارىقتىڭ قىسپاعىنان شىعىپ، تاۋەلسىزدىك تۇعىرىن بەكەمدەۋىنە جاقىننان جاردەم بەرگەن دە وسى تۇرىك ەلى مەن حالقى بولاتىن. مىنە، تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلدىق تورقالى تويىن اتاپ ءوتۋ قارساڭىندا ەۋروپا مەن ازيانى جالعاپ تۇرعان الىپ مەگەپوليس ىستامبۇلدا كىشى قۇرىلتاي وتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرىپ وتىرعان دا تۇرىك ەلى بولدى.

ۇلت كوشباسشىسى ن.نازارباەۆ تاۋەلسىزدىك جاريالاي سالا تاريحقا كەتكەن ەسەمىزدى تۇگەندەپ، ەڭسەمىزدى تىكتەۋ ءۇشىن ءارى-ءسارى بولماستان، تاۋەكەلگە تولى ءۇش قادام جاسادى. اۋەلى، نارىقتىق قاتىناسقا كوشسە، ەكىنشى - الەم قازاقتارىنىڭ قۇرىلتايىن اشىپ، كوشى-قوندى ەلىمىزدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنىڭ باسىم باعىتىنىڭ بىرىنە اينالدىردى. سودان كەيىن، ءوزى تۋىپ-وسكەن «جەر جانناتى جەتىسۋعا» حوش ايتىپ، ارقانىڭ توسىنە رەسپۋبليكا ورتالىعىن كوشىردى. بۇل ستراتەگيالىق قادامداردىڭ قانشالىق قيىندىقپەن ىسكە اسسا، سونشالىق ەل يگىلىگىنە اينالعانىن بۇل كۇندە ۋاقىت پەن تاريح دالەلدەدى ءارى دالەلدەي بەرمەكشى.

ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلسەك، كىشى قۇرىلتايدىڭ ىستامبۇلدا ءوتۋىنىڭ تاريحي، ساياسي، ديپلوماتيكالىق، الەۋمەتتىك، سيمۆولدىق ماڭىزى زور دەپ بىلەمىز. اتاجۇرت پەن اناجۇرتتىڭ قاۋىشۋى، ەسكى وركەنيەت پەن جاڭا تانىمنىڭ توعىسۋى، زايىرلى مەملەكەت قۇرۋ جولىنداعى ۇلت كوسەمدەرىنىڭ يدەيالىق جاقىندىعى دەپ بىلەمىز.

سونىمەن قىركۇيەكتىڭ 23-ءى كۇنى قر اقپارات جانە قوعامدىق دامۋ مينيسترلىگىنىڭ قولداۋىمەن «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» رقب جانە «وتانداستار قورى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن ىستامبۇل قالاسىندا تۇركيا جانە ەۋروپادا تۇراتىن قانداستاردىڭ قاتىسۋىمەن كىشى قۇرىلتاي ءوتتى. قۇرىلتاي داڭقتى سپورتشى، ەكى ەلگە ورتاق تۇلعا م.وزتۇرىك اتىنا بەرىلگەن ساياباقتىڭ اشىلۋ سالتاناتىمەن باستالدى. 800 مىڭنان استام تۇرعىنى بار، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىندا گيمالاي اسىپ كەلگەن قانداستارىمىزعا پانا بولىپ، ورتاعا بەيىمدەلىپ، ءوسىپ وركەندەۋىنە قونىس بولعان باعجىلار اۋدانىنىڭ اكىمى لوكمان چاعىرجى ءسوز الىپ، تۋىسقان ەكى حالىقتىڭ وتكەن تاريحى مەن قازىرگى جاعدايىن سارالاپ ايتتى. م.وزتۇرىكتىڭ ادامي قاسيەتى مەن تۇلعالىق تۇعىرىن ەرەكشە اتاپ ءوتتى.

وسىدان كەيىن ءسوز العان «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىنىڭ» رقب-نىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى، قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى ز.قاۋىسبەكۇلى مەن قازاقستاننىڭ ىستامبۇلداعى باس كونسۋلى ءا.بايەل جيىلعان جۇرتتى ساياباقتىڭ اشىلۋىمەن قۇتتىقتاپ، لەنتاسىن كەستى. ودان كەيىن، جامبىل وبلىسىنان ارنايى كەلگەن ونەرپازدار م.وزتۇرىكتىڭ سوزىنە جازىلعان «بۇل-بۇل قۇستار سايراعان» ءانىن ورىنداپ، مەرەكەنىڭ مەرەيىن اسىردى. شىعىس جەكپە-جەگىنىڭ حالىقارالىق دارەجەدەگى سپورت شەبەرى، گيننەس رەكوردتار كىتابىنا ءۇش مارتە تىركەلگەن، م.وزتۇرىكتىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى د.جامالي ونەر كورسەتىپ، كورەرمەندى ءتانتى قىلدى.

تۇسكى قوناقاسىنان كەيىن باعجىلار اۋدانىنىڭ قادير توپباش اتىنداعى حالىق سارايىندا كىشى قۇرىلتاي جالعاسىن تاپتى. تىزگىندى قولىنا العان «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعىڭ» رقب-نىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ءا.ىبرايىم مىرزا كىشى قۇرىلتايدىڭ رەسمي اشىلۋ ءسوزىن ز.قاۋىسبەكۇلىنا بەردى. باستى باياندامانى «وتانداستار قورىنىڭ» ۆيتسە پرەزيدەنتى م.سارباسوۆ مىرزا جاسادى. اۋدان اكىمى مەن باس كونسۋل قۇتتىقتاۋ سوزدەردىن سويلەدى. «شەتەلدەگى، ونىڭ ىشىندە تۇركياداعى قازاق دياسپوراسىن احۋالى، بۇگىنى مەن ەرتەڭى» دەگەن تاقىرىپتا ءا.قارا، ە.عايرەتۋللاح باستاعان شەتەلدەگى قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى مەن وكىلدەرىنەن ونشاقتى ادام جالىندى ءسوز سويلەپ، كوكەيدە جۇرگەن ۇسىنىستارى مەن تالاپ-تىلەكتەرىن ورتاعا قويدى. كىشى قۇرىلتايعا قاتىسۋشىلاردىڭ قانداستار مەن قازاقستان حالقىنا ارناعان ۇندەۋىن جاريالادى. جىراقتا جۇرسە دە جۇرەگى وتانىم دەپ سوعىپ، ەلىمىزدىڭ كوشى-قون ساياساتىنا سۇبەلى ۇلەس قوسقان ءبىراز قانداستارىمىز «كىشى قۇرىلتاي» توسبەلگىسىمەن ماراپاتتالدى. وسىدان كەيىن باعجىلار اۋدانىنىڭ مادەنيەت ورتالىعىندا قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلدىعىنا ارنالعان اقمولا وبلىسىنىڭ «التىن تامىرلى اتاجۇرت» كورمەسىنىڭ اشىلۋى، ەتنوگراف ب.بوپايۇلىنىڭ تۇرىك تىلىنە اۋدىرىلعان كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى، قازاقستاندىق جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ، حالىقارالىق تاراز يننوۆاتسيالىق-گۋمانيتارلىق ۋنيۆەرسيتەتى جونىندەگى اقپاراتتىق تانىستىرىلىمدار جانە جاستاردى وقۋعا شاقىرۋ «ءبىلىم كورمەسى» قاتارلاسا-قاپتالداسا ءوتتى. اسىرەسە، قاۋىمداستىقتىڭ ۇسىنىسىن جەرگە تاستاماي، قاراعاندى وبلىستىق «تاتتىمبەت» اتىنداعى اكادەميالىق قازاق حالىق اسپابتار وركەستىرىن تولىق قۇرامىمەن جىبەرگەن وبلىس اكىمى مەن اكىمشىلىگىنە العاسىمىز شەكسىز. «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» قاراعاندى وبلىستىق فيليالىنىڭ ءتورايىمى م.باشايقىزى شىمىلدىقتى مارقۇم ە.زەيىپحاننىڭ ءانى، ءسوزىن ارقالى اقىن ا.احمەتبەكۇلى جازعان ايگىلى «كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنىمەن» باستاپ، قانداستار اراسىندا كەڭ تاراعان «ەل كوشكەندە» انىمەن جالعاستىرعاندا بۇكىل زال تەبىرەنىپ كەتتى. ارقانىڭ اسقاق اۋەندى اندەرى مەن كۇيلەرى تۇرىك اۋەندەرىمەن قابىسقاندا، بايىرعى يمپەريانىڭ استاناسى كوشپەلىلەردىڭ رۋحى مەن قۇدىرەتىن سەزىنگەندەي بولدى-اۋ دەپ ويلايمىز.

«بۇل ءان بۇرىنعى اننەن وزگەرەك» دەپ شاكارىم قاجى ايتقانداي وسى رەتكى كىشى قۇرىلتايدىڭ ءمانىسى دە، بارىسى دا وزگەرەك بولدى. بارلىق قادام مەن شارا قازاقتىڭ بەرەكەسىن ارتتىرىپ، ەڭسەسىن كوتەرۋگە ارنالعانداي. قازاق ساياساتكەرلەرى مەن ديپلوماتتارى تىزە قوسا ەڭبەكتەنىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلدىق مەرەيتويىنا وسىلاي ەسەپ بەرىپ، سىيلىق جاساعانداي. كوشى-قون ساياساتىنىڭ ەندىگى باعىت-باعدارى مەن كەلەشەگىنە جول نۇسقاعانداي.

2009 جىلعى ساناقتا قازاقتىڭ ەلىمىزدەگى ۇلەس سالماعى 70%-دى قۇراعانى ايتىلدى. سوڭىنان 68%-عا ءتۇسىپ ودان كەيىن 65%-عا كەلىپ تۇراقتادى. دەسە دە بۇنىڭ ءوزى ۇلكەن تابىس ەدى. ۇلت كوشباسشىسى جانە ونىڭ كومانداسىنىڭ تالداپ العان «قازاقستاندىق جولىنىڭ» دۇرىستىعىن ءارى كەمەڭگەرلىگىن كورسەتتى. دەسە دە ۇيىعان بەرەكەمىزدى، نۇرلى بولاشاعىمىزدى كورگىسى كەلمەيتىن الىس-جاقىنداعى، ىشكى-سىرتقى باقتالاستارىمىز اشىق-جاسىرىن ارەكەتكە كوشتى. سونىڭ سالدارىنان قازاق كوشى تىعىرىققا تىرەلدى. قازاق كوشىن قارالاعان اقپاراتتار اعىنىنا شەكتەۋ بولمادى. اقىرى «قوس انىقتاما» دەگەن زاڭنىڭ ءبىر تارماعىنا كىرىپ، قىتايدان، يراننان كەلەتىن كوشكە توقتاۋ بولدى. سوۆەتپەن بىرگە كەلمەسكە كەتكەن تۇراقتى تىركەۋ دەگەن تالاپ اينالىسقا ەنىپ، قانداستارىمىز بەن اۋىلدان قالاعا كوشكەن ازاماتتاردىڭ قۇقىعى تاپتالىپ، ءورىسى تارايدى. مىنە، وسى كەزدە دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ 5-ءشى قۇرىلتايى شاقىرىلىپ، ز.قاۋىسبەكۇلى توراعانىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى بولىپ سايلاندى. وسى قۇرىلتايدا ن.نازارباەۆ بارلىق قوردالانعان ماسەلەلەردى قاتىستى ەلدەرمەن كەڭەسە وتىرىپ شەشۋدى تاپسىردى. «وتانداستار قورى» قۇرىلىپ ونىڭ باسشىلىعىنا ۇلت كوشباسشىسىنىڭ وڭ قولى بولىپ تالاي سىننان سۇرىنبەي وتكەن، تاۋەلسىزدىك تاريحىندا قولتاڭباسى ايقىن كورىنەتىن ن.ابىقاەۆ مىرزا تاعايىندالدى. كوشكە قان جۇگىردى. قابات-قابات اكىمشىلىك كەدەرگىلەر الىنىپ تاستالدى، ەشقاشان وزدەرىنە «پيار» جاسامايتىن، امبيتسياسى جوق، اينالاسىنا جاعىمپاز زيالىلاردى جيناپ، «ماداق» جىرىن وقىتپايتىن، سىلدىر سوزگە ەمەس، ناقتى ىسىنە سەنەتىن وسى ەكى تۇلعا ءوز ميسسيالارىن ادال اتقارىپ كەلەدى.

بيلىكتىڭ بارلىق باسپالداعىنان وتكەن ز.قاۋىسبەكۇلى 1997-1999 جىلدارى رەسپۋبليكالىق كوشى-قون اگەنتتىگىن باسقارىپ تۇرعاندا ەلىمىز ات باسىن بۇرعان قانداس زيالىلاردىڭ ءبىر توبىنا پاتەر كىلتىن بەرىپ، ەستە قالدى. سول كەزدە تاريح عىلىمىنىڭ دوكتورى ن.مۇحامەتقانۇلى، مەديتسينا عىلىمىنىڭ دوكتورى ۋ.سەيپىلۇلى، اقىن ا.احمەتبەكۇلى، مارقۇم ە.زەيىپحانۇلى، ءانشى ت.قوجانۇلى، اقىن س.سەيتقامزىۇلى، ايتىس اقىنى ق.قۇلمۇحامەتۇلى قاتارلى قىتايدان كەلگەن قايماقتار وسى كىسىنىڭ قولىنان پاتەر كىلتىن الدى. وسى ءىستىڭ داڭقى مەن داقپىرتى سول كەزدە قىتايعا دا تاراپ، قازاق كوشىنىڭ التىن ءداۋىرىن باستاۋعا قوزعاۋشى بولدى. حالقىمىز ايتاتىن «مىڭ ءسىز-بىزدەن، ءبىر بىج-تىج ارتىق» دەگەن اتالى ءسوزدىڭ ءمانىسى وسىندايعا قاراتىلسا كەرەك.

القالى جيىندا قايراتكەر، ەكس ەلشى، «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ديپلوماتيالىق قىزمەتىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قىزمەتكەرى» زاكەڭ ىستامبۇلداعى باس كونسۋل وسى شارانىڭ ساتىمەن وتۋىنە بار كۇش-جىگەرىن جۇمساپ، شەبەرلىگىن، مامىلەگەرلىگىن تانىتقان، كەلەشەگىنەن ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرگەن ءالىم داۋرەنۇلى بايەلگە العىسىن ايتىپ، باتاسىن بەردى. قىرىققا ءالى كەلە قويماعان باس كونسۋلدىڭ جىگەرلى، ىسكەر ەكەندىگى ءار ارەكەتىنەن كورىنىپ تۇردى. ىستامبۇلدا اباي اتىنداعى كوشە، ناۋرىز مەرەكەسىن كەڭ كولەمدە تويلانۋى، توميريس ءفيلمىنىڭ تۇساۋ كەسەرى، م.وزتۇرىك اتىنداعى ساياباقتىڭ اشىلۋى، قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ 30 جىلىنا ارنالعان ەستەلىك مونەتىنىڭ تۇساۋكەسەرى سىندى ماڭىزدى شارالاردىڭ ءبارى دە وسى جىگىت باس كونسۋل بولعالى ىسكە اسىپ جاتىر ەكەن. ەلدەستىرمەك ەلشىدەن دەگەندەي، تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە ەسەيىپ، ەر جەتكەن، بولاشاقتىڭ تۇلەگى بولعان وسىنداي جىگىتتەردىڭ جۇلدىزى جارقىراي بەرسىن دەپ ىشىمىزدەن دۇعا وقىپ، تىلەك تىلەدىك.

وسى شارانىڭ ويداعىداي وتۋىنە كوپ كۇش شىعارعان «وتانداستار قورى» كوممەرتسيالىق ەمەس اكتسيونەرلىك قوعامىنىڭ ۆيتسە پرەزيدەنتى م.سارباسوۆتىڭ جان-جاقتى دايىندالعان بايانداماسى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، جۇرەكتەرگە جول تاپتى. «جاس كەلسە ىسكە» دەگەندەي، كىشىپەيىل، ىسكەر باسشى قىسقا مەرزىمدە ءار ەلدەن كەلگەن، ءار ءتۇرلى مىنەز-قۇلىقتاعى قانداستاردىڭ كوڭىلىنەن شىعىپ، قۇرمەتىنە بولەنىپ ۇلگەردى. اسىرەسە، پاندەميا باستالىپ، شەكارا جابىلعان سوڭ ەلگە جەتە الماي تارىققان قانداستارىمىز 3-ءشى ەل ارقىلى جىل باسىنان باستاپ اتامەكەنگە اياعى تيگەندە شەكارا كۇزەتىنىڭ كەدەرگىسىنە كوپ ۇشىرادى. وسى كەزدە ۇيلەستىرۋ قىزمەتىن ماعاۋيا مىرزا مەن ق.بەكپاتشا حانىم كۇندى تۇنگە جالعاپ ىستەدى. ءتىپتى، كەيبىرەۋلەرىن اۋەجايدان كۇتىپ الدى. كەيبىر پىسىق پوپۋليستەر قىستىرىلىپ اۋەجايعا بارىپ فوتوعا ءتۇسىپ، ماسەلەنى مەن شەشتىم دەپ داۋىرىققاندا ءىش جيعان جوق. ۋاقىت ءبارىبىر ءوز ورنىنا قويدى. كەيىن زاكەڭ پرەمەر ءمينيستردىڭ ورىنباسارىنا ءوزى شىعىپ، ماسەلەنىڭ نۇكتەسىن قويدى.

«دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» جامبىل فيليالىنىڭ توراعاسى، ىسكەر، مەتسەنات ا.تولەۋباەۆ مىرزا وبلىستىڭ دەلەگاتتارىن باستاپ كەلىپ، ونەردەن شاشۋ شاشىپ، سىيلى قوناقتارعا شاپان، كامزول جاۋىپ، كادەسىي تاراتتى. الىستا جۇرگەن قانداستارىمىز اۋىز ءتيسىن دەپ الىپ كەلگەن قازى-قارتا، جال-جايا، قۇرت-ىرىمشىكتەرى ساعىنىش پەن سىيلاستىقتىڭ دانەكەرىن ارتتىرا ءتۇستى. «حابار 24» ارناسى مەن شىمكەنتتىك «ايعاق» تەلەارناسى ارناۋلى رەپورتاج ءتۇسىرىپ، اقپاراتتىق قولداۋ كورسەتتى. «جەبەۋ» رەسپۋبليكاىق قوعامدىق بىرلەسىتىگى دە سىيلى قوناقتارعا ءوز ءىلتيپاتىن كورسەتىپ، قاۋىمداستىق پەن «وتانداستار قورى» تاپسىرعان مىندەتتى ابىرويمەن ورىندادى. «دۇنيەجۇزى قازاقتار قاۋىمداستىعى» رقب-نىڭ ورىنباسارى ءا.ىبرايىمۇلى، قازاق دياسپوراسى مەن جۇمىس ىستەۋ دەپارتامەنتىنىڭ باس مەنەدجەرى ج.لەسپەكوۆ، باس بۋحگالتەر ل.كۋچەمباەۆا، توراعا ءبىرىنشى ورىنباسارىن كەڭەسشىسى، نۇر-سۇلتان فيليالىنىڭ ءتورايىمى ق.حوجامۇرات قاتارلى كىسىلەر الدىن-الا بارىپ، كونسۋلدىق قىزمەتكەرلەرمەن بىرلەسە وتىرىپ قىزمەت ەتتى. قوناقتاردى كۇتىپ الۋ مەن شىعارىپ سالۋ، ولاردىڭ نازىك كوڭىلىنە قاياۋ تۇسىرمەي قىزمەت ەتۋ ءۇشىن قانشاما ەرىك-جىگەرى مەن سابىر-توزىمدىلىك كەرەك ەكەنىن باسىنان وتكەن ادام عانا تۇسىنەدى. سونىمەن كىشى قۇرىلتاي مارەسىنە جەتتى. قوش ىستامبۇل! كەلەسى جىلى ۇلى قۇرىلتايدا ەۋرازيانىڭ كىندىگى سانالاتىن بايتاعىمىز نۇر-سۇلتاندا باس قوسايىق!

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz