بۇل ماقالا رەسپۋبليكالىق «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2008 جىلدىڭ 8 تامىزىنداعى سانىندا جاريالانعان ەدى. سول كەزدە-اق، شىعىس قازاقستان مەن الماتى وبلىسىنداعى شەكارالىق اۋدانداردىڭ جاعدايى مەن شەكارا ماڭىنىڭ قاڭىراپ بوس قالۋى، ەل قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەتىندىگىن ايتىپ، دابىل قاققان ماقالا كەزىندە ءبىراز پىكىرگە وزەك بولعانى دا راس.  دەگەنمەن، ۋاقىت اتتى تورەشى بيىلعى جىلى ءبىر ايدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك شەكارادا تىركەلگەن بىرنەشە توتەنشە وقيعا  ارقىلى سول 2008 جىلى ايتىلعان ويلار مەن تۇجىرىمداردىڭ اقيقات ەكەنىن ايعاقتادى. سول وقيعالاردىڭ ەكەۋى وسى ماقالادا ءسوز بولعان  الاكول مەن تارباعاتاي اۋداندارىندا تىركەلدى. ال وسىدان ءتورت جىل بۇرىن قاعىلعان دابىلعا جاۋاپ بولدى دەسەك، قاتتى قاتەلەسەمىز. ءبىر كەزدەرى جەكە اۋداندار بولعان ۇيگەنتاس پەن تارباعاتايدىڭ، نارىنقول مەن قاپالدىڭ، ماقانشى مەن كاتونقاراعايدىڭ، مارقاكولدىڭ  جاعدايى جاقساردى دەۋگە اۋىز بارمايدى. جايلاۋلار قۇلازىپ، شەكارانىڭ اتى عانا بار دەسەك ەشكىم سوگە قويماس. وعان تومەندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن «جاس قازاقتا» جارىق كورگەن ماقالا دالەل بولا الادى. ءدال سول كەزدە وسى گازەتتى كوپ ادام وقي الماعانى انىق. سوندىقتان تانىسا وتىرىپ، سول باياعى جارتاستىڭ ءالى سول قالپىندا ەكەنىن كوز جەتكىزسە، مەملەكەتتىك شەكارانى نىعايتۋعا، شەكارالىق اۋىلداردى دامىتۋعا قاتىستى ويلارى مەن ۇسىنىستارىن ورتاعا سالسا  دەگەن تىلەك بار.

اۆتور

ءۇنسىز شوككەن ۇيگەنتاس

بۇل ماقالا رەسپۋبليكالىق «جاس قازاق» گازەتىنىڭ 2008 جىلدىڭ 8 تامىزىنداعى سانىندا جاريالانعان ەدى. سول كەزدە-اق، شىعىس قازاقستان مەن الماتى وبلىسىنداعى شەكارالىق اۋدانداردىڭ جاعدايى مەن شەكارا ماڭىنىڭ قاڭىراپ بوس قالۋى، ەل قاۋىپسىزدىگىنە قاۋىپ توندىرەتىندىگىن ايتىپ، دابىل قاققان ماقالا كەزىندە ءبىراز پىكىرگە وزەك بولعانى دا راس.  دەگەنمەن، ۋاقىت اتتى تورەشى بيىلعى جىلى ءبىر ايدىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك شەكارادا تىركەلگەن بىرنەشە توتەنشە وقيعا  ارقىلى سول 2008 جىلى ايتىلعان ويلار مەن تۇجىرىمداردىڭ اقيقات ەكەنىن ايعاقتادى. سول وقيعالاردىڭ ەكەۋى وسى ماقالادا ءسوز بولعان  الاكول مەن تارباعاتاي اۋداندارىندا تىركەلدى. ال وسىدان ءتورت جىل بۇرىن قاعىلعان دابىلعا جاۋاپ بولدى دەسەك، قاتتى قاتەلەسەمىز. ءبىر كەزدەرى جەكە اۋداندار بولعان ۇيگەنتاس پەن تارباعاتايدىڭ، نارىنقول مەن قاپالدىڭ، ماقانشى مەن كاتونقاراعايدىڭ، مارقاكولدىڭ  جاعدايى جاقساردى دەۋگە اۋىز بارمايدى. جايلاۋلار قۇلازىپ، شەكارانىڭ اتى عانا بار دەسەك ەشكىم سوگە قويماس. وعان تومەندە نازارلارىڭىزعا ۇسىنىلىپ وتىرعان، وسىدان ءتورت جىل بۇرىن «جاس قازاقتا» جارىق كورگەن ماقالا دالەل بولا الادى. ءدال سول كەزدە وسى گازەتتى كوپ ادام وقي الماعانى انىق. سوندىقتان تانىسا وتىرىپ، سول باياعى جارتاستىڭ ءالى سول قالپىندا ەكەنىن كوز جەتكىزسە، مەملەكەتتىك شەكارانى نىعايتۋعا، شەكارالىق اۋىلداردى دامىتۋعا قاتىستى ويلارى مەن ۇسىنىستارىن ورتاعا سالسا  دەگەن تىلەك بار.

اۆتور

ءۇنسىز شوككەن ۇيگەنتاس

جەتىسۋدىڭ شەكارالىق اۋىلدارى قاڭىراپ بوس جاتىر

الماتى وبلىسىنىڭ كورشى الىپ ەل - قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن شەكارالاس جاتقان ءۇش اۋدانى 1997 جىلعى وراشولاق وڭتايلاندىرۋ ساياساتىنىڭ كەسىرىنەن جابىلىپ قالعان بولاتىن.

«كەرەمەتتەردىڭ» كولەڭكەسىندەگى كەلەڭسىزدىكتەر

سودان بەرى دە ون ءبىر جىل ارتتا قالىپتى. بىرەۋگە از، بىرەۋگە كوپ كورىنەن وسى ۋاقىت ارالىعىندا اتالعان اۋداندارداعى تۇرعىندار سانى كۇرت ازايىپ، شەكارا سىزىعى بويىنا ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردىڭ كەيبىرى مۇلدە قاڭىراپ بوس قالسا، تاعى ءبىرىنىڭ ءتۇتىنى وشۋگە تاياۋ. قازىرگى كەزدە رايىمبەك اۋدانىنىڭ «قۇرامىنا كىرگەن» نارىنقول مەن الاكول اۋدانىنىڭ «قۇشاعىنا ەنگەن» ۇيگەنتاستىڭ، اقسۋ اۋدانىنىڭ قاتارداعى ءبىر اۋىلىنا اينالىپ قالعان قاپالدىڭ تۇرعىنى بولىپ ەسەپتەلەتىن ەلدىڭ قاراسى ساۋساقپەن سانارلىق. ەلى كەتىپ، ەڭسەسى تۇسكەن ۇيگەنتاس، قاپال، نارىنقول الا باعانعا جاقىن ورنالاسقان ءبىر كەزدەگى اۋدان ورتالىقتارى ەدى. مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك تۇرعىسىنان العاندا، ماڭىزى ەرەكشە سول اۋىلداردا بۇگىندە قاۋساپ قارتايعان زەينەتكەرلەر عانا تۇرادى دەسەك ارتىق ايتقاندىق بولا قويماس. ولاردىڭ دا كوبى قالالار مەن اۋدان ورتالىقتارىن قونىستانعان بالالارىنا بۇگىن-ەرتەڭ اۋا كوشەتىن كۇندى كۇتىپ، جينالىپ وتىر. ويتكەنى، شەكارا سىزىعىن بويلاي قونىستانعان ەلدى مەكەندەردىڭ  تۇرعىندارى ءۇشىن ءوز ەلىمىزدەگى اكىمشىلىك ورتالىقتاردان گورى الا باعاننىڭ ارعى جاعىندا بوس جەر قالدىرماي جايلاپ الۋعا كىرىسكەن قىتاي ەلى تىم جاقىن. بۇرىنعىداي جاپپاي جايلاۋعا شىعاتىندار سانى ازايعان، وعان كۇي دە، كوڭىل دە جوق. سونىڭ كەسىرىنەن بەيتاراپ ايماققا دا كورشىلەردىڭ كوز الارتىپ وتىرعانىن جاسىرىپ قالۋعا بولمايدى.

دۇنيە ەسىگىن جاڭا اشقان بالاعا، ومىردەن وتكەن ۇلكەن كىسىگە نەمەسە جاس شاڭىراق قۇرعاندارعا قاجەتتى الاقانداي عانا انىقتاما الۋ ءۇشىن جۇزدەگەن شاقىرىمدى ارتتى قالدىرىپ، جىل سايىن جوندەلىپ جاتىر دەگەنىمەن جاعدايى ءبىر وڭالماعان تاس جولدى كەشىپ، ارلى-بەرلۋ ساندالۋ جۇرتتىڭ جۇيكەسىن ابدەن جۇقارتىپ بىتكەن. مەكتەپتەردىڭ ءبىرازى جابىلىپ، قالعاندارى قالت-قۇلت ەتىپ، ەسىكتەرىنە قارا قۇلىپ تۇسەر كۇندى الاڭداي كۇتىپ وتىر. ويتكەنى، بالا سانى از. توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىنان بەرگى دەموگرافيالىق قۇلدىراۋ، ەلدىڭ «قارا قازان سارى بالانىڭ» قامى ەمەس، قاراقان باسىن كۇيتتەگەن جىلدارى ءوزىنىڭ كەرى اسەرىن كوزگە باقىرايتىپ تۇرىپ كورسەتۋدە. ال تاعى ءبىراز جۇرت بالا-شاعاسىنىڭ ەرتەڭىن ويلاپ، شەكارالى اۋىلداردىڭ تاسادا قالعان توقىراۋلى تىرلىگىنەن ءتۇڭىلىپ، كوشىپ جاتىر، كوشىپ جاتىر...

جاقىندا ءبىز جەتىسۋدىڭ جەر ۇيىعى اتانعان ورمان-تاۋلى، وزەن-كولدى القاپتارىمەن تالايلاردى تامساندىرعان، زامانىندا ۋەزد ورتالىعى اتانعان لەپسينسك (بۇگىنگى - ويجايلاۋ) اۋىلى ورنالاسقان، پاتشالى رەسەي كەزىندە رومانوۆتار اۋلەتىنە بالى مايداي جاققان ۇيگەنتاس ايماعىنىڭ اۋىلدارىن ارالاپ، جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىمەن جولىعىپ قايتتىق. سوندا بارىپ، الاكول اۋدانى باسشىسىنىڭ وبلىستاعى ەسەپ بەرۋلەر بارىسىندا ايتاتىن «اۋدانداعى كەرەمەت ەكونوميكالىق دامۋ مەن اۋىل تۇرعىندارىنىڭ تاماشا الەۋمەتتىك جاعدايىنىڭ» كوبى شىندىققا جاناسپايتىنىنا كوزىمىز جەتتى.

راسىن ايتۋ كەرەك، تۇتاس اۋدان بويىنشا العاندا، ازدى-كوپتى جەتىستىكتەر بار. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. الاكول اۋدانىنىڭ وزىندە تەمىرجول ارقىلى قىتايمەن اراقاتىناس جاقسارىپ، بالىق شارۋاشىلىعى دا دامىعان. سونىڭ ەسەبىنەن بارلىعى جاقسى دەگەنمەن، الاكول اۋدانىنىڭ قۇرامىنا وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن قوسىلعان ۇيگەنتاس ءوڭىرى تاسادا قالىپ، ءۇنسىز شوگە باستاعانداي.

«جول ازابى - كور ازابى» دەگەن، ءبىر كەزدە اۋدان ورتالىعى بولعان قابانباي اۋىلىنان 20-30 شاقىرىمدا جاتقان اۋىلدارعا اۋپىرىمدەپ جەڭىل كولىكپەن بارۋعا بولعانىمەن، ودان الىسقا تەك ورىستىڭ «ۋاز»-ىمەن عانا جەتە الاسىڭ. كەڭەس زامانىندا توسەلگەن اسفالت جولداردىڭ اتى عانا قالعان، قارا جولداعى قازان شۇڭقىرلارعا تۇندە ءتۇسىپ كەتسەڭ، كولىگىڭدى عانا ەمەس، ءوزىڭدى دە جازىم ەتەرىڭ ءسوزسىز. ءبىزدى ۇيگەنتاستىقتار اتىنان ءسوز الىپ، ولاردىڭ ارىز-ارمانىن جوعارىعا جەتكىزۋگە جول تاپپاي جۇرگەن ازاماتتار قارسى الدى. ارالارىندا جەرگىلىكتى ۇلتتىڭ قايماعىن ايتپاعاندا، ورىس پەن ۋكراين، نەمىس پەن تاتار جانە تاعى باسقا دا حالىقتاردىڭ وكىلدەرى بار. سونداي-اق بۇرىنعى اۋداننىڭ حاتشىسى، شارۋاشىلىق ديرەكتورلارى، مادەنيەت سالاسىنىڭ جەتەكشىلەرى،  ۇستازدار كوشباسشىسى، باق باسشىلارى دا وسى جەردەن تابىلدى. بارلىعىنىڭ ويلارى مەن ارماندارى ورتاق. ول - كۇن وتكەن سايىن كۇيى كەتىپ، بوس قالۋعا اينالعان شەكارالىق اۋىلدار شوعىرلانعان ۇيگەنتاس وڭىرىنە وسىدان ون ءبىر جىل بۇرىن ايىرىلىپ قالعان اۋدان دەگەن اكىمشىلىك باسقارۋ مارتەبەسىن الىپ بەرۋ. سوندا عانا قازىرگى كەزدە قاڭىراپ بوس قالعاندىقتان سىرت كوزگە سۇيەلدەي بولىپ كورىنىپ تۇرعان شەكارالىق جەرلەرگە تىرلىك ورالىپ، اۋىلدارعا قايتا جان بىتەدى. تۇرعىنداردىڭ مالىمدەۋىنشە، كەتەۋى كەتكەن تىرشىلىكتىڭ كۇيى وسىلاي جالعاسا بەرسە، ەندى بىرەر جىلدا ەلدىڭ شەتى مۇلدە جالاڭاشتانىپ قالماق. سول باياعى كەڭەس زامانىنان قالعان، جاڭالىق اتاۋلى اينالىپ وتەتىن شەكارالىق كۇزەت زاستاۆالارىنداعى شەكاراشىلار دا جاقىن ماڭداعى اۋىلدارعا ارقا سۇيەپ وتىرعانى انىق. ەگەر حالىق قوپارىلا كوشسە، ولاردىڭ دا ارتتارىنا قاراپ الاڭدارلارى بەلگىلى. قىراعىلىقتارىنا سەلكەۋ تۇسەرى دە دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. سوڭىندا قارا ورمانداي قالاڭ ەل تۇرماعاسىن، ارقاتۇتار ايبارىڭنىڭ ءجۇزى دە مۇقالماق. ءبىز بارلىعىن ءوزىمىز بايانداي بەرمەي ۇيگەنتاستىقتارعا دا ءسوز بەرەلىك.

ويجايلاۋ، وسىنداي ما ەدى بۇرىن ءحالىڭ؟

بولات قوشقاروۆ، بۇرىنعى ۇيگەنتاس اۋدانى باسشىلارىنىڭ ءبىرى، بۇگىنگە كاسىپكەر:

- قر پرەزيدەنتىنىڭ 2006 جىلعى 26 تامىزداعى № 167 «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2015 جىلعا دەيىنگى ايماقتىق دامۋىنىڭ ستراتەگياسى» اتتى جارلىعىمەن مۇقيات تانىسىپ، وندا ايتىلعان باسىمدىق باعىتتاردىڭ قاتارىنان: «شەكارالىق ايماقتارداعى ءىرى ەلدى مەكەندەردىڭ اكىمشىلىك ماڭىزىن ارتتىرۋ مەن اباتتاندىرۋ» دەگەن ءسوزدى تاۋىپ، قۋانىپ قالعانىمىزدى جاسىرمايمىز. بۇدان سوڭ ىلە-شالا - سول جىلدىڭ 29 قىركۇيەگىندە قر ۇكىمەتىنىڭ وسى باعىتتاعى قاۋلىسى شىعىپ، «شەكارالىق ايماقتىڭ وركەندەر كۇنى جاقىنداپ قالدى-اۋ، اۋدانىمىز قايتا اشىلىپ، شالعاي ەلدى مەكەندەرىمىزدىڭ شىراعى قايتا جارقىرايتىن بولدى-اۋ» دەپ تاۋبەمىزدى ايتقان ەدىك. مىنە، ودان بەرى دە ەكى جىلعا جۋىق ۋاقىت ءوتتى. ازىرگە جارلىق پەن قاۋلىدا ايتىلعانداردىڭ جىلى لەبى سەزىلەر ەمەس. ال شەكارالىق اۋىلدار قاڭىراپ، ايماقتار يەن قالۋعا جاقىن. ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تومەندەگى ستاتيستيكالىق دەرەكتەردى كەلتىرە كەتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز.

ءبىزدىڭ ايماق 1992 جىلعا دەيىن اندرەەۆ اۋدانى بولىپ اتالىپ كەلدى. 1991 جىلدىڭ 17-18 تامىزىندا ۇلتىنا ۇران بولعان قازاقتىڭ حاس باتىرى قاراكەرەي قابانباي باتىردىڭ التى الاشتىڭ يگى-جاقسىلارى باس قوسقان 300 جىلدىق مەرەيتويى وتە سالىسىمەن ەرتەڭىندە كسرو تارقاپ، قازاقتىڭ ءوز الدىنا ەل بولۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك اشىلدى. ول تويدا 2,5 مىڭ كيىز ءۇي تىگىلىپ، 70 مىڭنان استامادام جينالعانى قازىرگى كەزدە دە كوز الدىمىزدا. كەلەر جىلى اۋدانىمىز ءوزىنىڭ ۇيگەنتاس اتتى تاريحي اتاۋىنا قايتا يە بولدى. بۇلاردىڭ بارلىعىن باتىر بابامىزدىڭ كيەسى دەسىپ، سول كەزدە ءبىر جاساپ قالعان ەدىك ...

ۇيگەنتاس اتاۋى تۋرالى ايتىلار تاريح تا تىم تەرەڭدە جاتىر. ول جايىنداعى اڭىزداردىڭ بىرىندە شىڭعىس حان الەمدى جاۋلاۋعا اتتانىپ بارا جاتىپ، اسكەرىنىڭ سانىن بايقاۋ ءۇش ءار ساربازعا ءبىر-ءبىر تاستان تاستاتىپ، تاستان توبە ورناتىپ كەتىپتى دە، قايتارىندا امان قالعانداردان سول توبەدەگى ءوز تاستارىن العىزىپ تاستاپتى. سوندا تاستان ۇيىلگەن توبەنىڭ الاسارماعانىن كورگەن قاعان مىڭداعان ساربازىنىڭ جات جەردەن قايتپاي قالعانىن ءبىلىپ، قاتتى قايعىرىپتى دەسەدى. سول ۇيگەنتاس بۇگىندە دە الىستان كورىنەدى.

بىراق قازىرگى كەزدە ايماقتا توقسانىنشى جىلدارداعى 47 مىڭ حالىقتان 27 مىڭ عانا ادام تۇرىپ جاتىر. سول حالىقتىڭ اراسىندا قازاقتارمەن بىرگە باسقا دا ۇلتتاردىڭ وكىلدەرى دە تاتۋ-ءتاتتى ءومىر سۇرگەن ەدى. اۋدان مارتەبەسىنەن ايرىلعاننان سوڭ-اق ىرگە كوتەرگەن ولاردىڭ كوبى تاريحي وتاندارىنا تارتىپ وتىردى. گەرمانيادان، ۋكراينادان، رەسەيدەن جانە تاعى باسقا ەلدەردەن حابار الىپ تۇرامىز بۇگىندە. ال ءالىپتىڭ ارتىن باعىپ، زامان جاقسارار، بيلىكتىڭ شەكارالىق اۋداندارعا دا نازارى ءتۇسىپ، مەيرامى ويانار دەپ جىلدار بويى سارعايا كۇتكەن جەرگىلىكتى جۇرت سوڭعى كەزدەرى جاقسىلىقتان كۇدەر ءۇزىپ، ءتۇپ قوپارىلا كوشۋگە كىرىستى. ويتكەنى، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ وشاقتارىن ايتپاعاندا، بالالار ءبىلىم الىپ وتىرعان مەكتەپتەردىڭ وزدەرىنە قاتەر تونە باستادى. ماسەلەن، جوڭعار قاقپاسىنىڭ شىعىسىنا ورنالاسقان ۇشبۇلاق اۋىلىنداعى ورتا مەكتەپتە زامانىندا 600 وقۋشى وقىسا، بۇگىنگە وقۋشىلاردىڭ سانى 200-گە ارەڭ جەتەدى. مادەنيەت ءۇيى، كىتاپحانا، سپورت الاڭى سىندى كوپشىلىككە ارنالعان مادەني ورىنداردىڭ جۇمىسى مۇلدە قۇرىعان. ال اۋدان ورتالىعى - قابانباي سەلوسىندا اۋدان بولىپ تۇرعىندا 12 مىڭ ادام تۇرسا، قازىرگىسى جەتى مىڭنان اسار-اسپاس. كەڭەستەر وداعىنا دەيىنگى كەزدىڭ وزىندە ۋەزد ورتالىعى اتانعان ويجايلاۋدىڭ (لەپسينسك) جاعدايى جان اۋىرتىپ، جۇرەك سىزداتادى. كوكجار، مايقان، جۇنجۇرەك، شىمبۇلاق، شىنجىلى، بايزەرەك، ايپارا، كەڭەس، جاۋىنگەر، مايلىشات اۋىلدارىنىڭ تۇتىندەرى بىرەر جىلد مۇلدە شىقپاي قالۋى ابدەن مۇمكىن. بۇلاردىڭ كوبىندە مەكتەپتەر دە جابىلىپ جاتىر. ال ەڭ كوپ ادام تۇرادى دەگەندەرىندە 20-30 وتباسى قالسا، ەندى بىرەۋلەرىندە 3-5 شاڭىراق وتىر. وسىلايشا ءبىزدىڭ ايماق بويىنشا وتەتىن 300 شاقىرىمدىق شەكارا سىزىعى مەن ونى ارلى-بەرلى كەسىپ جاتقان سوقپاقتار بۇگىندە ەلسىز-كۇنسىز قالۋدا. زامانىندا سول جاسىرىن سوقپاقتار ارقىلى بىزگە وتپەك بولعان كوپاتەگەن جانسىزداردى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءوزى-اق تىرپ ەتكىزبەي ۇستاپ، ءتيىستى ورىندارعا تاپسىراتىن. ال قازىرگىسى تۋرالى ەشتەڭە ايتا المايمىز.

اق پاتشا اۋلەتىنىڭ داستارحانىندا مولدىرەگەن لەپسى بالى

ۆلاديمير پولياكوۆ، زەينەتكەر-جۋرناليست، ءبىر كەزدەگى اۋداندىق «جاڭالىق جارشىسى» گازەتىنىڭ ەڭ سوڭعى رەداكتورى:

- ايماقتىڭ بۇگىنگى جانۋارلار جانە وسىمدىكتەر الەمى دە اسا باي ءارى ءوزىنىڭ قۇندىلىعى جونىنىنەن ەشبىر ايماقتى تەڭدەستىرمەيدى. مۇندا ەندەميكتەردىڭ 76 ءتۇرى، 133 دەكوراتيۆتى، 74 تاماقتىق جانە 52 بالدى وسىمدىكتەر وسەدى. اپورتتىڭ اتاسى بولىپ سانالاتىن جابايى «سيۆەرس» الماسىنىڭ تۇقىمى دا وسىندا باياعى قالپىندا ساقتالعان. «قىزىل كىتاپقا» ەنگىزىلگەن 14 جانۋار مەن قۇس ءتۇرى دە ۇيگەنتاستىڭ تاماشا تابيعاتىندا ءوسىپ-ونۋدە. ولاردىڭ قاتارىندا ءىلبىسىن، قىزىل قاسقىر، اق تىرناقتى ايۋ، سابانشى، ۇلار، بۇركىت جانە تاعى باسقالار بار. ءاربىر 3-4 شاقىرىم سايىن الدىڭنان اساۋ بۇلاقتار شىعادى. قازىرگى كەزدە وڭىردە 20 مىڭ بۇلاق اعادى. بۇرىندارى اۋداندا ەكولوگيالىق جاعىنان اسا تازا اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى: ەت پەن ءسۇت، بيداي مەن ارپا، مايلى داقىلدار مەن قىزىلشا، كوكونىستەر، جەمىس-جيدەكتەر مەن ەمدىك شوپتەر وندىرىلەتىن. ال پاتشالى رەسەي كەزىندە رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ 300 جىلدىق تويىندا جايىلعان داستارحاننىڭ تورىنەن ورىن العان لەپسى بالىنىڭ قۇنى مەن قاسيەتى ءالى كۇنگە جويىلعان جوق. وسىلاردىڭ بارلىعىن ويعا العاندا بۇگىندە قاراۋسىز قالعان ايماقتى اۋىلشارۋاشىلىعى ءوندىرىسىن وركەندەتەتىن ولكەگە اينالدىرۋدىڭ مول مۇمكىندىگى كوز الدىڭا كەلەدى. وسىنىڭ ءبارىن كەرەكسىز قىلىپ وتىرعان بيلىكتى مەن تۇسىنبەيمىن.

قوجاباي ماناروۆ، الاكول اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى، تاياۋدا توقسانعا تولاتىن زەينەتكەر:

- جالپى ۇيگەنتاس اۋدان بولىپ تۇرعاندا مۇندا 29 اۋىل بولسا، قازىردە ولاردىڭ 19-ى عانا قالدى.ون ەلدى مەكەننەن ءتۇتىن شىقپاعالى بىرنەشە جىل بولىپتى، 28 مەكتەپتىڭ تەڭ جارىمىندا عانا بالالار كۇلكىسى ەستىلەدى جانە ولاردىڭ وزدەرىندە دە ءبىر كەزدەگى وقۋشىلارىنىڭ سانى 50 پايىزعا تومەندەپ كەتكەن. ال اۋدان بويىنشا 1 عانا بالاباقشا جۇمىس ىستەيدى. اۋدان ورتالىعىنىڭ تىم الىستىعى دا اۋىلدارداعى تۇرعىنداردىڭ كۇيزەلىسىن اسقىنتا تۇسەدى. ۇيگەنتەس وڭىرىندە قىس جەتى ايعا دەيىن سوزىلادى. ءبىر وتباسىنا ءبىر ايعا 1,5 توننا كومىر كەرەك دەپ ەسەپتەسەك، جەتى ايعا 10,5 توننا كومىر قاجەت. جەر شالعايلىعىنا بايلانىستى كومىرلىڭ تونناسى 9-10 مىڭ تەڭگەگە جەتەدى. ال جىل سايىن 90-100 مىڭ تەڭگەگە كومىر الۋعا ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ جاعدايى كەلە بەرمەيدى. اۋدان ورتالىعىنا ءبىر عانا بارىپ-كەلۋ ءۇشىن 4-5 مىڭ تەڭگە تاعى كەرەك. جۇمىسسىزدىق ەتەكتەن تارتادى. ناۋقاستاردىڭ اۋرۋحاناعا دەر كەزىندە جەتۋى دە قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن وتكەنمەن بىردەي. قىستىڭ كۇندەرى جولدار مۇلدە جابىلىپ قالادى. سوعان قاراماستان تۋعان جەرىن قيماعاندار ازىرگە شىداپ-اق وتىر. الايدا سول شىدامنىڭ دا شەگى بارىن ۇمىتپاعان ءجون. ازىرگە شەكارالى اۋىلدار شەتىنەن باستاپ، ءبىر-بىرلەپ تىرلىكتەرىن توقتاتۋدا.

اكەلەر جولىن جالعايتىن جاستار قالماي بارادى

تۇرسىنباي كەنجەباەۆ، ءبىر كەزدەگى شارۋاشىلىق ديرەكتورى، بۇگىندە شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى:

-  ۇيگەنتاس اۋدان بولىپ تۇرعانىندا مۇنداعىلار جارتى ميلليونعا جۋىق قوي، 20 مىڭ سيىر، 16 مىڭ شوشقا، 8 مىڭ جىلقى ءوسىرىپ، ەت-ءسۇت ونىمدەرىن وندىرۋدەن اۋدانداردىڭ الدىنان كورىنەتىن. جىل سايىن مەملەكەتكە مىڭداعان توننا استىق، ەت پەن ءسۇت، قانت قىزىلشاسىن، بال ساتىپ داۋلەتىمىز تاسىپ-اق ەدى. سونىڭ ارقاسىندا اۋدانىمىزدان سول جىلدارى سەگىز بىردەي ەڭبەك ەرى شىقتى. جاسىرارى جوق، بارلىق جاعىنان ءوزىمىزدى قوسىپ العان الاكول اۋدانىنان ارتىق ەدىك. قازىرگى كەزدە دە ەڭبەككە دەگەن قۇلشىنىس باسىم. بىراق ءبىزدىڭ ءىستى جالعاستىرار جاستار ازايىپ بارادى. كوبى قالالى جەردى ساعالاپ كەتكەن. اۋىلدارعا قايتا ورالعىلارى جوق. ويتكەنى، مۇندا ولاردىڭ بوس ۋاقىتىن ءماندى وتكىزۋگە ارنالعان مادەني-كوپشىلىك ورىندارىنىڭ جۇمىسى ناشار، مۇلدە جوق دەۋگە بولادى. بۇگىندە تەك تۋعان جەرىن قيماعان ناعىز پاتريوتتار قالدى. ال ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان، ولاردىڭ قاتارىنان قالماۋىنىڭ قامىن جەگەندەر تۇگەلدەي كوشىپ كەتتى. بىزدەر دە سولاردىڭ جولىق قۋاتىن شىعارمىز. ازىرگە جىل سايىن جۇزدەپ كەلىپ جاتقان ورالمان باۋىرلارمەن عانا قارا كوبەيتىپ وتىرمىز.

نافير حۋساينوۆ، اۋداندىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى، تاتار مادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى:

- مەن دە وزىمە دەيىن سويلەگەندەردىڭ پىكىرلەرىنە تولىعىمەن قوسىلامىن. الاكول ءوڭىرى مەن ۇيگەنتاس ايماعىنداعى تىرلىك پەن جاعدايدىڭ اراسىنداعى ايىرماشىلىق وتە ۇلكەن. بىزدەر زامانا كوشىنەن قالىپ بارامىز. سوندىقتان شەكارالىق اۋدان قايتا اشىلسا، دۇرىس بولار ەدى. سوندا جۇرتتىڭ اۋا كوشۋى سايابىرسىپ، شەكارالىق اۋدانداردىڭ ءومىرى قايتا جاندانادى. اۋداندىق ماسليحاتتاعى دەپۋتاتتاردىڭ باسىم بولىگى وسىنى قۇپتايدى. الايدا ءبىزدىڭ جانايقايىمىز جوعارىعا جەتەر ەمەس.

ۆيكتور روزلينگ، نەمىس ۇلتىنىڭ وكىلى:

تۋىستارىمنىڭ، بالالارىمنىڭ بارلىعى گەرمانياعا كەتىپ قالدى. ءبىزدى دە قايتا-قايتا شاقىرادى. ونداعى جاعدايلارى جامان ەمەس كورىنەدى. بىراق تۋعان جەرىمدى، اكە-شەشەم جاتقان ءوڭىردى قيمايمىن. قالانى بىلايعى كەزدە دە كورىپ ءجۇرمىز عوي. ال ۇيگەنتەستىڭ ءجونى بولەك قوي. بىرەر اپتا باسقا جەردە جۇرسەم، تۇسىمە كىرەدى. دەگەنمەن كەتىپ قالعانداردىڭ ءبىرازى اۋدان اشىلسا، قايتا ورالامىز دەپ قۇلشىنىپ وتىر.

قايران جۇرتىم ...

وڭتايلاندىرۋ ساياسي قاتەلىك بولدى.

بۇل - داۋسىز اقيقات

جاقىندا ەلگە بارىپ قايتتىم. مەنىڭ دە اتاجۇرتىم جوعارىداعى اۋداندار سياقتى شەكارالىق ايماقتا ورنالاسقان. شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ تارباعاتاي اۋدانى. 1997 جىلى اۋداننىڭ اتىن قالدىرىپ، ورتالىعىن قىتايمەن ەكى اراداعى شەكارا تۇبىندە ورنالاسقان اقجاردان 200 شاقىرىم قاشىقتىقتاعى، بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اقسۋات اۋىلىنا اۋستىرعاندا، تارباعاتايلىقتار سول كەزدەگى استانامىز الماتىداعى تالاي-تالاي قۇزىرلى مەكمەلەردىڭ ەسىگىن قاعىپ، اقساقالدارىن الدارىنا سالىپ، دابىلداتقان ەدى. ەشكىمدى ەلەڭ ەتكىزبەگەن سول الاڭداۋدىڭ نەگىزى بارلىعىن ۋاقىتتىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. كەزىندە ساۋلەتتى دە ايبارلى قالپىمەن اڭساتاتىن اقجاردىڭ بۇگىنگى جاعدايىن ايتقاندا، جۇرەگىڭ ەرىكسىز سىزداپ، كوزىڭە كەلىپ قالعان جاستى كورەستپەۋگە تىرىساسىڭ. اتى الىسقا تاراعان اۋدان ورتالىعىنىڭ كۇيى جىلاتارلىقتاي بولعاندا، شەكارانى بويلاي قونىستانعان ەلدى مەكەندەردى ەسكە تۇسىرگەندە ەڭىرەپ جىبەرۋگە جاقىندايسىڭ. ءوزىم تۋىپ-وسكەن جەتىارالداعى زامانىندا رەسپۋبليكا كولەمىندەگى ەڭ ۇزدىك مەكتەپتەر قاتارىندا اتالىپ، ەلىمىزگە كوپتەگەن عالىمدار مەن جازۋشىلاردى، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قايراتكەرلەردى تارتۋ ەتكەن ورتا مەكتەپتى بيىلعى جىلى 19 وقۋشىنىڭ عانا بىتىرگەنىن ەستىگەندە تىپتەن ەسەڭگىرەپ قالدىم. وسىدان تۋرا وتىز جىل بۇرىن وسى ءبىلىم شاڭىراعىنان 103 بالا قاناتتانىپ، سونىڭ وتىز پايىزى جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەن بولاتىن. اراداعى ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي. ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءۇش ايىندا عانا 15 وتباسى باسپانالارىن ساتا الماستان تاستاپ، قالالى جەرگە قونىس اۋدارىپتى. كوش العا جىلجىعان جىلدارمەن بىرگە جيىلەپ بارادى دەپ كۇرسىنەدى اۋىلدىڭ اقساقالدارى. وسىلايشا، جەكەشەلەندىرۋگە 55 مىڭ قوي، 4 مىڭ جىلقى، 2 مىڭ سيىرمەن جانە ەسكىسى مەن جاڭاسى بار قىرۋار تەحنيكامەن، ءزاۋلىم مادەنيەت ءۇيى، باي كىتاپحاناسىمەن، مىڭنان استام بالا وقيتىن بازارلى مەكتەبىمەن جەتكەن جەتىارالداعى جاعداي دا وسى. مادەني-الەۋمەتتىك نىسانداردىڭ كوبى جۇمىسىن توقتاتقان. تومەنگى اۋىلدى ايتپاعاندا، وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ باسىنداعى جەر سىلكىنىسىنەن سوڭ كەيىن تۇرعىزىلعان جاڭا اۋىلدىڭ كوشەلەرىنىڭ دە كوركى كەتىپ، قيراعان جانە يەسىز قالعان باسپانالار كوبەيگەن. ايتەۋىر، كوڭىلسىز ءبىر تىرلىك. سولاردى كورىپ وتىرىپ، 1997-98 جىلدارى اۋدان ورتالىعى اۋىستىرىلعاندا ۇلكەن قاريالارىمىزدىڭ اپپاق ساقالدى باستارىمەن ادىلدىك ىزدەپ سابىلعانىنىڭ سەبەبىن ءتۇسىندىم. قالاي بولعاندا دا قىتايمەن شەكارالاس وبلىستاردىڭ ەڭ شەتكى اۋداندارىن قىسقارتۋ سول كەزدەرى جىبەرىلگەن ۇلكەن ساياسي قاتەلىك بولدى. بۇل - داۋسىز اقيقات. ەندىگى ماقسات سول كەمشىلىكتى جويىپ، ەل-جۇرتتىڭ جاعدايىن تۇزەتۋدى ويعا الۋ. ايتپەسە، شەكارامىز جالاڭاش قالىپ، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا دا قاۋىپ ءتونۋى ابدەن مۇمكىن. سونىمەن بىرگە حالىقتىڭ نالاسىنان اۋىر ەشتەڭە جوقتىعىن دا ەستەن شىعارمايىق.

ءتۇيىن

جالپى ەلىمىزدەگى ءبىر كەزدەگى اكىمشىلىك رەفورمامەن قىسقارىپ كەتكەن اۋدانداردىڭ بارلىعىنىڭ جاعدايى كەرەمەت بولماي تۇر. دەگەنمەن سولاردىڭ قاتارىندا بولعان شەكارالىق اۋدانداردىڭ بۇگىنگى تىرلىگى تىپتەن ناشار. قالاي بولعاندا دا، سول جىلدارى قارجىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى كەسىرىنەن جابىلعان اۋداندار ساپىنا شەكارالىق وڭىرلەردى قوسقاندا، ەرتەڭىمىزدى ويلاماعان سەكىلدىمىز. ماسەلەن، الماتى وبلىسى بويىنشا قىسقارعان التى اۋداننىڭ ۇشەۋى: ۇيگەنتەس، نارىنقول، قاپال اۋداندارى شەكارالىق بولسا، شىعىس قازاقستاندا تارقاعان اۋدانداردىڭ اراسىنداعى تارباعاتاي، مارقاكول، كاتونقاراعاي، ماقانشى اۋداندارى دا قىتايمەن ەكى اراداعى شەكارا سىزىعىن بويلاي قونىستانعان بولاتىن. بۇگىندە وسى اۋدانداردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ داۋلەتى تاسىپ، مارتەبەسى اسىپ تۇرعان جوق. كەزىندە 15 مىڭ حالىق جايلاعان نارىنقول سەلوسىندا بۇگىندە سەگىز مىڭعا جەتەر-جەتپەس جۇرت قالدى. باسقا جابىلعان اۋدانداردىڭ دا جاعدايى وسى شامالاس. ەل شەبىنە قورعان بولار دەگەن شەكارا زاستاۆالارىنىڭ بۇگىنگى جاي-كۇيى ازامات سوعىسى تۋرالى تۇسىرىلگەن كينولارداعى شەكارا بەكەتتەرىن كوزگە ەلەستەتەدى. كەىبىرىنىڭ داربازاسىندا قىزىل جۇلدىزدار ءالى كۇنگە «جارقىراپ» تۇر. ولارعا اپاراتىن جولدارمەن تەك قانا تراكتور جۇرە الادى. سونان سوڭ كەڭەس زامانىنان مۇرا بولىپ قالعان جول تالعامايتىن اۆتوكولىكتەر اۋپىرىمدەپ قاتىنايدى. «جامان ايتپاي، جاقسى جوق» دەگەن، ەگەر شەكارادا توتەنشە جاعداي تۋىنداي قالسا، ونداع،ىلاردىڭ ءوز شەپتەرىن قانشاعا دەيىن ۇستاپ تۇرا الاتىنىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن. باسقا جەرلەردەن كومەك قالاي كەلەتىنىن دە بولجاي المايسىڭ. ال كورشى ەل بولسا، بەتون توسەلگەن جولدارىن شەكارانىڭ تۇمسىعىنا تىرەپ قويعان. شەكارا سىزىعىن قايتا بەلگىلەۋ كەزىندە ۇيگەنتاس وڭىرىنەن قىتايعا بەرىلگەن شولاق اتىرابىن ولار تۋريزم جانە دەمالىس ورنىنا اينالدىرىپ، اينالدىرا قورشاپ، تابىستى كۇرەپ تاۋىپ وتىرعانىن سوڭعى جىلدارى قىتايعا جولى ءجيى ءتۇسىپ جۇرگەن جەرگىلىكتى ازاماتتار كۇيىنە وتىرىپ باياندايدى. ءبىزدىڭ حال جوعارىداعىداي. كورىكتى جەرلەرىمىز كوزدىڭ قۇرتىنا اينالىپ، بوس جاتىر.

ءتورت جىل وتكەن سوڭ

وسىدان ءتورت جىل بۇرىن الماتى وبلىسىنىڭ  الاكول اۋدانى مەن شىعىس قازاقستاننىڭ تارباعاتاي اۋدانىنداعى شەكارالىق اۋىلدار مەن مەملەكەتتىك شەكارانى كۇزەتەتىن بەكەتتەردىڭ  جاعدايى تۋرالى دابىل قاعىپ، ماسەلە كوتەرگەن ەدىك.  مۇمكىن، اللا اۋزىمىزعا سالعان بولار، قالاي بولعاندا دا، بيىلعى مامىر مەن ماۋسىمدا تۋرا وسى اۋداندارداعى شەكارالاردا تىركەلگەن قاندى قىرعىن مەن شەكاراشىلاردىڭ زاستاۆانى تاستاي قاشۋى سول كەزدە ايتىلعان قاۋىپتىڭ ۋاقىت وتە كەلە شىندىققا اينالعانىن كورسەتتى.

جوعارىداعى ماقالادا ايتىلعانداي، ەلدىڭ اۋا كوشۋى ءالى جالعاسۋدا. ماسەلەن، الاكول اۋدانىنىڭ ۇيگەنتاس ايماعىندا 2008 جىلى 27 مىڭ حالىق تۇرسا، قازىرگى كەزدە 22 مىڭ عانا ادام قالىپتى. تارباعاتاي اۋدانىنىڭ اقجار ايماعىنىڭ جاعدايى دا وسى شامالاس، تاۋلى وڭىردەگى شاعىن اۋىلدارداعى مەكتەپتەر قاتارى جىل سايىن قىسقارىپ كەلەدى. ەلباسى كەيىنگى جىلدارى شەكارالى وڭىرلەردى دامىتۋ جايىندا ءجيى-ءجيى اڭگىمە قوزعاپ، بىرقاتار تاپسىرمالار جۇكتەگەنىمەن، شەكارا بويىنداعى جۇرت ونىڭ جاقسىلىعىن ءالى كورە الماي وتىر...

«اباي-اقپارات»