سىرتتان بەي-بەرەكەت قارىز الىپ، ىسىراپشىلدىققا ۇرىنعان ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ كەسiرiنەن قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى قارىزى 123 ملرد. دوللاردان اسىپ تۇسكەن. ۇكiمەت اكتسيالارى مەملەكەت مەنشiگiندەگi ۇلتتىق كاسiپورىنداردىڭ شەت ەلدەردەن نەسيە الۋىنا تىيىم سالدى. بiراق بەرەشەكتiڭ سالماعى اۋىرلاعانىن ەسكەرسەك، ەرتەڭگi كۇنi نە بولماق؟ ءار قازاقستاندىقتىڭ موينىنا 7422 دوللارلىق قارىزدى «iلiپ» قويعاندار جازاعا تارتىلا ما؟ باقىلاۋسىز بورىشتاردى قايتارۋدا قيىندىقتار تۋماي ما؟ قاداعالاۋعا مiندەتتi قۇزىرلى ورگاندار نەگە «قولدارىن مەزگiلiنەن كەش سەرمەدi»؟
ۇلتتىق كومپانيالار سۇرامساق ەكەن
حالىقارالىق قارجى قورى مەملەكەتتىك بورىش كولەمى بويىنشا دۇنيە ءجۇزىنىڭ بارلىق مەملەكەتىنىڭ ءتىزىمىن جاساعان ەدى. ارنايى جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە جەر شارىنداعى بۇكىل ەلدىڭ قارىزى 59 ترلن. دوللاردان اسىپ تۇسكەن. ال قازاقستاننىڭ جالپى سىرتقى قارىزى 2011 جىلدىڭ سوڭىندا 123 ملرد. 800 ملن. دوللارعا جەتىپتى. 2010 جىلى بۇل كورسەتكىش 118 ملرد. 226 ملن. دوللارعا تەڭگەرىلگەن ەكەن. قر ۇلتتىق بانكىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، وسى ارالىقتا قازاقستاندىق بانكتەردىڭ سىرتقى بەرەشەگى 16,8 پايىزعا قىسقارعان - 14,600 ملرد. دوللار. بىلتىر مەملەكەتتىك جانە مەملەكەت تاراپىنان كەپىلدەندىرىلگەن سىرتقى بورىش ۇلەسى 4,3 پايىزدان 4,4 پايىزعا دەيىن وسكەن. ەسەسىنە، مەملەكەت كەپىلدەندىرمەگەن قارىزدىڭ كولەمى 95,7 پايىزدان 95,6 پايىزعا تومەندەگەن. قر ۇلتتىق بانكى 2012 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنداعى مالىمەتتەردە جالپى سىرتقى قارىزدىڭ 48,4 پايىزى فيرماارالىق بەرەشەكتەردىڭ ۇلەسىنە تيگەنىن حابارلاعان. ياعني شەتەلدىك باستى كومپانيالار مەن ولاردىڭ ەنشىلەس كاسىپورىندارى، سونداي-اق، بىرىككەن كاسىپورىندار، شەتەلدىك كومپانيالاردىڭ قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن فيليالدارىنىڭ قارىزدارى. دەمەك، نەسيەنى بورىش العان كومپانيالار قايتارۋعا مىندەتتى.
قارىز كولەمىنە كەلگەندە قر قارجى مينيسترلىگى ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ شەت مەملەكەتتەردەن بەي-بەرەكەت قارىز الۋعا كوشكەنىنە الاڭداۋلى. جۋىرداعى ۇكىمەتتىك وتىرىستاردىڭ بىرىندە «باقىلاۋسىز بورىشتاردىڭ ءوسۋى قازاقستاندىق ەكونوميكاعا تونگەن قاۋىپ بولىپ تابىلادى» دەپ مالىمدەگەن قر قارجى ءمينيسترى بولات جامىشەۆ ەلىمىزدىڭ جالپى سىرتقى قارىزى تومەندەگەنمەن، ۇلتتىق حولدينگتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ شەكارا سىرتىنان جاپپاي قارىز الۋعا كوشكەنىن جەتكىزدى: «ەگەر مەملەكەتتىك سىرتقى جانە ىشكى قارىز كولەمى 22 ملرد. دوللار، ياعني ءجىو-ءنىڭ 12 پايىزى بولسا، ۇلتتىق حولدينگتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بەرەشەگى ءجىو-ءنىڭ 11,5 پايىزىنا تەڭ». ءمينيستردىڭ پىكىرىنشە، اتالعان كومپانيالار ۋاقىتىلى وتەلمەگەن تولەمدەر، دەفولت نەمەسە ولاردىڭ بورىشىن مەملەكەتتىك بيۋدجەت ەسەبىنەن تولەۋ ماجبۇرلىگىنەن قارىزعا بەلشەدەن باتىپ، سىرتتان نەسيە الا بەرگەن. وسى سەبەپتى قازىر ۇلتتىق كومپانيالار بورىشىن قاداعالاۋ ماسەلەسى قولعا الىنعان: «سامۇرىق-قازىنا»، «قازاگرو» قۇرامىنا ەنەتىن كومپانيالار مەن قازاقستاننىڭ دامۋ بانكىنەن باسقا ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ سىرتتان بورىش الۋىنا تىيىم سالۋ قاجەت». بۇدان بىلاي الاتىن نەسيە كولەمى بەلگىلەنگەن دەڭگەيدەن اسىپ كەتكەن جاعدايدا مىندەتتى تۇردە ۇكىمەت تاراپىنان بەكىتىلۋى ءتيىس. الايدا مۇنداي قادامدى دەپۋتاتتار قۇپتاعان جوق. مىسالى ولاردىڭ جالاقىسىن قىسقارتۋدى ۇسىنعان مۇحتار تىنىكەەۆ: «قارىزعا بەلشەدەن باتىپ جاتسا دا اۋىزدارىنان اق ماي اعادى. الاتىن جالاقىلارى دا جاقسى. ودان دا ايلىقتارىن قىسقارتۋ كەرەك»، - دەدى. تىنىكەەۆتى قوستاعان ونىڭ ارىپتەسى ايگۇل ساماقوۆا ەسەپ كوميتەتى جىل سايىن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ تەڭ جارتىسى شىعىنعا ۇشىرايتىنىن ەسكەرتتى: «ولار نەگىزىنەن بيۋدجەتتەن، ياعني سالىق تولەۋشىلەر ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلادى عوي. دەمەك قارجى مينيسترلىگى بارلىق ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ قارىزىن رەتتەۋگە باسا نازار اۋدارۋى قاجەت». ەلىمىزدىڭ جالپى سىرتقى بەرەشەگىنە الاڭداعان دەپۋتاتتاردىڭ تاعى ءبىرى - گۇلجان قاراعۇسوۆا 2008 جىلى 107,9 ملرد. دوللار بولعان بورىشتىڭ 2011 جىلى 123,8 ملرد. دوللارعا كوتەرىلگەنىنە قىنجىلدى: «بورىش كولەمىنىڭ ارتۋىنا ونى وتەۋگە جانە قىزمەت كورسەتۋگە كەتەتىن شىعىنداردىڭ ءوسۋى سەبەپ. ۇلتتىق بانكتىڭ حابارلاۋىنشا، 2011 جىلدىڭ العاشقى 9 ايىندا ۇزاقمەرزىمدىك قارىز كولەمى 15,6 ملرد. دوللار بولعان. ەلىمىزدەن سىرتقا اعىلعان اقشا اعىنى سىرتقى قارىز كولەمىنەن الدەقايدا جوعارى».

بەرمۋد ارالىنا قانشا بەرەشەكپىز؟
حالىقارالىق تاجىريبەدە ءاربىر ەلدىڭ مەملەكەتتىك قارىزى ءجىو-گە شاققاندا 60 پايىزدان اسىپ تۇسسە، قاۋىپتى دەڭگەي سانالادى. ال قازاقستانداعى بۇل كورسەتكىش ەندىگى 66 پايىزعا جەتكەن. وسى ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋ ءۇشىن قر قارجى مينيسترلىگى، قر ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا مينيسترلىگى، قر ۇلتتىق بانكى اكتسيالارىنىڭ 50 پايىزى نەمەسە ودان كوپ بولىگى مەملەكەت مەنشىگىندە بولعان مەكەمەلەردىڭ قارىزىن قاداعالاۋ ماقساتىندا بىرقاتار شارا قولعا الىنعان. بۇل جەردە ەلىمىزدەگى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بورىشتارى ەسەپكە الىنبايدى. ويتكەنى ۇلتتىق بانك تاراپىنان قويىلاتىن تالاپتار بانكتەردىڭ بەرەشەگىن باقىلاۋدا ۇستاپ وتىر. باستى ماقسات - مەملەكەت موينىنداعى جانە مەملەكەتتىك كومپانيالارعا تيەسىلى قارىز كولەمىن ءجىو-ءنىڭ 60 پايىزىنا تومەندەتۋ. پارلامەنتتەگى ۇكىمەتتىك ساعات بارىسىندا ەلىمىزدىڭ سەيشەل ارالدارىنا 300 ملن. دوللار قارىز بولعانى جايلى ماسەلە كوتەرگەن دەپۋتات نۇرتاي سابيليانوۆ: «ەڭ قىزىعى، قازاقستان ارالدار الدىندا دا قارىزعا باتقان. سوندا بۇل نە قىلعان قارىز؟ مەنىڭشە، فيرمالاردان العان بورىشتار. ماسەلەن بەرمۋد ارالدارىنا ءبىز وراسان زور كولەمدە بەرەشەكپىز. ماسەلەن ءسىز ەستىمەگەن بولساڭىز، گەريمسەي دەگەن ارال بار. قازاقستان وسى ارالعا 32 ملن. دوللار قارىز. ياعني مەنىڭ پايىمداۋىمشا، قازاقستان بۇل ارالدارعا بەرەشەك بولماۋى ءتيىس»، - دەپ ب.جامىشەۆكە شۇيلىككەن. دەپۋتاتتىڭ بۇل ساۋالىنا مينيستر: «بۇگىندە شەت ەلدەردەن قارىز الاتىنداردىڭ بارلىعى قانداي دا ءبىر قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ كومەگىنە جۇگىنەدى. اتالعان قارجىلىق قۇرىلىمداردىڭ ءبىر بولىگى وففشورلىق ايماقتاردا، ونىڭ ىشىندە، ارالداردا تىركەلۋى مۇمكىن. اڭگىمە قارىز الۋداعى ەلدىك قۇرىلىمدار تۋرالى بولىپ وتىر. مۇنداي قۇرىلىمدار وففشورلىق ايماقتاردا تىركەلگەن مەكەمەلەرگە تيەسىلى. بۇدان تۋىن­دايتىن قيىندىق جوق»، - دەپ جاۋاپ بەردى. قارجى مينيسترلىگىندەگىلەر ءۇشىن ەلىمىزدە جۇمىس ىستەيتىن كاسىپورىنداردىڭ كىرىستى سىرتقا الىپ كەتپەگەنى، وففشورلىق كومپانيالارمەن ارەكەتتەسە وتىرىپ، سالىق كولەمىن تومەندەتپەگەنى ماڭىزدى. اتالعان ماسەلە كۇن تارتىبىنە شىعارىلعالى دا كوپ بولعان. ال قارىزدى كىمنەن الدىڭ، قاشان الدىڭ، نەسيە بەرۋشىلەر وففشورلىق ايماقتا تىركەلگەن بە، جوق پا دەگەن ساۋالدار اسا باس قاتىراتىن شارۋا ەمەس. ويتكەنى قازاقستان ەكونوميكاسىنا ودان كەلەتىن زيان جوق.

ءاربىر قازاق -
7422 دوللارلىق قارىز
ەگەر مەملەكەتتىڭ جالپى قارىزى 123 ملرد. 800 ملن. دوللار ەكەندىگىن ەسكەرسەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 16 ملن. 680 مىڭ 100 تۇرعىنىنا شاققاندا، ورتاشا ەسەپپەن 7 مىڭ 422 دوللاردان كەلەدى ەكەن. حالىقارالىق قارجى قورى جاساعان ءتىزىمنىڭ باسىندا تۇرعان جاپونيانىڭ مەملەكەتتىك بەرەشەگى 13,5 ترلن. دوللار، ياعني ءار ازاماتىنا ەسەپتەگەندە، 105, 5 مىڭ دوللاردان. الەمدىك قارجىلىق داعدارىسقا سەبەپ بولعان اقش-تىڭ مەملەكەتتىك بورىشى يرلانديادان ءسال-اق تومەن. ءار امەريكالىقتىڭ موينىنداعى قارىز - 49,8 مىڭ دوللاردان. قازاقستاننان الدەقايدا تومەن (99-ورىندا) تۇرعان رەسەيدىڭ جالپى سىرتقى بورىشى ءاربىر رەسەيلىككە شاققاندا 1247 دوللاردان كەلىپتى. كوپ جاعدايدا مەملەكەت نەعۇرلىم باي ءارى حالىقتىڭ الەۋمەتتىك احۋالى نەعۇرلىم جوعارى بولعان سايىن مەملەكەتتىك قارىز كولەمى سوعۇرلىم جوعارى بولماق. بۇل الەۋمەتتىك مىندەتتەر مەن جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس ماكروەكونوميكالىق باعدارلامالاردىڭ قوسىمشا قاراجاتتى قاجەت ەتۋىنە بايلانىستى. ءتۇرلى باعدارلامالار بيۋدجەت شەڭبەرىنە سىيمايتىندىقتان شىعىندار كولەمى ارتاتىنى بەلگىلى. ال باسى ارتىق اقشانى تەك نەسيە ارقىلى تارتۋعا بولادى. نەگىزى مەملەكەتتىڭ سىرتقى قارىزىنىڭ جوقتىعى ەلدىڭ ەكونوميكالىق تۇرعىدا تابىسى مەن جەتىستىگىن بىلدىرمەسە كەرەك. ماسەلەن حالىقارالىق قارجى قورى جاساعان ءتىزىم سوڭىنداعى ماداگاسكاردىڭ مەملەكەتتىك قارىزى ادام باسىنا شاققاندا 26 دوللاردان كەلەدى ەكەن. ال ليبەريادا - 1 دوللار، كونگو رەسپۋبليكاسىندا - 69 دوللار. اتالعان ەلدەردەگى مەملەكەتتىك قارىزدىڭ تومەندىگى جەكە قورلارىنا بايلانىستى ەمەس. كەرىسىنشە ولاردىڭ شاتقاياقتاعان ەكونوميكاسى مەن سىرتتان قارىز تارتۋداعى السىزدىگى سەبەپ. تىزىمدەگى 88-ورىنعا جايعاسقان قازاقستاننىڭ قازىرگى جاعدايىن سارالاعان قارجى مينيسترلىگىندەگىلەر «بورىشتىڭ كولەمى ەمەس، ءجىو-گە شاققانداعى كورسەتكىشى كوڭىلدى الاڭداتادى» دەيدى.

«الماقتىڭ دا
سالماعى بار»
ماجىلىستە وتكىزىلگەن «مەملەكەتتىك، مەملەكەتتىك تاراپىنان كەپىلدەندىرىلگەن جانە مەملەكەتتىك كومپانيالار قارىزدارىن باسقارۋ» تاقىرىبىنداعى ۇكىمەتتىك ساعاتتا بولات جامىشەۆ الەمدىك قارجىلىق داعدارىستىڭ بارلىق دامۋشى جانە دامىعان مەملەكەتتەرگە اسەر ەتكەنىن، وعان مەملەكەتتىك جانە جەكەمەنشىك سالانىڭ اسا كوپ مولشەردە نەسيە الۋعا قۇنىققانى سەبەپ بولعانىن ايتتى. جالپى سىرتقى بورىش كولەمى جاعىنان العاندا، قازاقستان الەم بويىنشا 36-ورىندا. ال ءجىو-گە شاققاندا - 43-ورىندا. ساندىق كورسەتكىشتەرگە شاقساق، مەملەكەتتىك قارىز 5 ملرد. دوللار نەمەسە ءجىو-ءنىڭ 4 پايىزى; ۇلتتىق حولدينگتەر مەن ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ بورىشى - 21 ملرد. دوللار (17 پايىز); ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەردىڭ بەرەشەگى - 8 ملرد. دوللار (7 پايىز); كورپوراتيۆتىك سالا موينىنداعى قارجىلىق مىندەت - 90 ملرد. دوللار (72 پايىز). وسىلايشا جالپى سىرتقى قارىزدىڭ قوماقتى ۇلەسى كورپوراتيۆتىك سالانىڭ موينىندا تۇرعانى بايقالادى. ونىڭ 60 ملرد. دوللارى فيرماارالىق بورىشتار ەنشىسىندە. ياعني تىكەلەي تارتىلعان ينۆەستيتسيانىڭ ءبىر بولىگى سانالاتىن بۇل قارىزدار نەسيەنى العانداردىڭ شەتەلدىك قاتىسۋشىلار مەن تاۋەلدى كاسىپورىندار الدىنداعى مىندەتتەرى بولىپ تابىلادى. قارجىگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، قارىز ۋاقتىلى قايتارىلماعان جاعدايدا سىرتقى كرەديتورلاردىڭ مەملەكەتكە قىسىم جاساي قويۋى نەعايبىل. ويتكەنى نەسيە بەرۋشى قارىزگەردىڭ قىزمەتىن باسقارۋدا ونىڭ قارجىلىق بەلسەندىلىگىنە جاۋاپتى سانالادى. ازىرگە ۇكىمەتتەگىلەر دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمنىڭ 2011-2012 جىلدارعا ارنالعان ەسەبىندە جاريالانعان دەرەكتەردە قازاقستاننىڭ «مەملەكەتتىك قارىز» كورسەتكىشى بويىنشا 12-ورىندا تۇرعانىن كولدەنەڭ تارتادى. جاعىمدى تسيفرلار مەن كوڭىلدى قۋانتاتىن حابارلامالاردى تىزبەكتەي بەرسەڭىز، تىزىلە بەرمەك. بىراق ءبىزدى الاڭداتاتىنى، «ءوزىم بىلەمدىككە» سالىنعان ۇلتتىق كومپانيالاردىڭ سىرتتان قاراجات تارتۋدا ىسىراپشىلدىققا جول بەرۋى. «ءاي دەر اجا، قوي دەر قوجا» بولماعاسىن، ياعني مەملەكەتتىك قۇزىرلى ورگاندار مەن ءتيىستى مەكەمەلەردىڭ سولقىلداقتىعىنان، ءوز ىسىنە جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراماعاندىعىنان، مەملەكەتتىڭ جالپى سىرتقى قارىزى 123 ملرد. دوللاردان اسىپ تۇسكەن. انىعىراق ايتقاندا، قارىزدى ءار وتانداسقا شاققاندا، 7 مىڭ دوللاردان اسىپ تۇسكەن. «قولدارىن مەزگىلىنەن كەش سەرمەۋگە» ادەتتەنىپ كەتكەن ۇكىمەتتەگىلەر قاشانعى ادەتىنشە، «ءتيىستى شارالاردى قابىلدايمىز» دەپ قۇلشىنىپ وتىر. ال قازاقستاندى قارىزعا بەلشەدەن باتىرىپ قويىپ، جايباراقات وتىرعاندار كىمدەر؟ دەپۋتاتتار ايتپاقشى، بەرەشەكتىڭ ءبىر بولىگى ولاردىڭ جالاقىسىنان ۇستالا ما؟ الدە «قابىلداناتىن شارالار» تاعى دا قاعاز جۇزىنەن اسا الماي ما؟

ءنازيا جويامەرگەنقىزى

«تۇركىستان» گازەتى