اسادتىڭ بيلiگi ءۇشiن جان پيدا دەيتiندەردiڭ قاتارىنا قازاقتاردى دا قوسپاق. ەگەر، رەسەي باستاعان ۇقكۇ (ودكب) سيرياعا كiرسە، سوعىس باستالۋى مۇمكiن دەيدi ساراپشىلار

باتىس مەملەكەتتەرiنiڭ اۆتوريتارلى رەجيمدەردi دەموكراتيالاندىرۋعا باعىتتالعان iس-ارەكەتتەرi جالعاسىپ كەلەدi. ليۆيا، ەگيپەت سياقتى ديكتاتورلاردىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىلعان مەملەكەتتەردi ازات ەتكەننەن كەيiن، باتىستىڭ بۇل پروتسەستi توقتاتپاق نيەتi جوق. وسىدان بiر جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن سيريادا باستالعان حالىق پەن پرەزيدەنت باشار اسادتىڭ اراسىنداعى تەكەتiرەستiڭ قىزۋى باسىلار ەمەس. تiپتi, سيريا الەم الپاۋىتتارىنىڭ تارتىسىنا ءتۇستi دە كەتتi. داماسك الاڭدارى باتىس پەن شىعىستىڭ شيەلەنiس ايماعىنا اينالىپ بارادى. ەۋروپانىڭ وركەنيەتتi, دەموكراتيالى ەلدەرi ءارi تارتسا، شىعىس ەۋروپادان ازياعا دەيiنگi رەسەي باستاعان اۆتوريتارلى بيلiككە نەگiزدەلگەن مەملەكەتتەر كورپەنi وزiنە قاراي جۇلقىپ الەك.

نيكولاي بورديۋجا: "ۇقكۇ بiتiمگەرلiك كۇشتەرi سيرياداعى شيەلەنiستi شەشۋگە قاتىسۋى مۇمكiن. بۇۇ قاۋiپسiزدiك كەڭەسiنiڭ مانداتى بويىنشا قول قويىلعان قاۋلىدا كورسەتiلگەن زاڭدار مەن كەلiسiمدەرگە سۇيەنiپ، ۇقكۇ بiتiمگەرلەرi وسى ۇيىم توڭiرەگiندە جانە ونىڭ سىرتىندا دا جۇمىس iستەي الادى".

الەكساندر شاراۆين: "بiز جوق دەگەندە بiر وتە مىقتى دايىندالعان ديۆيزيا جاساقتاي الامىز. جانە ونىڭ قۇرامىندا تەك رەسەيلiكتەر عانا ەمەس، قازاقتار دا، باس­قا ۇلتتار دا بولادى".

اسادتىڭ بيلiگi ءۇشiن جان پيدا دەيتiندەردiڭ قاتارىنا قازاقتاردى دا قوسپاق. ەگەر، رەسەي باستاعان ۇقكۇ (ودكب) سيرياعا كiرسە، سوعىس باستالۋى مۇمكiن دەيدi ساراپشىلار

باتىس مەملەكەتتەرiنiڭ اۆتوريتارلى رەجيمدەردi دەموكراتيالاندىرۋعا باعىتتالعان iس-ارەكەتتەرi جالعاسىپ كەلەدi. ليۆيا، ەگيپەت سياقتى ديكتاتورلاردىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىلعان مەملەكەتتەردi ازات ەتكەننەن كەيiن، باتىستىڭ بۇل پروتسەستi توقتاتپاق نيەتi جوق. وسىدان بiر جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن سيريادا باستالعان حالىق پەن پرەزيدەنت باشار اسادتىڭ اراسىنداعى تەكەتiرەستiڭ قىزۋى باسىلار ەمەس. تiپتi, سيريا الەم الپاۋىتتارىنىڭ تارتىسىنا ءتۇستi دە كەتتi. داماسك الاڭدارى باتىس پەن شىعىستىڭ شيەلەنiس ايماعىنا اينالىپ بارادى. ەۋروپانىڭ وركەنيەتتi, دەموكراتيالى ەلدەرi ءارi تارتسا، شىعىس ەۋروپادان ازياعا دەيiنگi رەسەي باستاعان اۆتوريتارلى بيلiككە نەگiزدەلگەن مەملەكەتتەر كورپەنi وزiنە قاراي جۇلقىپ الەك.

نيكولاي بورديۋجا: "ۇقكۇ بiتiمگەرلiك كۇشتەرi سيرياداعى شيەلەنiستi شەشۋگە قاتىسۋى مۇمكiن. بۇۇ قاۋiپسiزدiك كەڭەسiنiڭ مانداتى بويىنشا قول قويىلعان قاۋلىدا كورسەتiلگەن زاڭدار مەن كەلiسiمدەرگە سۇيەنiپ، ۇقكۇ بiتiمگەرلەرi وسى ۇيىم توڭiرەگiندە جانە ونىڭ سىرتىندا دا جۇمىس iستەي الادى".

الەكساندر شاراۆين: "بiز جوق دەگەندە بiر وتە مىقتى دايىندالعان ديۆيزيا جاساقتاي الامىز. جانە ونىڭ قۇرامىندا تەك رەسەيلiكتەر عانا ەمەس، قازاقتار دا، باس­قا ۇلتتار دا بولادى".

ديكتاتورلار مەن دەموكراتتاردىڭ تارتىسى

سيرياداعى جاعداي كۇننەن-كۇنگە شيەلەنiسە تۇسۋدە. وپپوزيتسيا مەن ديكتاتوردىڭ بiر-بiرiنە دەگەن وشپەندiلiگi مىڭداعان ادامنىڭ مەرت بولۋىنا اكەپ سوعۋدا. كوتەرiلiس باستالعالى سيريادا 15 مىڭعا جۋىق ادام قانعا بوگiپ، كوز جۇمسا، 30 مىڭ ادام تۇتقىنعا الىنعان. ونىڭ iشiندە ون مىڭداي بەيبiت حالىق تا بار. مەملەكەتتiك بيلiككە تاقىمداپ جارماسىپ، بار كۇشتi قولىنا العان اسادتىڭ وڭايشىلىقپەن كەتكiسi جوق. وپپوزي­تسيانى بارىنشا باسىپ-جانىشتاپ، الاڭعا شىققانداردى قويداي قىرۋعا بەلسەنە كiرiسكەن. 2011 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ABC News ارناسىنا سۇحبات بەرگەن باشار اساد بەيبiت حالىققا وق اتىلمايتىنىن ايتىپ اعىنان جارىلعان. سونىمەن قاتار "تەك اقىل-ەسiنەن ايىرىلعان، اقىماق ادام عانا ءوز وتانداستارىن اتۋعا بۇيرىق بە­رەدi" دەپ مالiمدەگەن. بiراق ايت­قانىنىڭ ءبارi قۇر ساندىراق بولىپ شىقتى. كۇنi كەشە عانا كوتە­رi­لiس­شi­لەردiڭ قولىنا تۇتقىنعا ءتۇس­كەن ۇلتتىق ارميانىڭ اسكەري قىزمەت­كەرi جۋرناليستەرگە سيريا بيلi­گiنiڭ اسكەري قىزمەتكەرلەر مەن پوليتسيالارعا بەلگiلi بiر اۋىلدار مەن ەلدiمەكەندەردiڭ كۇلiن كوككە ۇشىرىپ، حالقىنا وق اتۋعا بۇيرىق بەرگەندiگiن جايىپ سالدى. وسىلايشا وپپوزيتسيا مەن بيلiكتiڭ اراسىنداعى قىرعي-قاباقتىق ەل iشiن تالقان ەتتi. ەندi تەك ساياسي عانا ەمەس، دiني شيەلەنiستەر دە كۇرت كوبەيدi, ءتۇرلi اعىمداعى دiنشiلدەر بۇلiكتi ءوز مۇددەسiنە پايدالانۋدى كوزدەگەنi بايقالادى.

ال حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ سيرياداعى جاعدايعا كوزقاراسى ءارتۇرلi. تۇتاس باتىس ەۋروپا مەن اقش اسادتىڭ رەجيمiن قۇلاتامىز، دەموكراتيا ورناتامىز دەپ الەك. ال رەسەي، قحر، كورەي حالىقتىق دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى اسادتىڭ بيلiگiن ساقتاپ قالۋدىڭ قامىن ويلاپ، باتىستى بوپسالاۋعا كوشكەن. دەمەك، شىعىستىڭ پوزيتسياسى ايقىن. بۇل تۇرعىدا ەۋروپا مەملەكەت­تەرiنiڭ بiرقاتارى سيرياعا قاتىس­تى بiرنەشە مارتە سانكتسيا جاريا­لاعان بولاتىن. ماۋسىمنىڭ 26-سى كۇنi اساد رەجيمiن قاتاڭ ايىپتاۋ مەن ونى قولداۋشىلاردىڭ ەۋروپاداعى ەسەپشوتتارىن جابۋعا بايلانىستى ەۋرووداق 16-سانكتسياسىن قابىلدادى. الايدا بۇعان سەلت ەتكەن سيريا باسشىلىعى جوق. ال رەسەي بولسا، ەۋروپا قابىلداعان سانكتسيالارعا قارسى ارەكەتتەرiمەن بەلسەندiلiك تانىتىپ وتىر.

رەسەيدIڭ ديكتاتوردى قولداۋ سەبەپتەرI

وتكەن جۇما كۇنi سيريانىڭ اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس قارۋى تۇركيانىڭ ۇشاعىن اتىپ ءتۇسiرiپ، ناتيجەسiندە ەكi ۇشقىش iز-ءتۇزسiز جوعالىپ كەتتi. تۇرiك باسشىلىعى ۇشاقتىڭ ەشقانداي قارۋى بولماعانىن، ونىڭ تەك بارلاۋشى ۇشاق ەكەنiن دالەل­دەدi. ناتو-نىڭ باس حاتشىسى فوگ راسمۋسسەن سيريانىڭ بۇل ارەكەتiن حالىقارالىق قاۋىمداستىقتى، بەيبiتشiلiكتi جانە ادام قۇقىقتارى مەن قاۋiپسiزدiگiن سىيلاماۋ دەپ باعالادى. ال تۇركيا باسشىلىعى اۆتوريتارلى بيلiك­پەن كۇرەسiپ جاتقان سيريالىقتارعا اسادتىڭ قۇلاعانىنشا كو­مەك­تەسەتiنiن ايتتى. "سيريا حالقى - بiزدiڭ باۋىرىمىز، - دەيدi تۇرiك پرەمەر-مينيسترi رەجەپ ەردوعان. - قاندىقول ديكتاتوردىڭ ويىنا كەلگەنiن iستەۋiن دوعارمايىنشا، حالىقتى ەزگiلەگەنiن توقتاتپايىنشا تۇركيا سيريا حال­قىن قولدايتىن بولادى".

وسىنداي مالiمدەمەلەرمەن ەۋروپانىڭ بiرقاتار مەملەكەت­تەرi اسادتى اشكەرەلەپ جاتسا، رەسەيدiڭ كوزقاراسىنىڭ وزگە­رەتiن ءتۇرi جوق. وسى ۋاقىتقا دەيiن رەسەي سيرياعا ءارتۇرلi ماتە­ريال­دىق جاردەم بەرiپ، اسادتىڭ بيلiگiن نىعايتىپ كەلدi. اقش مەملەكەتتiك حاتشىسى حيللاري كلينتون بiرنەشە مارتە ماسكەۋدi "سيريا بيلiگiنە تiكۇشاقتار بەردi" دەپ قاتاڭ تۇردە ايىپتاعان. ال اقش-تىڭ بۇۇ-داعى وكiلi سيۋزان رايتس بىلاي دەيدi: "رەسەي مەن قىتايدىڭ، تاياۋ شىعىس حالقىمەن، سيريا حالقىمەن بiرگە بولماي، اجالى تاقاعان ديكتاتور­عا بولىسىپ جاتقانى وتە جيiر­كەنiشتi. بۇل - ماسقارا! وسى مەملەكەتتەردiڭ ارەكەتiن كەشiر­مەيتiن سيريا دەموكراتياسى ورناعاندا، ولار ءوز iستەرiنە وكiنەتiن بولادى". ياعني، ولارعا سالسا، رەسەيدi جانە باسقا دا اسادتى قولداعان مەملەكەتەردi سيريالىقتارعا وق جاۋدىرۋعا اتسالىستى دەپ ايىپتاپ جiبەرۋگە بار.

ارينە، رەسەيدiڭ باتىس مەم­لەكەتتەرiنە بولىسىپ، اسادتى تەزiرەك ورنىنان تايدىرىپ جi­بەرمەۋiنiڭ ءوز سەبەپتەرi جەت­كiلiكتi. ەكەۋi دە اۆتوريتارلى بيلiك ەكەنiن ايتپاعاندا، ساياسي، ەكونوميكالىق تۇرعىدا بايلانىسى جاقسى. ەگەر اسادتىڭ بيلiگi قۇلايتىن بولسا، رەسەي ونداعى مۇناي جانە باسقا دا سالالارداعى ءوز ۇلەسiن جوعالتىپ، ينۆەستيتسيا كولەمi قىسقارۋى مۇمكiن. سونداي-اق تارتۋس قالاسىنداعى رەسەيدiڭ شالعاي ايماقتاعى جال­عىز اسكەري كەمەلەر پۋنكتiن جوعالتىپ الۋى دا ىقتيمال. بۇل - بiرiنشiدەن. ەكiنشiدەن، اساد رەجيمi قۇلاعان جاعدايدا رەسەي سيرياعا باتىس ەلدەرi ايتىپ جۇرگەندەي دەموكراتيالىق بيلiك ەمەس، دiني نەگiزدەگi بيلiكتiڭ كەلۋiنەن قاۋiپتەنەدi. ياعني، ەكس­ترەميستەردiڭ توندiرەر قاۋپi زور. ولاردىڭ ويىنشا، بيلiك باسىنا سۇننيتتiك باعىتتاعى ادامدار كەلiپ، تەك قانا ەۋروپاعا عانا قارسى ەمەس، رەسەيگە دە قارسى ساياسات جۇرگiزۋi ابدەن مۇمكiن. ۇشiنشiدەن، ورىستار "اۋزى كۇيگەن ۇرلەپ iشەدi" دەگەن قاعيدانى ۇستانعان. ياعني، ليۆياداعى جاعدايدىڭ قايتالانۋىنان قاتتى سەسكەنەدi. تورتiنشiدەن، ماسكەۋ ساۋد ارابياسىنىڭ ۋاحاببيتتiك باعىتتى قولدايتىنىن جانە ونى تاراتاتىنىن جاقسى بiلەدi. ونىڭ ۇستiنە ەر-رياد تا اسادتىڭ بيلiكتەن تايعانىن جان-تانiمەن قالايدى. ونىڭ تەزiرەك كەتكەنiن كۇتiپ ءجۇر. دەمەك، ورىستاردىڭ ۇرەيi ساۋد ارابياسىنىڭ قولداۋىمەن سيريا باسشىلىعىنا ۋاحاببشىلار كەلiپ الادى دەگەنگە سايادى. بiزدiڭشە، مۇنىڭ تاعى بiر سەبەبi مىنادا. اۆتوريتارلى، ديكتاتورلىق رەجيمدەر شەتiنەن قۇلاپ، حالىقتىڭ قارعىسىنا قالۋدا. بiر ادامنىڭ قولىنا، قاس-قاباعىنا نەگiزدەلگەن بارلىق مەملەكەتتەردە دەموكراتيا ورناپ، ۇلكەن رەفورمالار ورىن الىپ جاتىر. بۇل ءۇردiس افريكادان باستالىپ، ەندi تاياۋ شىعىسقا تاقادى. دەمەك، تاياۋ شىعىستاعى "دەموكراتيالاندىرۋ" پروتسەسi اياقتالسا، اقىرىنداپ ودان ءارi شىعىسقا قاراي جانە سولتۇستiككە قاراي ويى­سا تۇسەتiنi انىق. ياعني، سيريادان كەيiنگi كەزەك رەسەيگە دە كەلiپ قالار دەپ ورىستار ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولۋi مۇمكiن. وسىلاي سيرياداعى جاعدايدى سوزىپ، ءوز كۇشiن جيناپ الۋعا بەل بايلاعان سياقتى رەسەيلiكتەر. دەمەك، بۇل پۋتيننiڭ "ديكتاتورلىق ايلاسى" - اسادتان دا اسىپ، ويى مەن تۇپكi ماقساتى ارiدە جاتىر دەگەن ءسوز.

قازاقتار سيرياعا بارۋى مۇمكIن...

وسى ايدىڭ باسىندا قۇرامىنا 9 مەملەكەتتi قامتىعان ۇجىمدىق قاۋiپسiزدiك كەلiسiمi ۇيىمىنىڭ (ۇقكۇ) باس حاتشىسى نيكولاي بورديۋجا اتالعان ۇيىمنىڭ سيرياداعى قانتوگiسكە ارالاسۋى مۇمكiن ەكەنiن ايتىپ، بىلاي دەگەن: "ۇقكۇ بiتiمگەرلiك كۇشتەرi سيرياداعى شيەلەنiستi شەشۋگە قاتىسۋى مۇمكiن. بۇۇ قاۋiپسiزدiك كەڭەسiنiڭ مانداتى بويىنشا قول قويىلعان قاۋلىدا كورسەتiلگەن زاڭدار مەن كەلiسiمدەرگە سۇيەنiپ، ۇقكۇ بiتiم­گەرلەرi وسى ۇيىم توڭiرەگiندە جانە ونىڭ سىرتىندا دا جۇمىس iستەي الادى". سونداي-اق ول وسى تۇرعىدا ارiپتەستەرiمەن كەلiسەتiن­دiگiن دە ايتتى. الايدا بورديۋجانىڭ اۋزىنان وسى سوزدەر شىققالى بەرi قازاقستان بيلiگi بىلق ەتكەن جوق. رەسمي تۇردە بۇل سوعىسقا قاتىسامىز دەپ تە، قاتىسپايمىز، بەيتاراپ قالامىز دەپ تە ايتپادى. بيلiكتiڭ مۇنداي ۇندەمەستiگi ەداۋiر ۇلكەن كۇمان تۋدىرادى. دەي تۇرعانمەن، قازاقستان بۇل ۇيىمنىڭ ەڭ بەلسەندi مۇشەلەرiنiڭ بiرi. سوندىقتان رەسمي اقوردا ءوز ابىرويى ءۇشiن بورديۋجانىڭ ايتقانىن قوستاپ، اسكەر جiبەرۋ جونiندە كەلiسە كەتۋi ابدەن مۇمكiن.

ساياسي جانە اسكەري ساراپتامالار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى الەكساندر شاراۆين ءبۇي دەيدi: "بiز جوق دەگەندە بiر وتە مىقتى دايىندالعان ديۆيزيا جاساقتاي الامىز. جانە ونىڭ قۇرامىندا تەك رەسەيلiكتەر عانا ەمەس، قازاقتار دا، باسقا ۇلتتار دا بولادى". بۇل ارينە، وتە قاۋiپتi. قازاقستاننىڭ سيرياعا كiرۋi مۇلدەم دۇرىس ەمەس. جانە ول جاقتا سيريا حالقى جاعىندا ەمەس، تەك ديكتاتور اسادتىڭ مۇددەسiنە "سوعىسامىز". ياعني، باشار اساد ءۇشiن تiپتi, وپپوزيتسيا مەن قاراپايىم حالىققا، سونداي-اق ەۋروپالىقتارعا قارسى تۇرامىز. ناتو مەن ۇقكۇ دارەجەسi بiر-بiرiمەن مۇلدەم سايكەس كەلمەيدi. قۇرامى جاعىنان دا، ساپاسى جونiنەن دە. قازاقستاندىقتاردىڭ ايدالاداعى سيريانىڭ iشكi قاقتىعىسىنا بولا جانىن بەرە سالۋى ەكiتالاي. ساراپشىلار ەگەر ۇقكۇ سيرياعا كiرسە، الاپات سوعىس بولادى دەپ توپشىلاپ، بولجاپ ءجۇر. وعان دالەل، دايەكتەر دە جەتiپ ارتىلادى. سوندىقتان جوق جەردەن جاۋ تاۋىپ، رەسەي سوعىسادى ەكەن دەپ، بiزدiڭ دە قىستىرىلعانىمىز بولماس. ۇقكۇ جارعىسىندا تەك سىرتقى اگرەسسيالارعا تويتارىس بەرۋ مەن ولاردان قورعانۋ كەرەك­تiگi جازىلعان. ال بiرەۋدiڭ iشكi جاعدايىنا ارالاسۋ قيسىنسىز. الدە بىلتىرعى بەلارۋس پرەزيدەنتi­نiڭ ايتقانى جۇرە باستادى ما؟ ول ۇقكۇ-نىڭ قازاقستانداعى سام­ميتiندە: "ارينە، بiزگە سوعىس اشىپ، ەشكiم اشىق قارسى كەلە قويمايدى. بiراق كونستيتۋتسيالىق توڭكەرiس جاساپ، بيلiكتi باسىپ الۋعا تالپىنىپ، قۇشتارلانىپ وتىرعاندار باستان اسادى. سول سەبەپتi, بiز ۇقكۇ ەلدەرiنiڭ تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتۋiمiز كەرەك" دەپ ۇيىمدى اۆتوريتارلى بيلiكتi نىعايتۋ ءۇشiن قولدانۋ كەرەكتiگiن ىمداعان ەدi. مۇمكiن، وسى جەلەۋمەن "قول باستاعالى" وتىر­عان شىعار "تۇراقتىلىقتى ساقتاعىشتار".

"زاماناۋي دامۋ ينستيتۋتىنىڭ" (ينسور) ديرەكتورى يگور يۋرگەنس ءبۇي دەيدi: "سيرياعا ۇقكۇ اسكەرiن جiبەرۋ باستاماسىن كوتەرەيiك. ولار جاقسى دايىندىقتان وتكەن، تاجiريبەلi, جاراقتانعان 20 مىڭ ادام بولادى. جانە اسكەردi ك.اننانعا بiزدiڭ ەسەبiمiزدەن كومەك رەتiندە جiبەرەيiك". بۇل ارينە، ۇلكەن قيىندىقتار تۋعىزادى. سەبەبi قازاقستان قوعامى شۋ شىعاراتىنى ايقىن. ۇقكۇ جارعىسىندا مىناداي باپ بار: "ۇيىم ءوز قىزمەتiندە ۇيىمنىڭ مۇشەلەرi بولىپ تابىلمايتىن مەملەكەتتەرمەن ىنتىماقتاستىق جاسايدى، قاۋiپ­سiزدiك سالاسىندا ارەكەت ەتەتiن حالىقارالىق ۇكiمەتارالىق ۇيىمدارمەن قارىم-قاتىناس ورناتادى. ۇيىم حالىقارالىق قۇقىقتىڭ جالپىعا تانىلعان پرينتسيپتەرiنە نەگiزدەلگەن ءادiل دەموكراتيالىق بەيبiتشiلiك ءتارتiپتi قالىپتاستىرۋعا كومەك كورسەتەدi". ارينە، حالىقارالىق شارتتاردى ورىنداعان دۇرىس. بiراق بiزدە ودان باس تارتۋ قۇقىعىمىز دا بار. كەڭەس زامانىندا اۋعانستانعا ەرiكسiز سوعىسقا كiرگەن سياقتى بۇل جولى سيرياعا دا ەركiمiزدەن تىس ارالاسىپ جۇرمەسەك بولعانى.

dumka_k.o@mail.ru

دۋمان ۇسەنحان

«جاس الاش» گازەتى