1989 جىلى الاش كوسەمدەرى اقتالىپ ولاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىستىق. سول جىلى ماۋسىم ايىندا كسرو-نىڭ سەزدەر سارايىندا اقيىق اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ 1986 جىلدىڭ «جەلتوقسان شىندىعىن» اشقان  داۋىسى، ۇلتى ءۇشىن وتقا تۇسكەن جانكەشتىلىگى ءبىزدىڭ دە قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەنىمىزدى ءبىلدىرىپ، ەس جيعىزدى.تۇڭعىشىم دا دۇنيەگە كەلگەن، رەسەيدەگى وقۋىمدى، جۇمىسىمدى تارك ەتىپ، «قازاق بولامىن» دەپ، سول كەزدەگى تسەلينوگراد وبلىسىنا كوشىپ كەلدىم. ون شاقتى عانا قازاق وتباسى بار ونىڭ بەسەۋى ورىستانىپ كەتكەن، قالىڭ ورىستىڭ ورتاسىنا كۇمپ ەتە قالدىم. قازاقستان دەپ اتالعانمەن رەسەيدەن ەش ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىنە كوزىم جەتتى. «بالالارىم قازاقشا بالاباقشاعا، مەكتەپكە بارادى، قازاق بولامىن» دەگەن بار ارمانىمنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. ءوز ەلىمدە ءجۇرىپ جويىلىپ كەتەمىن بە دەگەن قورقىنىش بويىمدى بيلەدى. سودان قازاق بولعىسى كەلەتىن پىكىرلەس تاۋىپ، اندا شاۋىپ، مىندا شاۋىپ ورىس بالا باقشاسىنان جاس مولشەرى ءار جاستاعى قازاق بالالارىنىڭ باسىن قوسقاندا ون شاقتى بولدى. ءبارىن ءبىر توپقا جيناپ قازاق توبىن اۋپىرىمدەپ ارەڭ اشتىردىق. قازاقشا وقىعان تاربيەشى جوق. ارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ تاپپاعان سوڭ قازاقشا بىلەتىن ءبىر اپايدان وتىندىك. وكىنىشكە قاراي اتى قازاقشا توپ، زاتى ورىس بولدى ونىمىز. قازاقى ورتاسىز بالالارىم قازاق بولمايتىنىنا كوزىم جەتتى.ۇمىتتەن كۇدىك باسىم جىلدار وتە بەردى. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە شەت ەلدەگى قازاقتار وتانىنا ورالا باستادى.

1989 جىلى الاش كوسەمدەرى اقتالىپ ولاردىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىستىق. سول جىلى ماۋسىم ايىندا كسرو-نىڭ سەزدەر سارايىندا اقيىق اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ 1986 جىلدىڭ «جەلتوقسان شىندىعىن» اشقان  داۋىسى، ۇلتى ءۇشىن وتقا تۇسكەن جانكەشتىلىگى ءبىزدىڭ دە قازاق ۇلتىنىڭ وكىلى ەكەنىمىزدى ءبىلدىرىپ، ەس جيعىزدى.تۇڭعىشىم دا دۇنيەگە كەلگەن، رەسەيدەگى وقۋىمدى، جۇمىسىمدى تارك ەتىپ، «قازاق بولامىن» دەپ، سول كەزدەگى تسەلينوگراد وبلىسىنا كوشىپ كەلدىم. ون شاقتى عانا قازاق وتباسى بار ونىڭ بەسەۋى ورىستانىپ كەتكەن، قالىڭ ورىستىڭ ورتاسىنا كۇمپ ەتە قالدىم. قازاقستان دەپ اتالعانمەن رەسەيدەن ەش ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىنە كوزىم جەتتى. «بالالارىم قازاقشا بالاباقشاعا، مەكتەپكە بارادى، قازاق بولامىن» دەگەن بار ارمانىمنىڭ كۇلى كوككە ۇشتى. ءوز ەلىمدە ءجۇرىپ جويىلىپ كەتەمىن بە دەگەن قورقىنىش بويىمدى بيلەدى. سودان قازاق بولعىسى كەلەتىن پىكىرلەس تاۋىپ، اندا شاۋىپ، مىندا شاۋىپ ورىس بالا باقشاسىنان جاس مولشەرى ءار جاستاعى قازاق بالالارىنىڭ باسىن قوسقاندا ون شاقتى بولدى. ءبارىن ءبىر توپقا جيناپ قازاق توبىن اۋپىرىمدەپ ارەڭ اشتىردىق. قازاقشا وقىعان تاربيەشى جوق. ارى ىزدەپ، بەرى ىزدەپ تاپپاعان سوڭ قازاقشا بىلەتىن ءبىر اپايدان وتىندىك. وكىنىشكە قاراي اتى قازاقشا توپ، زاتى ورىس بولدى ونىمىز. قازاقى ورتاسىز بالالارىم قازاق بولمايتىنىنا كوزىم جەتتى.ۇمىتتەن كۇدىك باسىم جىلدار وتە بەردى. 1991 جىلى تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە شەت ەلدەگى قازاقتار وتانىنا ورالا باستادى. سول جىلدارى تسەلينوگراد وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ يمميگراتسيا ءبولىمىن باسقاراتىن (اتى-ءجونىن ۇمىتتىم) ايمىشەۆ دەگەن ۇلتشىل، نامىستى قازاق ۇندەمەي ءجۇرىپ-اق، قازاق مۇددەسى ءۇشىن كوپ ءىس تىندىردى. ءبىر كۇنى تسەلينوگراد كوشەسىندە موڭعوليادان كەلگەن ءۇش قازاققا كەزدەستىم. كۆوتاسىز كوشىپ كەلىپتى، قايدا بارارىن بىلمەي ءجۇر ەكەن. ايدان ىزدەگەنىم جەردەن تابىلدى. ۇشەۋىن ايمىشەۆكە الىپ باردىم دا: «اعا موڭعوليادان ون ءۇي كوشىپ كەلىپتى، كۆوتاسىز، وتباسى بالا-شاعاسى، دۇنيە-مۇلكى تەمىر جول بەكەتىندە، كايدا بارارىن بىلمەي كۇتىپ وتىر ەكەن. ءبىزدىڭ اۋىلعا قونىستانۋىنا قول ۇشىن بەرىڭىز. بالالارىم ورىس بولىپ بارادى قۇتقارىڭىز»، - دەپ مۇڭىمدى شاقتىم. سوۆحوز ديرەكتورى پلاكسين دەگەن ورىسقا قوڭىراۋ شالدى. ول: «بىزدە ءۇي جوق، جاعدايىن جاسا المايمىن»، - دەپ قارسى بولدى.

- اعا مەن سول اۋىلدا تۇرامىن، ول وتىرىك ايتادى، ون ءۇي بوس تۇر، - دەپ وتىرىكتى مەن  ايتتىم. ايمىشەۆ ماعان قارادى دا، قايتادان پلاكسينگە قوڭىراۋ شالىپ: «سەن كىمدى الداپ وتىرسىڭ، اۋىلىڭنان مىنا ءبىر جىگىت كەلىپ وتىر. سەندە ون ءۇي بوس تۇر ەكەن. قازىر ۆوكزالدان ون ءۇيدى كوشىرىپ اكەت، ايتپەسە ەرتەڭ ورنىڭنان ايىرىلاسىڭ»، - دەپ تۇتقانى تاستاي سالدى. «ۇيىڭە كەتە بەر وسىدان ايتقانىمدى ىستەمەسىن مەن ونى كورىپ الايىن»، - دەدى.

ءيا، ءۇش ساعات وتپەستەن بەس جۇك ماشيناسى ولاردى اۋىلعا كوشىرىپ اكەلدى. مەنىڭ قۋانىشىمدا شەك جوق. كەلەسى كۇنى «بالاباقشاسى قۇرىسىن» دەپ بالامدى الدىم دا سولاردىڭ بالالارىنا قوسىپ جىبەردىم. بالامدى ورىس پەن ورىستانعان قازاقتاردىڭ بالالارىنا جاقىنداتپادىم. العاشقىدا بالام قازاقتاردى تۇسىنبەي ولار مەنىڭ ورىسىمدى تۇسىنبەي ءجۇردى، بىراق تەز ۇيرەندى.  اۋىلدا تۇڭعىش قازاق سىنىبى اشىلىپ، بالام قازاقشا مەكتەپ  بىتىردى. ءوزىم قازاق بولىپ بالالارىم ورىس بولسا، «مەن قازاقپىن» دەپ قاي بەتىممەن ايتامىن؟ بالالارىم قازاق بولىپ قالعاندا عانا «قازاقپىن» دەپ ايتۋعا قۇقىم بار. قانشاما «وقىمىستىلاردىڭ» ۇرپاقتارى ورىس بولىپ كەتكەن جوق پا؟ قازاق بولعان اتا-انادان نە قالدى؟ تۇكتە ەمەس. موڭعوليادان كوشىپ كەلگەن قازاقتاردىڭ ارقاسىندا قازاق بولدىم. جالعىز مەن ەمەس سولتۇستىك ءوڭىردىڭ توقسان پايىز قازاعى، ورالمانداردىڭ  ارقاسىندا قازاق ۇلتىنا قايتا ورالعاندار.

موڭعوليادان كوشتى باستاپ كەلگەن ۇستاز، قازاقتىڭ ءان-كۇيىنىڭ جامپوزى بۇركىتباي قىرىقبايۇلى سوفيەۆكا ورتا مەكتەبىندە قازاق ءتىلى پانىنەن ساباق بەردى. ءبىر كۇنى مەكتەپتە 3-4 مۇعالىمنىڭ باسى قوسىلىپ، اڭگىمەلەسىپ وتىرعانىمىزدا بۇركىتباي اعامىز: «مەن ارمانداعان ارمانىما جەتتىم»، -  دەپ قالدى. ءبىز: « ارينە، ارينە»، - دەپ، «اتامەكەنىنە جەتكەنىن ايتىپ وتىر» دەپ ويلاپ، باس شۇلعىپ جاتىرمىز.

- مونعوليانىڭ ىشكى ايماعىندا، قالىڭ مونعولدىڭ ىشىندە 20 جىلداي ءومىر ءسۇردىم. ولار مەنىڭ اتىمدى اتاماي «حوسوح» (قازاق دەگەنى)  دەپ ۇنەمى شەتتەتىپ، كەكەتەتىن. ابدەن ارىما ءتيىپ، كەلەكە ەتىپ ءبىتتى. كۇندەردىڭ كۇنىندە مەندە موڭعولشا سويلەپ، وقىپ، جازىپ، ۇلتتىق كيىمىن كيىپ، سالت-ءداستۇرىن ۇستانىپ، ءان-جىرىن تىڭداپ، ۇلتتىق تاعامدارىن دايىندادىم. (ارينە، كۇندە ەمەس، ۇيگە موڭعولدار قوناققا كەلگەندە). نە كەرەك، يتىمىزگە دەيىن موڭعولشا ۇرگىزدىك. ءبارىبىر «حوسوح» دەپ قاقساپ، شەتتەتە بەردى. «موڭعول بولامىن» دەگەن ارمانىما جەتە المادىم. قازاق بولعانىم ءۇشىن سىيمادىم. ەندى، مىنە، اتامەكەنىمە، قازاق ەلىمە جەتىپ، قازاق باۋىرلارىمنىڭ ارقاسىندا، ارمانىما جەتىپ، «موڭعول» اتاندىم، - دەپ بىزگە قاراپ جىميدى. ماقتامەن باۋىزدادى دەگەن وسى. ۇيات-اي... بەتىمىزدەن وتىمىز شىعىپ، جەرگە قارادىق. اتى -ورالمان، زاتى - قازاق باۋىرلارىمىزدىڭ ىقپالىمەن قانشاما قازاقشا مەكتەپ، كوللەدج، كاسىبي ليتسەي، جوعارعى وقۋ ورىندارى اشىلىپ، ءىس-قاعازدارى قازاقشا جازىلا باستادى. سولاردىڭ ارقاسىندا اشىلعان سوفيەۆكا ورتا مەكتەبىنىڭ قازاقشا وقىپ، ءبىتىرىپ جاتقان قازاق بالالارى قاتارىنان سوڭعى ءتورت جىل بويى تسەلينوگراد اۋدانىنىڭ الدى بولىپ، «التىن بەلگى» الىپ كەلەدى. مەكتەپ ديرەكتورى جۇرقادام جەكسەن مەن ۇجىمنىڭ ماڭداي تەرى، تالماي ىزدەنىسى زور جەتىستىككە جەتكىزىپ وتىر...

وسى كۇنگە دەيىن تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا 20 جىل بولسا دا، اتامەكەن، اتاجۇرتىمىزدا تۇرىپ، شالاقازاقتانىپ، ورىسشا سويلەپ ءجۇرمىز. وزگە ەلدە جۇرسە دە، انا ءتىلىن، سالت-ءداستۇرىن ۇمىتپاي تۋعان جەرگە ورالعاندارىنا ات قويىپ، ايدار تاعىپ كۇلگەن اۋمەسەر تىرلىگىمىز-اي.

توعايباي نۇرمۇراتۇلى

«حالىق ءسوزى» گازەتى