اڭىز ادام - اقيقات تۇلعا (جالعاسى)
ليريكا مەن فيزيكانىڭ جاراسىمى نەمەسە ويدىڭ قايناركوزى
تۋعان ەل - التىن بەسىك، ۇشقان ۇيام،
كوز جۇمىلماي تۇرعاندا قايتىپ قيام؟!
تارتا گور، سەمەيىمنىڭ توپىراعى،
توستىكتەي جەرىڭە مەن ەركىن سيام!
قايىم مۇحامەدحانۇلى.
(قاراعاندى لاگەرى، ماۋسىم، 1952-ج.)
اباي - قازاق ولەڭ-جىرىنىڭ كۇنى. ال اسپان الەمىندە كۇننىڭ ەنشىلەسى بار. ول - اي. كۇن شۋاعى تىنىستاعان تۇنگى تىلسىم دۇنيەنىڭ وي-قىرداعى جولىن ايقىنداپ تۇرادى. بىزگە اباي نۇرىن تۇبەگەيلى اڭعارتقان اي دەپ قايىم اعانى ايتساق كەرەك.
اباي اقىندارىمىزدىڭ جولباسشىسى بولسا، ابايتانۋىمىزدىڭ ايتۋلى جارشىسى - قايىم.
اباي باستاۋشى بولعانى ءۇشىن ءوزىن تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ، جالعىزدىقتىڭ قيامەتىن كورسە، قايىم ابايدىڭ كىم بولعانىن ايتقانى ءۇشىن ەركىندىكتەن ايرىلىپ، تۇرمە تاۋقىمەتىن تارتتى.
اباي بۇل دۇنيەمەن 1904-جىلعى ماۋسىمنىڭ 23-ىندە قوشتاستى. قايىم مۇحامەدحانۇلى ودان ءجۇز جىل جانە جەتى كۇننەن كەيىن كوز جۇمدى. كەزدەيسوق ءجايت بولار، الايدا قايىمنىڭ قىرقى اباي تۋعان كۇنگە - سارشاتامىزدىڭ 10-ىنا ءدوپ كەلدى.
بۇل ايتىپ وتىرعانىم، ارينە، ليريكامەن توركىندەس. كوڭىلدىڭ ەلەڭ ەتۋى. ءوز-وزىڭنەن ەرىكسىز تاڭدانۋ. جەكە باستىڭ كۇيى. وزگەگە تاڭار ءجايت ەمەس دەگەنمەن، ويلانتادى.
ليريكا مەن فيزيكانىڭ جاراسىمى نەمەسە ويدىڭ قايناركوزى
تۋعان ەل - التىن بەسىك، ۇشقان ۇيام،
كوز جۇمىلماي تۇرعاندا قايتىپ قيام؟!
تارتا گور، سەمەيىمنىڭ توپىراعى،
توستىكتەي جەرىڭە مەن ەركىن سيام!
قايىم مۇحامەدحانۇلى.
(قاراعاندى لاگەرى، ماۋسىم، 1952-ج.)
اباي - قازاق ولەڭ-جىرىنىڭ كۇنى. ال اسپان الەمىندە كۇننىڭ ەنشىلەسى بار. ول - اي. كۇن شۋاعى تىنىستاعان تۇنگى تىلسىم دۇنيەنىڭ وي-قىرداعى جولىن ايقىنداپ تۇرادى. بىزگە اباي نۇرىن تۇبەگەيلى اڭعارتقان اي دەپ قايىم اعانى ايتساق كەرەك.
اباي اقىندارىمىزدىڭ جولباسشىسى بولسا، ابايتانۋىمىزدىڭ ايتۋلى جارشىسى - قايىم.
اباي باستاۋشى بولعانى ءۇشىن ءوزىن تۇسىنبەۋشىلىكتىڭ، جالعىزدىقتىڭ قيامەتىن كورسە، قايىم ابايدىڭ كىم بولعانىن ايتقانى ءۇشىن ەركىندىكتەن ايرىلىپ، تۇرمە تاۋقىمەتىن تارتتى.
اباي بۇل دۇنيەمەن 1904-جىلعى ماۋسىمنىڭ 23-ىندە قوشتاستى. قايىم مۇحامەدحانۇلى ودان ءجۇز جىل جانە جەتى كۇننەن كەيىن كوز جۇمدى. كەزدەيسوق ءجايت بولار، الايدا قايىمنىڭ قىرقى اباي تۋعان كۇنگە - سارشاتامىزدىڭ 10-ىنا ءدوپ كەلدى.
بۇل ايتىپ وتىرعانىم، ارينە، ليريكامەن توركىندەس. كوڭىلدىڭ ەلەڭ ەتۋى. ءوز-وزىڭنەن ەرىكسىز تاڭدانۋ. جەكە باستىڭ كۇيى. وزگەگە تاڭار ءجايت ەمەس دەگەنمەن، ويلانتادى.
وي تىزبەكتەلىپ كەتكەندە ابايتانۋشى قايىم اعانىڭ بۇكىل ەڭبەگى ەسكە ورالادى. ول - ابايتانۋدى عىلىمي نەگىزدەۋشى; ۇستاز جانە اقىن دا جازۋشى; قازاقستاننىڭ العاشقى گيمنىنىڭ - ەل ءانىنىڭ اۆتورى; كسرو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى; ادەبي اۋدارماشى; سەمەيدە ابايدىڭ مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋشى; قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك سيلىعىنىڭ، جازۋشىلار وداعى سيلىعىنىڭ، حالىقارالىق «الاش» ادەبي سيلىعىنىڭ جانە حالىقارالىق اباي اكادەمياسىنىڭ (لوندون) التىن مەدالىنىڭ يەگەرى; پروفەسسور; كسرو جانە قازاقستان حالىق اعارتۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى; سەمەي قالاسىنىڭ، اياگوز، جاڭاسەمەي، اباي اۋداندارىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى; جاريالانعان 800-دەن اسا عىلىمي ەڭبەكتىڭ اۆتورى.
(اۋدارماشىدان: «گيمننىڭ» «ءانۇران» دەپ اۋدارىلعانى دۇرىس ەمەس; گيمندە ايتەيىك تە بۇيتەيىك دەگەندەي شاقىرۋ، ۇران بولمايدى، ول ەلدى ماقتانىش ەتكەن سالتاناتتى ءان. ەل ءانى!)
قايىم مۇحامەدحانۇلىنىڭ تاعدىرىنداعى ءسۇيىنىش پەن كۇيىنىش ءبىر ادامنىڭ ءومىر وقيعالارىنان الدەقايدا كوپ شىعار. ونىڭ ات-اتاعى كوزى تىرىسىندە-اق اڭىزعا اينالعان. انشەيىن ايتىلا بەرەتىن ەمەس، ناقتى اقيقاتقا نەگىزدەلگەن اڭىز. وقىرمان قاۋىمدى وسى ەرەكشە الەمگە ساياحات جاساۋعا شاقىرامىن. مۇندا ناقتى عىلىمي بوياۋمەن ايشىقتالعان پوەزيا، ايگىلى اڭىزدارمەن استاسقان اقيقات بار. ساياحاتتى قايىم اعانىڭ وزىنشە دەرەكتى، انىق اقپاردى تۋ ەتە جاسايتىن بولامىز.
ءى-تاراۋ
ءوز ۇيىنەن قۋىلدى
شىعىستا: «نۋدى كۇتە الماعان ءشول ەتەدى، گۇلدى كۇتە الماعان ءشوپ ەتەدى» دەگەن ناقىل بار. قۇيتاقانداي قايىم كۇتىمگە ءزارۋ گۇل بولعان جوق. بويىنا «ءبىر سىر مەن سەگىز قىر» تۋا بىتكەن بالا قۇنارلى ورتادا ءوستى. ول ورتادا شيىر جول، سۇرقاي تىرلىك، شىرىنسىز ءومىر بولمادى. تالابى تاۋداي بالا دۇنيەگە كەلگەن وتباسى تاتۋ-ءتاتتى، قايىرىمدى، تاعىلىمدى، رۋحاني تازا ەدى. قايىمدى ءتاڭىر ءوزى ۇكىلەگەندەي بولىپ، ول ۇشپاقتان ۇشپاققا كوتەرىلە بەردى. ءسۇرىنىپ قالدى-اۋ دەگىزگەنىنىڭ ءوزى سۇيىنىشكە تاتىدى...
مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلى حIX-XX-عاسىر ارالاعىنداعى وزىق ويلى قازاق قاۋىمىنىڭ ءبىر قادىرمەندىسى بولعان. الاڭداتپاعان اۋقاتتىلىق، جۇرت كورسەتىپ جۇرگەن قۇرمەت-قوشەمەت ونى ماسايراتا الماپتى. جاراتىلىسىنان جايساڭ جان ونەر-بىلىمگە قۇشتار ەكەن. اعايىن-تۋىس، الىس-جاقىن تانىس-ءبىلىس پەن دوس-جولداس ونىڭ وتباسىنا ءۇيىر بولعانى دا سوندىقتان شىعار. سەكەڭنىڭ تۇڭعىش قىزىنان كەيىنگى ۇلى قايىم سونداي وتباسىندا ءونىپ-ءوستى. بالدىرعان باقىتقا كەنەلدى. كەزىندە تاعدىر ايداپ كەلگەن اۆستريالىق شەبەر قۇرىلىسشىلار سالعان ەڭسەلى، ادەمى ءۇي. قازان توڭكەرىسىنە دەيىن زارەچەنسكايا سلوبودكا دەپ، ودان كەيىن الاش دەپ اتالعان بۇگىنگى جاڭاسەمەي اۋدانىندا. بەلگىلى تىنىباي مەشىتىنىڭ جانىندا. ءىشى-سىرتى سۋرەتتەي سۇلۋ ءۇيدىڭ ەرەكشە بايلىعى - ءبىر بولمەنى تۇتاس الىپ تۇرعان كىتاپحاناسى، وندا بۇكىل دەرلىك الەم ادەبيەتى كلاسسيكتەرىنىڭ شىعارمالارى بار. زيالىلاردىڭ «سۋاتى» - سول. شىعىس، ورىس، ەۋروپا ادەبيەتىنىڭ ايگىلى تۋىندىلارى قاتارىنا ابايدىڭ 1909-جىلى شىققان تۇڭعىش جيناعى قويىلعان. شاكارىم، احمەت، مىرجاقىپ، ماعجان، سۇلتانماحمۇت ولەڭدەرىن وقي الاسىڭ، قازاقتىڭ: «قازاق»، «سارىارقا»، «ءتارجىمان»، «دالا ءۋالاياتى» گازەتتەرىنىڭ، ورىستىڭ «زاپيسكي يمپەراتورسكوگو رۋسسكوگو گەوگرافيچەسكوگو وبششەستۆا» جورنالىنىڭ، ال تاتاردىڭ: «شۋرا» جورنالى مەن «ۋاقىت» گازەتىنىڭ تىگىندىلەرىن اقتارۋىڭىزعا بولادى. بۇلاردان باسقالار دا بارشىلىق.
ءۇي يەسى اراب، ورىس، تاتار تىلدەرىنە جەتىك. ەل اۋزىنان كونە تاريحي داستانداردى جينايدى. سونىمەن قاتار «اتىمتاي جومارتتىڭ» ءوزى: جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ پەن مۇحتار اۋەزوۆ شىعارعان «اباي» جورنالىنا، سونداي-اق «سارىارقا» گازەتىنە قارجىلاي دەمەۋشى بولدى. ءۇي ەسىگى تانىمال اقىن-جازۋشىلارعا عانا ەمەس، تالاپتى جاستارعا دا ارقاشان اشىق. وندا قازاق حالقىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ادەبيەتى حاقىندا جان-جاقتى اڭگىمە، ءتىپتى قىزۋ پىكىرتالاس تا بولىپ تۇرادى. قازاق تەاترىنىڭ نەگىزى وسىندا قالاندى. شادىمان شاڭىراقتىڭ اق داستارقانى باسىندا ءجيى بولاتىندار: شاكارىم، كوكباي، سۇلتانماحمۇت، يسا، امىرە، جۇسىپبەك، الماعامبەت، ماعجان، ءاليحان، مىرجاقىپ، مۇحامەدجان (تىنىشباەۆ). قازاق تاريحىنىڭ زاڭعار كوگىندەگى جارىق جۇلدىزدار.
...ۋاقىت ءوتىپ، زامانا وزگەرە باستادى. الەۋمەتتىك تولقىن مەن داۋىل «ەسكى دۇنيەنى» قاۋساتۋعا كىرىسىپ، ونىڭ ەكپىنى ەرتىس بويىنا دا جەتتى. 1921-جىلى مۇحامەدحاننىڭ اق ساراي ءۇيى تاركىلەنىپ، يەسىنە ەكى بولمەسى عانا قالدىرىلىپ، باسقاسى №20 مەكتەپكە قاراتىلدى. ول وزگەرىس كىشكەنتاي قايىمعا، ارينە، قولايسىز بولا قويمادى: مەكتەبى - ءوزى تۋىپ-وسكەن ءۇي!
1928-جىل پرولەتارياتتىڭ «ەزۋشى تاپقا» قارسى كۇرەسىنىڭ ءبىر كەزەڭى بولعانى ءمالىم. جۇزدەگەن ادام تۇتقىندالدى. ىشىندە ابايدىڭ ۇلى ميكاەل، سەيىتقۇلۇلى مۇحامەدحان بار. مۇحامەدحان كوپ بوگەمەي بوساتىلسا دا، بۇكىل مۇلكىنەن ايرىلدى. كەيىن قايىمنىڭ ءوز بالالارىنا بەينەلەپ ايتقانىنداي، ول بەيتانىس بىرەۋلەر شىقپىرتىپ مىنە جونەلگەن ءوز اتتارىنىڭ كوزىنەن جاس اعىپ بارا جاتقانىن كوردى. سەيىتقۇل اۋلەتى سوڭعى ەكى بولمەسىنەن قۋىلدى. جاز جايلاۋى كوكەن، جاسىل قۇراققا تىگىلەتىن كيىز ءۇي، سارى قىمىزدىڭ ءيىسى، ساف تازا اۋا كوزدەن ءبىر-ءبىر ۇشتى. ايتسەدە، جيناقى مۇحامەدحان تىنىبايدان ءتورت بولمەلى ءۇي ساتىپ الدى.
سول 1928-جىلى قايىم باستاۋىش مەكتەپتى ءتامامداپ... ويلاماعانىڭ تۇسىڭە كىرمەيدى بولماي، كەڭەس مەكتەبى باي بالاسىن ەسىگىنەن سىعالاتپاي قويدى. ەكى جىلدان سوڭ كولحوز جاستارىنىڭ جەتىجىلدىق مەكتەبى اشىلدى، بىراق ودان ۇمىتتەنۋ بەكەرشىلىك ەدى. الايدا، «ساباقتى ينە ساتىمەن» عوي، ءبىر كۇنى مۇحامەدحاننىڭ كوپتەن بەرگى دوسى تۇرلىحان قاسەنوۆ كەلە قالىپ: «مۇحا، جەتىجىلدىق مەكتەپ اشىلدى، مەنى سوعان ديرەكتور ەتىپ تاعايىندادى، ال مەنىڭ مۇندا تۇراتىن ءۇيىم جوق، سونى اقىلداسقالى كەلدىم» دەگەنى. جاقسىلىققا جانى قۇمار ادام جاقىنىنان نەسىن اياسىن: «ءۇي ىزدەپ اۋرە بولما، وسىندا تۇر، ورىن جەتەدى» دەدى. ءسويتىپ تۇرلىحان اياگوزدەن سەمەيگە كوشىپ كەلىپ، جۇمىسىنا كىرىستى. قايىم مەكتەپكە الىندى.
تۇرلىحاننىڭ بولاتى - اتاقتى بالۋان داۋلەت تۇرلىحانوۆتىڭ اكەسى - دۇنيەگە مۇحامەدحاننىڭ سول ۇيىندە كەلگەن.
كەيىندە قايىم اعا اباي مەن ءارىپتىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتاتىن، دومبىرانى شەبەر تارتاتىن سۇيىكتى مۇعالىمى تۇرلىحاندى ەسىنە ءجيى الىپ ءجۇردى. ادەبيەت الەمىنە ەنۋىنە جول اشقان اكەسىنەن كەيىنگى ەكىنشى قامقورشى ادام، راسىندا، تۇرلىحان بولدى.
1932-جىلى كەڭەس وكىمەتى سەيىتقۇلوۆتار وتباسىن مۇلدە باسپاناسىز قالدىردى دا، مۇحامەدحان قالانىڭ سولدات كوشەسىندەگى ۇيشىكتەي عانا ءبىر ءۇيدى پانا تۇتۋعا ءماجبۇر بولدى. وكىمەتتىڭ ول زورلىعى وتباسى تارتقان تاۋقىمەتتىڭ سوڭعى ءدۇمپۋى ەمەس ەدى. مۇحامەدحان ونى سەزدى، بىراق كۇشتىگە جاعىنىپ جان ساقتاۋدى، نەمەسە باسقا جاققا كەتىپ قالۋدى ويلاعان جوق. قايىم بولسا، جەتىجىلدىقتى ءبىتىرىپ شىققان سوڭ جۇمىسقا ورنالاسىپ، مۇعالىمدەردىڭ ەكىجىلدىق كۋرسىندا، ودان كەيىن پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا وقي ءجۇرىپ، ءۇي-ىشىنە كومەكتەسىپ باقتى. راس، ونىڭ ومىرىندە ول جىلدارى شۋاقتى كۇندەر دە بولماي قالعان جوق. قازاق ءتىلى كۋرسىندا ءبىر سۇلۋ قىزبەن تانىستى. قاراپايىم دا ۇقىپتى، ءساندى كيىنگەن، ارقاسىندا ۇزىن قوس بۇرىمى ىرعالعان، مىنەزى سالماقتى، سابىرلى، سىپايى. ءبىلىمدار. ويلى، ورنىقتى سويلەيدى. ەكەۋى تانىسىپ، ءتۇسىنىسىپ، جاراسىپ ءجۇردى. ءسويتىپ، سەمەي مەشىتى موللاسىنىڭ قىزى، تاشكەنتتىڭ بەلگىلى ءدىني تۇلعاسىنىڭ شوبەرەسى فارحينۇر 1936-جىلى سىمباتتى وقىتۋشى جىگىت قايىمعا تۇرمىسقا شىقتى.
...1937-جىل. قاراشا. رامازان ايى. مۇحامەدحاننىڭ وتباسى دا ورازا ۇستاعان. ءبىر كۇنى، سارەسى ساتىندە، ەسىك الدى دابىر-دۇبىرعا تولىپ كەتتى. الدەكىم ەسىكتى توقپاقتادى. ءۇش كىسى باسا-كوكتەپ كىرىپ كەلىپ، وتاعاسىنا مىلتىق كەزەپ: «تۇرىڭدار! سەندەر تۇتقىندالدىڭدار!» دەپ اقىردى.
قارۋ-جاراقتى توپ ەس جيعىزبادى، اكەلى-بالالى ەكەۋىن تۇتقىنداپ الىپ كەتتى. قايىمدى ەرتەڭىندە بوساتتى، ال اكەسىن الىپ قالدى. مۇحامەدحاننان كوپكە دەيىن حابار-وشار بولمادى دا، ايتەۋىر، كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە الگى «سۇستى» كابينەتتەگىلەردىڭ: كەڭەسكە دۇشپان مۇسىلمان دىنشىلدەرى توبىنىڭ مۇشەسى مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلى 10 جىلعا سوتتالىپ، حابارلاسۋ، حات جازۋ قۇقى جويىلىپ، سىبىرگە ايدالدى دەگەن «سالەمى» كەلدى. سەيىتقۇلوۆتار وتاعاسىنىڭ تۇتقىندالعان سوڭ ءۇش كۇننەن كەيىن اتىپ تاستالعانىن بەرتىندە، 1990-جىلى عانا بىلە الدى. قايدا جەرلەنگەنى بەيمالىم. ۇيىندە فوتوسۋرەتى دە قالمادى (بايبىشەسى ماقىپجامالدىڭ عانا سۋرەتى كەيىن تابىلدى). تۇتقىندالعانىنىڭ ەرتەڭىندە بۇكىل مۇلكى، قاعازدارى، كىتاپحاناسى تىپ-تيپىل ەتىلىپ تاركىلەنگەن بولاتىن. ويرانى شىققان وتباسىندا مۇحاڭنان قالعان جالعىز بەلگى - كسرو جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ 1989-جىلعى كوكەك ايىنىڭ 25-ءى كۇنى «رەپرەسسيا قۇرباندارىنا قاتىستى شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ» جارلىعىنىڭ 1-بابى نەگىزىندە مۇحامەدحان سەيىتقۇلۇلى اقتالدى، دەگەن ءبىر جاپىراق قاعاز عانا.
ءيا، ول «جاڭالىق» بەرتىندە بولدى. وعان دەيىن، سول 1937-جىلى، قارا قاقپان قايىمعا دا قۇرىلدى. «حالىق جاۋىنىڭ» بالاسى ينستيتۋتتان دەرەۋ قۋىلدى. گازەتتەر: «حالىقتىڭ جاۋى بولعان باي بالاسى ادال ەڭبەكشىلەردىڭ ورتاسىندا جۇرۋگە ءتيىس ەمەس!» دەپ قيقۋلادى. «اشكەرەلەنگەن» قايىم جۇمىس ىزدەپ سەندەلدى: تەمىر جولدا ۆاگوننان جۇك ءتۇسىردى; كومىر تاسىدى... شەتى قىلتيعان جۇمىستىڭ ەشبىرىنەن باس تارتپادى، ارلانبادى. بار ويى وزىنە قاراپ قالعان اعايىندارىن، تۋىستارىن اسىراپ-ساقتاۋ بولدى. ينستيتۋتقا قايتادان قىزمەتكە ورنالاسا العانىنا دەيىنگى ارالىقتا كوپ جىل ءوتتى...
(جالعاسى بار)
"اباي-اقپارات"
