ارينە، مۇحتار شاحانوۆ!..
مۇحتار شاحانوۆتىڭ اتاقتى ەكەنىندە ءسوز جوق. قايدا بارسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن ارتىنان دۇرمەك ىلەسىپ جۇرەدى. اسىرەسە جاستار جاعى مۇحتار شاحانوۆتان قولتاڭبا العىسى كەلىپ، القالاي قورشاپ تۇرعانىن ءجيى كورەمىز. وزدەرىن وركەنيەتتى سانايتىنداردىڭ مۇرىن شۇيىرەتىنى بولماسا، ونىڭ قاراپايىم حالىق اراسىنداعى بەدەلى ولجاس سۇلەيمەنوۆتەن اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسپەيدى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، مۇحتار شاحانوۆ ىشىنە كىرىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ قاراۋعا سۇرانىپ تۇرعان وتە ءبىر قىزىقتى بولمىس.
بىزدىڭشە ول ءوزى كەزدەسكەن ادامنىڭ رۋحىن قالاي وزىنە قاراتىپ الۋعا بولاتىنىن شەبەر مەڭگەرگەن تۇلعا سياقتى. سونداي-اق، حالىقتىڭ دا كوڭىلىن وزىنە قالاي اۋدارۋدىڭ ءادىس-ءتاسىلىن وتە جەتىك بىلەدى. ءبىلىپ ىستەسە دە، بىلمەي ىستەسە دە، ونىڭ وسىنداي قادامداردى كەزدەسۋلەردە ءۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتىپ جاسايتىنى كورەر كوزگە كورىنىپ-اق تۇرادى. بۇل قاسيەت ونىڭ تابيعاتىندا دا بار ەكەنى انىق، بىراق ءوزى كوپ ىلەسىپ جۇرگەن ەۆگەني ەۆتۋشەنكو مەن شىڭعىس ايتماتوۆتان دا ءبىراز نارسە دارىعان ءتارىزدى. راس، شاحانوۆ ولارعا قاراعاندا قاراپايىمداۋ، حالىققا جاقىنداۋ. ماسەلەن، كەزدەسۋ سايىن ونىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن «تج»-لار مەن «جەپۋتاتتار» سونىڭ ايعاعى. بىراق بۇل ايتىپ وتىرعان اڭگىمەمىز شاحانوۆتىڭ بەدەلىن ءبىر مىسقال دا كەمىتە قويماس. قاشاندا حالىقتىڭ ءتىلىن تاۋىپ سويلەيتىن ادامعا ول دا قاجەت.
مۇحتار شاحانوۆتىڭ اتاقتى ەكەنىندە ءسوز جوق. قايدا بارسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن ارتىنان دۇرمەك ىلەسىپ جۇرەدى. اسىرەسە جاستار جاعى مۇحتار شاحانوۆتان قولتاڭبا العىسى كەلىپ، القالاي قورشاپ تۇرعانىن ءجيى كورەمىز. وزدەرىن وركەنيەتتى سانايتىنداردىڭ مۇرىن شۇيىرەتىنى بولماسا، ونىڭ قاراپايىم حالىق اراسىنداعى بەدەلى ولجاس سۇلەيمەنوۆتەن اسىپ تۇسپەسە، كەم تۇسپەيدى. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا، مۇحتار شاحانوۆ ىشىنە كىرىپ، زەرتتەپ، زەردەلەپ قاراۋعا سۇرانىپ تۇرعان وتە ءبىر قىزىقتى بولمىس.
بىزدىڭشە ول ءوزى كەزدەسكەن ادامنىڭ رۋحىن قالاي وزىنە قاراتىپ الۋعا بولاتىنىن شەبەر مەڭگەرگەن تۇلعا سياقتى. سونداي-اق، حالىقتىڭ دا كوڭىلىن وزىنە قالاي اۋدارۋدىڭ ءادىس-ءتاسىلىن وتە جەتىك بىلەدى. ءبىلىپ ىستەسە دە، بىلمەي ىستەسە دە، ونىڭ وسىنداي قادامداردى كەزدەسۋلەردە ءۇستى-ۇستىنە باستىرمالاتىپ جاسايتىنى كورەر كوزگە كورىنىپ-اق تۇرادى. بۇل قاسيەت ونىڭ تابيعاتىندا دا بار ەكەنى انىق، بىراق ءوزى كوپ ىلەسىپ جۇرگەن ەۆگەني ەۆتۋشەنكو مەن شىڭعىس ايتماتوۆتان دا ءبىراز نارسە دارىعان ءتارىزدى. راس، شاحانوۆ ولارعا قاراعاندا قاراپايىمداۋ، حالىققا جاقىنداۋ. ماسەلەن، كەزدەسۋ سايىن ونىڭ اۋزىنان تۇسپەيتىن «تج»-لار مەن «جەپۋتاتتار» سونىڭ ايعاعى. بىراق بۇل ايتىپ وتىرعان اڭگىمەمىز شاحانوۆتىڭ بەدەلىن ءبىر مىسقال دا كەمىتە قويماس. قاشاندا حالىقتىڭ ءتىلىن تاۋىپ سويلەيتىن ادامعا ول دا قاجەت.
جو-جوق، ءبىز مۇنداي اڭگىمەلەرمەن ۇساق-تۇيەك، كور-جەردى تەرمەشتەيىك دەپ وتىرعان جوقپىز. قايتا قوعامدا شاحانوۆ بولمىسىن تانۋعا دەگەن قۇلشىنىستىڭ بار ەكەنىن ايتقىمىز كەلىپ وتىر. ويتكەنى قاي جەردە جۇرسەك تە قازاقى ورتادا شاحانوۆتىڭ اڭگىمەسى ۇنەمى الدىمىزدان شىعىپ جاتادى. شىندىعىندا، ول شاحانوۆتىڭ ءوزى ەمەس، شاحانوۆ قوزعاپ جۇرگەن ماسەلەلەر دەسەك، نىساناعا دالىرەك تيەتىن شىعار. ءتىل، ءدىل، دوكترينا، كەدەن جانە جەر-سۋ اتتارى جەلتوقسان وقيعاسىمەن قوسا تۋ ەتىپ كوتەرەر تاقىرىپقا اينالعالى قاشان؟
«ولەڭ قۇراۋ - اقىندىقتىڭ كوپ قىرىنىڭ ءبىر ءتۇرى
تەك سول ءۇشىن ونى ارداقتاۋ جونسىزدەۋ ءھام كۇلكىلى»، - دەپ ءوزى ايتپاقشى، ول بۇگىندە وتتى ولەڭدەرىن قىپ-قىزىل كۇرەسكە جىعىپ بەردى. ايتپاقشى بۇل كۇرەس قاشان جانە قالاي باستالىپ ەدى؟
1988 جىلى رەسپۋبليكامىزدا تۇڭعىش ەكولوگيالىق قوزعالىس - ارال جانە بالقاش پروبلەمالارى جونىندەگى قوعامدىق كوميتەت قۇرىلدى. ارال ماسەلەسىن ءبىراز جەرگە دەيىن سۇيرەدى دە. الەم نازارىن ارالعا اۋدارۋ ءۇشىن، امەريكانىڭ اتلانتا قالاسىنىڭ تورىنەن ءبىر-اق شىقتى. دەگەنمەن ارال ورتا جولدا قالىپ قويدى. نەگە قالىپ قويعانى تۋرالى نەشە ءتۇرلى سىبىس بولعانمەن، ناقتى سەبەبىن كوپ ەشكىم بىلە بەرمەيدى. مۇحتار شاحانوۆتان گورى، سورتاڭدا قالعان ارالعا «ارال. ارال. ارالىمداپ» جۇرگەن ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆتىڭ تيگىزگەن پايداسى كوپ ەكەنىن ايتپاساق، ايىپ بولار.
ەكولوگيانىڭ ماسەلەسىمەن قاتار كەلگەن جەلتوقسان كوتەرىلىسى مۇحتار شاحانوۆتىڭ اللادان سۇراپ العان قوزعالىسىنداي كورىنەدى. سونداعى ماسكەۋدەگى بيىك مىنبەردەن سويلەگەن ءسوزى اڭىزعا پارا-پار ىسكە اينالدى. كوتەرىلىسكە بىرجاقتى باعا بەرىلىپ جاتقاندا، جان-جاقتى تەكسەرەتىن كوميسسيا قۇرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، قاسقايىپ تۇرىپ العان ەكەن. جەلتوقسان وقيعاسىنا دەيىن دە، كەيىن دە جوعارى جاقتان باستاپ، قاراپايىم حالىققا دەيىن شۋلاتقان تارپاڭ مىنەزى ءالى دە بار. توي جيىنداردا «شاحانوۆ ءويتتى، شاحانوۆ ءبۇيتتى» دەگەن اڭگىمەلەردى ءجيى ەستيمىز. سول تارپاڭ مىنەز شاحانوۆتىڭ كۇرەسكەر تۇلعاعا اينالۋىنا ىقپال ەتكەنى بايقالىپ-اق تۇرادى. ارالدى ورتا جولدا قالدىرعانمەن، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنىڭ جۇگىن ءالى كۇنگە دەيىن ارقالاپ كەلەدى. جەلتوقسان دەسە - مۇحتار شاحانوۆ، مۇحتار شاحانوۆ دەسە - جەلتوقسان كوتەرىلىسى بىردەن ويعا سارت ەتە تۇسەدى. جەلتوقسان مۇحتار اعامىزدىڭ فاميلياسى سياقتى قۇددى...
بۇل جەلتوقساننىڭ زاردابى كىمدەرگە عانا تيمەدى دەيسىڭ؟ شاحانوۆ وسىنىڭ ارقاسىندا دوس تا، قاس تا تاپتى. قازىر سوتتاسىپ جاتقانى سونىڭ دالەلى شىعار مۇمكىن... جەتپىسكە تاياعاندا تاياعىن سۇيرەتىپ سوتتاسۋ شاحانوۆقا دا، شاحانوۆتى جاقسى كورەتىندەرگە دە وڭاي ەمەس. ونى «قازاقستان كومسومولىنىڭ ورتالىق كوميتەتى جيىنىندا جەلتوقساندىقتاردى قارالاپ، ولاردى قاتاڭ جازالۋعا «باتاسىن بەرگەن»، الاڭعا شىققانداردى ماڭگۇرتتەر دەپ قارالاعان» دەپ سوتقا بەرىپ جاتقان ادام جاي ادام ەمەس. ول جەلتوقسانشى، ءيا، حاسەن قوجا-احمەتتىڭ ءوزى. دەگەنمەن، كۇرەسكەر اقىن مۇحتار شاحانوۆتى تىزەرلەتۋ ودان زورلاردىڭ دا قولىنان كەلە قويماس-اۋ..
كەشەگى «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا قارسى شىعىپ، اشتىق جاريالاماق بولىپ، قارسى تۇرعان دا وسى شاحانوۆ. انىعىندا بيلىك مۇددەلى بولسا، دوكترينا باياعىدا-اق ىسكە اسىپ، ءبىر-بىرىمىزگە «مەن قازاقستاندىقپىن» دەپ جۇرەر مە ەدىك. شاحانوۆ وڭتايلى كەزدە ۇرىمتال تۇستان تابىلعان ءتارىزدى. ايتسە دە شاحانوۆ بۇل جەردە ءىشى پىسقاننان اشتىق جاريالاعان جوق، بۇل ونىڭ ۇلتتىق ماسەلەگە كەلگەندە ءبارىبىر بايىز تاپپايتىنىنىڭ ايعاعى.
«جاڭاوزەن» وقيعاسى كەزىندە دە جانىنا نوكەرلەرىن ەرتىپ، جاڭاوزەنگە بارىپ، «سىرتىنان» قايتقان دا وسى شاحانوۆ. تەلە-راديوارنالاردان كەيبىر زيالىسىماقتار قۇساپ بوس سويلەم شامعا تيگەن جوق. وقيعانى ءوز كوزىمەن كورىپ قايتتى. «رۋحانيات» پارتياسىنىڭ سايلاۋعا قاتىسپاي قالعانىنا ءتۇرلى سەبەپ ايتىلادى قازىر، ءتۇرلى سەبەپتىڭ ىشىندە شاحانوۆتىڭ فاميلياسى دا جوق ەمەس. الايدا، ءوزىنىڭ ۇندەمەگەنىنە قاراعاندا، ءۇنسىز كەلىسكەن سىڭايى بار. جۇرتتىڭ باسىن قاتىرىپ جۇرگەنى دە سول. كەيدە كەلىسىمگە كەلمەستەي شامىرقانادى، كەيدە كەلىسىمگە كەلگەندەي ۇندەمەي قالادى.
«وسى مۇحتار شاحانوۆ اقشا جەپ قويىپتى» دەگەندى ءومىرى ەستىمەپپىز. تازالىعى بار ادامعا جامانات قالاي جابىسسىن؟ بىردە نەمەرەسىنىڭ لاگەرىنە 50 مىڭ تەڭگە تاۋىپ بەرە الماعانىن ەستىدىك، بىراق سەنگەمىز جوق. «حالىق رۋحى» پارتياسى قۇرىلىپ جاتقاندا جۇرەگىن ەمدەتەمىن دەپ جۇرگەن 10 مىڭ دوللارىن جۇمساپ تاستاعىنىن دا كوپشىلىك بىلەدى. حالىقتان جاسىرعان بايلىعى دا، قۇپياسى دا جوق ەكەنىنە تاعى دا كوزىمىز جەتكەندەي بولدى. «ءىشىم دارىحاناعا اينالىپ» كەتتى دەيدى ەكەن ءوزى. ەكى رەت ينفاركت العان ادام ءدارىسىز قالاي ءومىر سۇرەدى ەندى؟
بىراق شاحانوۆ ساياساتقا اسا جوق ەكەنىن ءوزى دە، بىلايعى جۇرت تا جاقسى بىلەدى. قوعامدىق ماسەلەلەرمەن قانشا تەر توگىپ اينالىسسا دا، ءبىز ونى ساياساتكەر رەتىندە تاني المادىق. دەگەنمەن ساياساتقا دا جۇرەكپەن كەلۋ كەرەك ەكەنىن شاحانوۆتان ۇيرەنۋ كەرەك شىعار. كاسىبي، كەڭ ماسشتابتا ويلايتىن ساياساتكەرلەر مەن ساياساتتانۋشىلاردان گورى، شاحانوۆتىڭ قاراپايىم تۇجىرىمدارى الدەقايدا تۇسىنىكتى، كوڭىلگە قونىمدى. ويتكەنى حالىققا جاقىن. قازىر ساياساتقا ساياسات دەپ قاراۋدىڭ تۇك تە پايداسى جوق. وعان ۇلتشىل كوزقاراس اۋاداي قاجەت ەكەنى كۇن وتكەن سايىن ءوز-وزىنەن بەلگىلى بولىپ كەلە جاتىر. بۇل ساياساتقا شاحانوۆشا قاراساق تا ۇتىلماس ەدىك-اۋ دەگەن وي. ءبارىبىر قادىرلى تۇلعا عوي. ءوز اراسى الا-قۇلا بولعانىمەن، حالىق ونى قالتقىسىز جاقسى كورەدى. بازبىرەۋلەر سەكىلدى مىڭ قۇبىلىپ، جاساندى قىلىق تانىتقانىن كورمەك تۇگىلى، ەستىمەگەن دە ەكەنبىز. حالىقتىڭ جۇرەگىن اقىندىعىمەن-اق جاۋلاي ءبىلدى.
«مىقتىلاردىڭ كۇيىن شەرتىپ وتەر كۇن،
زامان تەرەك ادام سونىڭ بۇتاعى.
مەن تۋعاندا دوسىم سەنىڭ، اكەڭنىڭ
جازىلىپتى اباي جايلى كىتابى.
مەنىڭ اكەم سونى وقىپ، ۇزاق تۇندەر وتىرىپتى وڭاشا.
ءبىر بيىكپەن تانىستىم دەپ تاماشا.
شاتتانىپتى بالاشا.
اشىپ تاستاپ اسپانىن،
جيناپ بارلىق دوستارى مەن قاستارىن.
نيەتىمدى قۇپتار دەپ،
بۇل ەسىمدە ەرەكشە ءبىر قۇت بار دەپ،
مىنا مەندەي پەرزەنتىنە سول كۇنى
ات قويىپتى مۇحتار دەپ»، - جىرلاپتى، «مەنى نەگە مۇحتار قويعان؟» دەگەن ولەڭىندە.
شاحانوۆتان باسقا ءتىلدىڭ ماسەلەسىن ءتىلىپ تۇرىپ ايتقان ادامدى كورسەك كوزىمىز شىقسىن. ءيا، مۇحتار شاحانوۆ ىشپەگەن ۋ بار ما؟ سىرتىنان مىسقىلداپ كۇلىپ جۇرگەندەردىڭ حالىق اراسىندا شاحانوۆ سياقتى بەدەلى دە، ابىرويى دا جوق ەكەنىن كوزى قاراقتى وقىرمان جاقسى بىلەدى. كىم نە دەسە، و دەسىن، شاحانوۆتىڭ بەدەلى «وركەنيەتتى» وپپوزيتسيادان الدەقايدا بيىك. ءوزى ءجيى ايتا بەرەتىن جەتى ءجۇز جازۋشىنىڭ ىشىندە بيلىككە ءسوزىن جەتكىزە الاتىن دا جالعىز ءوزى بولىپ قالدى. قالاي دەگەندە دە، قارسىلاستارى بەتىنە سالىق قىپ ايتاتىنداي ول قارابايىر ەمەس، حالىقتىڭ ناق وزىندەي قاراپايىم.
شىندىعىندا شاحانوۆتىڭ ارقاسىندا باس جارىلىپ، كوز شىقپاي قالعان كەزدەر دە بار. گۋمانيست اقىن قانشا قارسىلىقتى تۇلعا بولعانمەن، اگرەسسيۆتى ارەكەتكە جان-تانىمەن قارسى. بۇل تۇرعىدا ونىڭ قارسىلىعى «اقىندىق قارسىلىق» ەكەنىن تۇسىنەتىن كەز جەتكەن سياقتى.
قازاق بىرەۋمەن بىرەۋدى سالىستىرماسا جۇرە المايدى عوي. ءبىز دە وسى ماقالانى جازاردا ءبىراز اعايىننان: «قازاققا قازىر ولجاس پەن مۇحتاردىڭ قايسىسى كوبىرەك كەرەك» دەپ سۇراپ قالدىق. بارلىعى دا بىردەي: «ارينە، شاحانوۆ!» دەپ جاۋاپ بەردى. وسى جاۋاپتى ماقالامىزعا نۇكتە ەتىپ قويساق، ەشكىم شام شاقىرا قويماس. ءيا، ارينە، مۇحتار شاحانوۆ!..
دوس كوشىم، ساياساتكەر:
ءار ادامنىڭ وزىنە ءتان كەمشىلىكتەرى بولادى. مەنىڭ ويىمشا، ءبىز وزىمىزبەن بىرگە قاتار جۇرگەن ادامداردىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ، كەمشىلىگىن جاسىرۋىمىز كەرەك. «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-ءبىرى باتىرىم»، - دەيدى. مىسالى، حاسەن قوجا-احمەت پەن مۇحتار شاحانوۆتىڭ اراسىن الايىقشى. ەكەۋى دە حالىققا ەڭبەگى سىڭگەن ادام. 1975 جىلى ۇلت ءۇشىن ۇنپاراق تاراتىپ، كنب-نىڭ قولىنا تۇسكەن حاسەندەي ادام جوق. بىراق مۇحتاردىڭ حاسەن تۋرالى جالعان سوزدەردى ايتقانىن تالاي ەستىدىم. سوسىن حاسەن وعان دا قارسى ءسوز ايتۋعا كىرىستى. وسىنداي سوزدەردىڭ ءبارى ەكى جاقتىڭ دا دەڭگەيىن تومەندەتەدى. ءبىزدىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىمىزدى، جۇمىسىمىزدىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەندەر ەمەس، حالىق باعالاپ بەرۋى كەرەك. قاسىندا جۇرگەن ادامدار ولار تۋرالى باعا بەرمەۋى كەرەك دەگەنىم عوي، قىسقاسى. مەنىڭ ايتقان كەيبىر سىني پىكىرىم جامانداعان سياقتى بولىپ كورىنۋى مۇمكىن. ال ولار تۋرالى جاقسى ءسوز ايتسام، مۇحاڭدى ماقتاپ، قولپاشتاعان بولىپ كورىنەمىن. وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇحاڭنىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرىنەن، مەنى جۇمساعان جەرىنەن مەن ەشقاشان باس تارتقان جوقپىن. ويتكەنى، ول جالعىز مۇحتارعا عانا كەرەك ەمەس، بارىمىزگە كەرەك. ال كەيدە وسىنىڭ ءبارىن ىستەپ وتىرعان تەك قانا مۇحتار شاحانوۆ سياقتى كورىنەدى. بۇل دا دۇرىس ەمەس. ونىڭ قاسىندا جۇرگەندەر كولەڭكەدە قالىپ قويادى دا، نە ءتىسىن قايرايدى، نە بولماسا جاۋ بولىپ شىعادى. سول كەزدە مۇحاڭ دا: «جوق، ونى جاساعان مەن ەمەس، مىنالار ىستەگەن ەدى»، - دەپ ايتۋعا جاراماي قالادى. سوندىقتان بۇنداي كەزدە ءار ادامنىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگى قاتار تۇرادى ەكەن. ءدال قازىر مۇحاڭدى قازاقتىڭ ۇلتتىق ماسەلەسىن كوتەرۋدەگى باسشىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيمىن.
بالجان مۇراتقىزى
«حالىق ءسوزى» گازەتى
