ەڭ اۋەلى – تىلدىك ورتا

مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ 30 جىل بويى ءوز تۇعىرىنا قونا الماۋىنا قاتىستى الۋان سەبەپ پەن فاكتورلاردى اتاۋعا بولادى. بىراق بۇگىنگى ماڭىزدى شارۋا – وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ وزەكتى دە ماڭىزدىسىن تاڭداپ، سونى ناتيجەلى ىسكە اسىرۋ. بۇعان دەيىنگى مەملەكەتتىك تاراپتان دا، قوعامدىق تاراپتان دا ءتىل ساياساتىنا قاتىستى شارالار مەن ارەكەتتەردىڭ بارىنە ورتاق ءبىر وسالدىق بارىن اتاپ وتەيىك، ول – بۇل ماسەلەگە عىلىمي تاراپتان كىرىسپەي، تۇيسىككە عانا يەك ارتقانىمىزدىڭ كەسىرىندە جاتىر.

ءتىلدىڭ قاراپايىم ءارى باستى انىقتاماسى مىناۋ: ءتىل – بەلگىلى ءبىر قوعام مەن قاۋىمعا بىرىگەتىن ادامداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس (كوممۋنيكاتسيا) قۇرالى. ودان ءارى تەرەڭدەسەك، بۇگىنگى ءتىل: ادامداردىڭ ءبىر بىرىمەن اقپارات ءبولىسۋ جانە اقپارات الۋ مۇمكىندىگىن جۇزەگە اسىرۋ سايمانى. ال بۇنى قىسقاشا عانا «تىلدىك ورتا»  اتالاتىن ءتىل عىلىمىنىڭ ءبىر باستى سالاسى قامتيدى. بۇنى زەردەلەپ، زەرتتەيتىن جانە ماسەلەسىن اشىپ ءارى شەشەتىن سوتسيولينگۆيستيكا دەگەن عىلىم سالاسى بار. باستى وكىنىشتىسى سول – بۇل سالا ءالى قازاق تىلىنە قاتىستى ەلىمىزدە بايىپتى قولعا الىنىپ، دامىعان جوق. وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنان باستاپ بۇل عىلىم سالاسىن العا تارتقان فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، سوتسيولينگۆيست باقىتجان حاسانوۆتىڭ داۋىسى مەن ءۋاجى ءتيىستى ورىندار مەن ورگاندارعا جەتپەدى، سوعان سايكەس شەشىم بولمادى.

ال تىلدىك ورتاعا نە جاتادى؟ تىلدىك ورتا دەگەنىمىز: تىرىلەي اۋىزەكى جانە جازباشا ءتىلدى قولداناتىن بەلگىلى ءبىر ادامدار قاۋىمى. قوعامدىق-ساياسي جاعىنان العاندا بۇل ورتا وزىنشە «ءۇش جۇزدەن» قۇرالادى: مەملەكەتتىك، كوممەرتسيالىق جانە قوعامدىق سەكتورلار، قىسقاسى قوعامداعى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنان باستاپ، بيزنەس پەن قوعامداعى ارالاستىق جانە ەلدى بيلەۋگە دەيىنگى بارلىق اقپارات الۋ، تاراتۋ، ءوندىرۋ اياسى مەن ۇدەرىستەرى وسى تىلدىك ورتانى قامتيدى.  ال بۇل سەكتورلاردىڭ ارقايسىسى ءوز كەزەگىندە ءارالۋان فورماتتاعى كوممۋنيكاتسيالىق-اقپاراتتىق رەسۋرستاردان، اتاپ ايتقاندا اۋديو-ۆيدەو جازبالار، الەۋمەتتىك جەلى مەن الەمجەلى ارنالارى، تەلەارنالار مەن راديوتولقىندار، باسقا دا اقپارات الۋ مەن جازۋ تەحنولوگياسى، بۇكىل ونەر سالاسى – كينو، تەاتر، كىتاپحانا، ءبىلىم بەرۋ سالاسى، رەسمي بيلىك ورگاندارى مەن ۇيىمدارىنىڭ بارلىق اقپارات كونتەنتتەرى، ءوندىرۋ، تاراتۋ سالاسى (بۇنى قىسقاشا – رەسمي ءتىل اتايدى), سەكىلدى رەسۋرستاردىڭ الەۋەتىنەن تۇرادى. قىسقاسى، ءتىلدى ءتىل قىلاتىن دا، تۇل قىلاتىن دا – تىلدىك ورتا! ەگەر بيزنەس كليەنت ءۇشىن تالاسۋ مايدانىنا ءتۇسىپ جاتسا، ال ءار ءتىل امان قالۋ مەن دامۋ ءۇشىن تىلدىك ورتاعا تالاسادى!  وسىدان ءتىل  ساياساتىنىڭ مازمۇنى وزىنەن ءوزى كەلىپ شىعادى.

ەندى «ەلەكترون تىلدىك ورتا» ۇعىمىن ەنگىزۋگە ءماجبۇرمىز، ويتكەنى بۇل سالا بۇگىندى ءاربىر ءتىلدىڭ قاۋقارىن ايقىندايتىن كورسەتكىش بولىپ كەتتى. بۇرىن ءسابيدىڭ ءتىلى اتا-اناسى مەن جانۇياسىندا شىعاتىن بولسا، قازىرگى بالانىڭ ءتىلى گادجەتپەن شىعىپ جاتىر. جۋىردا عانا اقتوبە وبلىسىنىڭ ىرعىز كەنتىندەگى ءبىر وتباسىداعى 3-5 جاسار ەكى ءسابيدىڭ ءتىلى ورىسشا شىققاندىقتان، ولاردى امالسىز ورىس مەكتەبىنە بەرۋگە تۋرا كەلگەن. ال، ىرعىز اۋدانى 99,99 قازاقتىلدى ورتا! دەمەك، «تىلگە يە بولعىڭ كەلسە، گادجەتىڭ مەن كونتەنتىڭدى تۇزە!» دەگەن جاڭا ماتەل شىقتى. ال جۋىردا عانا «BALAPAN» تەلەارناسىنىڭ باس پروديۋسەرى ساندۋعاش كەنجەباەۆا پرەزيدەنتكە تەلەارنالارداعى جاسوسپىرىمدەر كونتەنتىنە قاتىستى ۇسىنىسىن ءبىلدىرىپ، مەملەكەتتىك ارنالار بۇعان كەم دەگەندە اپتالىق ەفير ۋاقىتىنىڭ 2 ساعاتىن ءبولۋى كەرەگىن جەتكىزدى. بۇعان الىپ-قوسارىمىز از، بۇل جاعداي ءتىل  ساياساتىنا قاتىستى الدەقاشان قولعا الىنۋى كەرەك شارا ەدى.

ءتىل ساياساتى دەگەنىمىز – ەلدەگى، قوعامداعى اتالمىش سالالار بويىنشا تىلدەردىڭ دارەجەسى مەن ارا سالماعىنا وراي زاڭعا نەگىزدەلگەن، مەيلىنشە قولدانىلۋ مەن پايدالانىلۋدى ءادىل ۇيلەستىرۋ، قايشىلىقتاردى جويىپ، دامىتۋدى قولعا الۋمەن انىقتالادى. ءتىل ساياساتىن قازىرگى زاماندا جۇزەگە اسىرۋعا قاجەت باستى سايمان – سوتسيولينگۆيستيكا! بۇل – تىلدىك ورتانىڭ عىلىمي اتاۋى ءارى زەرتتەۋ مەن زەردەلەۋ ءپانى. ول بولماسا، بۇل ۇدەرىسكە قاتىسپاسا، وندا ءتىل ساياساتى سوقىر دەگەن ءسوز، بۇل عىلىم اتالمىش سالا بويىنشا بارلىق ماسەلەنى ورنىنا قويىپ، شەشىمدەردىڭ جوباسىن ازىرلەۋگە بىردەن ءبىر كەرەك عىلىمي تەتىك بولىپ تابىلادى. بۇل عىلىم تىلدىك ورتانىڭ ءاربىر جىگى مەن توبىنداعى جاعدايدى بارىنشا وبەكتيۆ تۇردە كورسەتىپ، سوعان سايكەس قانداي شارا مەن جوبانى اتقارۋدى ۇسىنار ەدى. مىنە وسى بولماعاسىن، 30 جىل بويى نە ىستەپ، نە قويعانىمىزدى جانە قالاي ىستەيتىنىمىزدى بىلمەي، ۋاقىت پەن باسقا دا رەسۋرستاردى ءراسۋا ەتىپ كەلدىك. ءتىل ساياساتىنىڭ دەڭگەيى «جاناشىرلىق» سيپاتتان ارىعا باسپادى. قيسىندى شەشىمدەر بولمادى، ناتيجەلى ارەكەتتەرگە جول اشىلمادى.

بيلىك - باستى تىلدىك ورتا

تىلدىك ورتانى تارتاتىن لوكوموتيۆ نە؟ ول رەسمي ورتا – ەلدى بيلەيتىن مەملەكەتتىك سەكتور. ەگەر بۇل سەكتور مەمتىلگە دەگەن كوزقاراسىن ءبىرجولاتا، الاڭداماستان، مانيپۋلياتسياسىز كىرىسەتىن بولسا، وندا قالعان ەكى سەكتور: كوممەرتسيالىق جانە قوعامدىق ورتا دا باسقا تىلگە قاراي جامباستاۋدى دوعارادى جانە سىلتاۋ ىزدەمەيدى، ءتىل ساياساتىنا كەدەرگى جاساپ ماشاقاتقا بارا قويمايدى. مەمساياساتتى ايدالاعا الا قاشپايدى، سىرتقى كۇشتەردى ەلدىڭ ىشكى ساياساتىنا قارسى ايتاقتامايدى.

بۇعان دەيىن مەمسەكتور ءتىل ساياساتىن قالاي جۇزەگە اسىرىپ وتىر؟ رەسمي ورتادا كونستيتۋتسيانىڭ 7-بابىنىڭ 2-تارماعى بۇرمالانىپ، «ورىس ءتىلى – رەسمي ءتىل» دەگەن جالعان تۇجىرىممەن، ورىس تىلىندە عانا مەملەكەتتىك ءىس جۇرگىزىلۋدە. بۇل ۇدەرىستە ءبىر ەمەس، ەكى قۇقىق بۇزىلىپ وتىر: بىرەۋى اتازاڭنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەگەن 7-بابىنىڭ 1-تارماعى، ياعني مەملەكەتتىك قۇزىر مەن قۇقىق بۇزىلسا، تاعى بىرەۋى - مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى قازاقتىلدى قوستىلدى قىزمەتكەرلەردىڭ قۇقىعى بۇزىلىپ كەلەدى. قازاقتىلدى قىزمەتشىلەر اۋدارماشىنىڭ رولىندە جانە ولار وزدەرىنىڭ كومپەتەنتسياسىن تولىق مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋعا پايدالانا الماي، ءمونوتىلدى قىزمەتشىلەردىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋمەن كەلەدى. وسى جەردە مەملەكەت نەگە وسى ەكى تاراپتى بىرىكتىرەتىندەي  ساياسات جاساي الماي وتىر؟ 30 جىلدىڭ ىشىندە بۇل سالا بويىنشا العا باسۋ نەگە جوق؟

بۇنىڭ شەشىمىن بىردەن ايتا كەتەيىك. وسىدان كەمى 20 جىلداي بۇرىن ەلدە قوستىلدىلىك دەگەن سىرتتاي قاراعاندا كۇلكىلى بولعانىمەن دۇرىس ساياساتتىڭ سۇلباسى باستالعان ەدى. بىراق بۇل ىشكى مازمۇنى انىقتالماعان جالاڭ يدەولوگياعا اينالىپ، دابىرا كۇيىندە قالدى. شىن مانىندە جوعارى مەملەكەتتىك ورگاندارداعى مەمقىزمەتشىلەردەن قوس تىلدىلىك قۇزىرەتتىلىك تالاپ ەتىلىپ، ونى بىرتە-بىرتە مەمتىل پايداسىنا قاراي بۇرعاندا، قازىرگىدەي قايشىلىق قالىپتاسپاعان بولار ەدى. ونى قالاي ۇيىمداستىرۋعا بولار ەدى؟ مەملەكەتتىك قىزمەت جونىندەگى اگەنتتىك مەمقىزمەتشىلەردى قازتەست جۇيەسى ارقىلى قازاق جانە ورىس تىلدەرى بويىنشا سىناقتان وتكىزەدى دە، مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ دالىزىندە كىم قاي تىلگە جۇيرىك بولسا، سول تىلدە قىزمەت ەتە باستايدى. بىراق قوستىلدى قىزمەتشىگە سايكەسىنشە ەرەكشە جاعداي جاسالادى، ويتكەنى ول - ەلدىڭ ءتىل ساياساتىن قولداۋشى ءارى دامىتۋشى فاكتوردىڭ تيەگى! ەكى ءتىلدى قىزمەتشى مانساپ بويىنشا جوعارىلاۋعا بارىنشا مۇمكىندىگى بولۋى ءتيىس. جانە دە مەملەكەتتىك قىزمەتتە قۇجاتتى ءبىر تىلدەن ەكىنشىسىنە اۋدارىپ، ارتىق شىعىن مەن جالعان «قوستىلدىلىك» جۇرگىزۋدىڭ مۇلدەم كەرەگى جوق. ال ءبىرتىلدى/مونوتىلدى ادام دەگەنىمىز كىم؟ ول – ءورىستىلدى قىزمەتشى. ادەتتە قازاقتىلدى قىزمەتكەردىڭ كەمىندە 80 پايىزى ەكى تىلگە جۇيرىك. كىم ۇتتى؟ مەملەكەتتىڭ  ساياساتى ۇتتى جانە ونىڭ ساياساتىن العا باستىرىپ وتىرعان كەز كەلگەن قوستىلدى ەتنوس وكىلى ۇتتى! بۇنداي ساياساتقا كىم شاعىمدانادى؟ ءبىرتىلدى جانە مەملەكەتتى مەنسىنبەيتىن ءوزىمشىل، كەزدەيسوق ءمونوتىلدى «قىزمەتشى» عانا شاعىمدانادى. شاعىمدانا بەرسىن... ءتىپتى كەزدەيسوق ادام رەتىندە وزىنە جۇمىستى باسقا سەكتوردان ىزدەسىن! بۇل جەردە كەزدەيسوق قىزمەتشىلەردىڭ مۇددەسىنە مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن قۇزىرىن قور قىلۋعا نەگە جول بەرىلەدى؟ مىنە، وسىلايشا باستالعان دۇرىس باستامانىڭ اياعى بولمادى، مازمۇنى اشىلمادى، ساياساتقا اينالمادى. بىراق اسا مىقتى ءورىستىلدى ماماندى دا مەملەكەتتىك سالادا قىزمەتكە الۋعا بولادى، ونى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر رەتىندە ەمەس، بەلگىلى ءبىر سالا بويىنشا ساراپشى-مامان رەتىندە! ءتىپتى ونداي ماماندى شەتەلدەن دە تارتۋعا بولادى. ياعني مەملەكەتتىك مۇددەنى العا باستىرۋ ءۇشىن بارلىق جاعىنان دا زاڭ مەن قيسىن جەتكىلىكتى.

مەملەكەتتىك ۇيىمنىڭ/مەكەمەنىڭ وتىرىسىن قاي تىلدە جۇرگىزەمىز؟ ەكى تىلدە بىردەي. قالاي سوندا؟ قازاقتىلدى قىزمەتكەر مەمتىلدە سويلەسە، ءورىستىلدى قىزمەتكەر ورىس تىلىندە ويىن ايتا بەرەدى، بىراق ەكى تاراپقا دا بىردەي تالاپ قويىلادى: قىزمەتشى تولىق مەڭگەرمەگەن ءتىلدى اۋىزەكى تۇسىنۋگە ءتيىس. ەگەر دە ماقۇرىم بولسا، ونداي ادامدى «كوپۇلتتى» قازاقستان مەملەكەتىنە قىزمەتشى ەتىپ الۋعا استە بولمايدى! بۇل - بازار ەمەس، اركىم ءوز تىلىمەن ءتۇسىنىسىپ، ساۋدا جاساي بەرەتىن، بۇل – مەملەكەت!

ۇسىنىلىپ وتىرعان بۇل مودەل-ساياسات جالعاسا بەرمەيدى. مەرزىم جاعىنان بەس جىلدى عانا قامتۋى مۇمكىن، بۇل ۋاقىت ىشىندە ناعىز قوستىلدى، ءتىپتى مەمتىلدى وتە جاقسى مەڭگەرگەن كەلەسى ۇرپاق الگى ءدۇبارا بۋىندى ىعىستىرىپ شىعادى بولماسا بەس جىلدا مەمقىزمەتشىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك مەڭگەرىپ شىعار ەدى. بولدى!!! وسىلايشا مەملەكەتتىك سەكتورداعى ءتىل ماسەلەسىن باس اياعى 5-اق جىلدا شەشىپ تاستاۋعا ابدەن بولادى.

مەملەكەتتىك دالىزدەگى ءتىلدىڭ قانداي ەكەندىگى كوشەدەگى ياعني قوعامدىق سەكتورداعى ادامعا قانداي قاتىسى بار؟! ەشقانداي دا. كوشەدە شەمىشكى ساتاتىن بولماسا زەينەتكە شىققان،ءتىپتى ستۋدەنتكە دە مەملەكەتتىڭ قاي تىلدە قىزمەت ەتەتىنى ەشبىر كەدەرگى ەتپەيدى، ال مەملەكەت تاراپىنان كەرەك قۇجات پەن حات-حابار ەكى تىلدە بىردەي بەرىلە بەرەدى. ەندەشە بۇعان قوعامدىق پىكىر مەن دەموگرافيانىڭ قانداي قاتىسى بار؟! مەملەكەتتىڭ ءوز قىزمەتىن مەمتىلدە اتقارۋىنا ەشبىر دەموگرافيالىق جاعدايدىڭ دا اسەرى جوق. ول زاڭدى دا، شەشىمدەردى دە، وتىرىستاردى دا قازاق تىلىندە اتقارا الادى جانە سولاي بولۋى ءتيىس. بىراق قوعامدىق ورتا بولماسا ءتىل  ساياساتى ءۇشىن ول جەردە دەموكراتيالىق  سايمان – ىلەسپە اۋدارما بولسا جەتكىلىكتى، سوسىن قازاقشا تۇسىنبەيتىن قاراپايىم ازاماتتىڭ حاتى مەن تىلەگىنە ورىسشا نۇسقاسىن/اۋدارماسىن بەرۋگە ادام قۇقىعىن بۇزباۋ جاعى قاراستىرىلسا بولعانى. بۇل مەملەكەتتىڭ مادەنيەتىن دە قالىپتاستىرادى، مەملەكەت پەن ازاماتتىق قوعام اراسىن دا جاقىنداتادى. بىراق جازباشا قاتىناستا اۋدارمامەن بىرگە مەمتىلدەگى تۇپنۇسقا مىندەتتى تۇردە قوسا ءجۇرۋى كەرەك. كەرىسىنشە، تۇپنۇسقا ورىسشا بولىپ، وعان قازاقشاسى قوساقتالماۋى ءتيىس. نەگىزىندە دۇرىس بولعاندا، قازاقستاندىق ءتىل ساياساتىنىڭ يدەالى وسىلاي بولار ەدى!

ال ءبىز بۇنىڭ ورنىنا نە ىستەدىك؟ قازاقتىلدى قىزمەتكەردى اۋدارماشى ەتىپ قويىپ، ءورىستىلدى قۇجاتتاردى ارحيۆ ءۇشىن سوعان اۋدارتىپ وتىردىق، ال ناعىز تىلدىك ورتا تەك قانا ءورىستىلدى بولىپ قالا بەردى، قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي سالاسى اۋدارما-كالكالىق سيپاتقا كوشتى.  بۇل شىن مانىندەگى قىلمىس ەدى. اقىرىندا قازاقتىلدى قىزمەتكەرلەر ورىستىلدەنە باستادى. قازاق ءتىلىنىڭ رەسمي سالاسى دامىماي كەرى كەتتى. ال تىلدىك ورتانىڭ باستىسى – مەملەكەتتىك دالىزدە.

وسى جەردە قوعامدا ابدەن تىزەسى شىققان قيسىنسىز تىركەستەرگە قاتىستى وي ءوربىتۋ كەرەك بولىپ وتىر. مىسالى كوپتەگەن وڭىرلەردە «تىلدەردى دامىتۋ» دەگەن جالپاقشەشەي تىركەس رەسمي باسقارمالار مەن دەپارتامەنتتىڭ،ءتىپتى كوميتەتتىڭ دە اتاۋىنا كىرىستىرىلگەن. بۇل جوسىعى جوق قيسىنسىز نارسە: ەلدە 100-دەن اسا ەتنوس بولاتىن بولسا، قازاقستان سونشاما تىلدەردى دامىتۋدى موينىنا الۋى – ابسۋردتىڭ ابسۋردى. شىن مانىندە الگى ءمۇساپىر رەسمي اتاۋلار «ءتىل ساياساتى جونىندەگى» ءبولىم، دەپارتامەنت، باسقارما، كوميتەت سىقىلدى بولىپ كەلۋى كەرەك ەدى.

جىكتەي ايتاتىن بولساق، ورىس ءتىلى ونسىز دا دامىعان حالىقارالىق ءتىل جانە ونى ودان ءارى دامىتاتىن رەسەي فەدەراتسياسى بار، بۇل تۋرالى وزبەك، ۋكراين، پولياك، نەمىس، تۇرىكپەن، قىرعىز، شەشەن-ينگۋش،  تۇرىك تاعى باسقا تىلدەر تۋرالى دا ايتقان قيسىندى بولماق. ال ۇيعىر، دۇڭعان، كۋرد سەكىلدى تىلدەردى دامىتۋ ءۇشىن بۇل ەتنوستاردىڭ الدىندا تاريحي ءارى زاڭدىق كۇشى بار حالىقارالىق قۇزىر مەن قۇزىرەتتىلىككە يە بولۋى كەرەك، ياعني بۇۇ بولماسا يۋنەسكو الدىندا مىندەتتەمە الىپ، سوعان سايكەس تالاپ پەن قولداۋ بولسا عانا ولاردى دامىتۋعا قازاقستان مىندەتتى بولماق. ال ەلدەگى ەتنوسارالىق تاتۋلىق نىعايتۋدىڭ بۇل سالاعا ەشبىر قاتىسى جوق. سوندىقتان مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىنىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ كەلگەن جالپاقشەشەيلىك پەن جالعان باستامانىڭ قۇيرىعى ءبىر تۇتام بولعاندىقتان دا، بۇل سالادا ناتيجەسىزبىز. الايدا، قوعامدىق دەڭگەيدە جەرگىلىكتەنگەن تىلدىك ساياسات ءۇشىن بۇلاردى ىشكى ساياساتتىڭ ءبىر كورىنىسى رەتىندە نازار اۋدارۋعا ابدەن بولادى، بىراق ول كەز كەلگەن ءتىلدىڭ تاريحي دامۋ مىندەتىن قازاقستاننىڭ موينىنا ءىلۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ال حالىقارالىق دەڭگەيدە الگى ۇيعىر، دۇڭعان، كۋرد تىلدەرىن دامىتۋ ءۇشىن سول ەتنوستاردىڭ تاريحي جەرىن ۇستاپ وتىرعان مەملەكەتتەرگە قاراتا باستاما كوتەرۋ – قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەناداعى مىندەتى عانا ەمەس، وزىمىزدەگى الگى دياسپورالاردى رۋحاني قولداۋ ءارى پارىز بولماق. تۇجىرا ايتقاندا، ۇيعىر مەن دۇڭعاننىڭ ءتىلىن دامىتۋعا ءتيىستى مەملەكەت – قىتاي، كۋردتاردىڭ تىلىنە يراك پەن تۇركيا مىندەتتى. ال تۇركىلەردىڭ قارا شاڭىراعىن ۇستاۋشى باستى ەل رەتىندە نوعاي، تىۆا، قاراقالپاق، قۇمىق، قاراشاي-بالقار، عاعاۋىز تاعى باسقا تۇركى جۇرتتارىنىڭ تىلدەرىن عىلىمي ءارى ارالاستىق ءۇشىن ءتىلبىلىم سالاسى بويىنشا دامىتۋعا ۇلەس قوسۋ قاي جاعىنان دا جاراسىمدى ءارى قيسىندى. سول ءۇشىن دە تاريحي-رۋحاني ميسسياسى بار تۇركىستان قالاسىندا جالپىتۇركىلىك ءتىلبىلىم ينستيتۋتى قۇرىلسا، ول قازاق ءتىلىنىڭ دە دامي تۇسۋىنە ىقپالى زور بولماق.

ال قازاق ءتىلىن دامىتۋ كەرەك پە؟ البەتتە. مەملەكەتتىك مارتەبەسى بار ءتىل ءۇشىن بۇگىندە تەرمينولوگيا مەن لەكسيكولوگيا، اۋدارما سالاسى مەيلىنشە دامۋ ۇدەرىسىن قاجەتسىنۋدە. ءتىپتى، بۇل سالالارعا ارنايى ينستيتۋت قۇرۋ قاجەتتىگى بار.

اۋدارما – ءتىلدىڭ التىن كوپىرى

ءاربىر ءتىلدىڭ وزگە تىلدەرمەن ارالاسار كوپىرى بار، ول – اۋدارما سالاسى. اۋدارما تەحنيكالىق سيپاتى جاعىنان جازباشا جانە اۋىزشا بولىپ ەكىگە بولىنەدى. اۋىزشا اۋدارمانى «ىلەسپە اۋدارما» دەپ تە، قازاقى ماعىناسىندا «ءتىلماش اۋدارما» دەپ تە اتاۋعا بولادى. اۋدارما سالاسى مازمۇنىنا قاراي عىلىمي، ادەبي، رەسمي جانە تۇرمىستىق دەپ تە جىكتەلەدى.الايدا، قازاق ءتىلىنىڭ بۇگىنگى كوپىرىنە قاراپ، بۇلاردىڭ ارا-جىگىن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس.

ءتىلدىڭ اۋدارما سالاسىنىڭ احۋالىن قاراستىرعاندا، ونىڭ قازاق ءتىلىن وزگە تىلدەرمەن قاتىناستىرۋ قابىلەتى قانداي دەگەن ماسەلەگە امالسىز تىرەلەمىز. جالپى، اۋدارما سالاسىنىڭ دامۋى ءتىلدىڭ وزگە تىلدەرمەن ساندىق جانە ساپالىق جاعىنان قاتىناس سيپاتىن بىلدىرەتىن كورسەتكى (ينديكاتور) بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدان قاراعاندا، قازاق ءتىلى الەمدەگى قاۋقارلى ونداعان تىلدەرمەن تىكەلەي قاتىناس جاساپ وتىرعاندىعىنا كۇمانىمىز بار. سەبەبى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن اۋدارماسى وزىنەن تىكەلەي ەمەس، ورىس ءتىلىن دەلدال ەتىپ، سونى بەتكە ۇستاپ قانا كۇن كەشىپ وتىرعانىن جاسىرۋعا بولمايدى. ءتىپتى، ونىڭ ءوزى دە اندا-ساندا بولاتىن اسا سيرەك قۇبىلىسقا اينالعان.

قازاق حالقىنىڭ دەموگرافيالىق ارالاستىعى مەن لينگۆيستيكالىق مۇمكىندىگى بارىنشا ارالاس-قورالاس قىتاي، تۇرىك، اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، نەمىس، ۋكراين، وزبەك، گرۋزين، موڭعول، پارسى ت.ت. تىلدىك ورتالارمەن تىكەلەي تۇرعىدا اۋدارمالىق ارالاسۋ ۇدەرىسى كوز ۇيرەنگەن جايتقا اينالماي وتىر. بۇل جاعىنان،ءتىپتى ماڭعول ءتىلى ءبىزدى شاڭ قاپتىرىپ وتىر دەۋگە بولار.اتالمىش سالا تەك قانا ورىس ءتىلىنىڭ قۇزىرى ارقىلى اتقارىلاتىن لينگۆيستيكالىق مىندەتكە اينالعان. مۇنىڭ ءبىر ماسەلەسى، ەلدەگى اتالمىش شەت تىلدەرىن وقىتۋ قازاق تىلىندە ەمەس، رەسەيدىڭ مەمتىلىندە بىرىڭعاي جۇرگىزىلىپ، سول تىلدەگى ادىستەمەنىڭ بار بيلىكتى قولىنا الۋىندا. سونىمەن، ءالى كۇنگە قازاق ءتىلىنىڭ وزگە تىلدەرمەن ارالاسى، ياعني، اۋدارماسى ءبىلىم سالاسىندا تۇپكىلىكتى جولعا قويىلماي، ءتىپتى، قاراستىرىلماي وتىر دەۋگە بولادى. اسىرەسە، قازاقتىلدى ورتا مەكتەپتەردىڭ وزىندە شەت تىلدەرى ءۇشىن قاتىناس ءتىلى ورىس ءتىلى بولىپ قالىپ وتىر، ياعني، قازاقتىلدى بالالار شەت ءتىلىن ورىس ءتىلى ارقىلى ۇيرەنۋگە دۋشار، تاۋەلسىز قازاقتىلدى ادىستەمە دە كوزگە تۇسپەيدى.

ءتۇرلى ەلارالىق فورۋمداردىڭ جۇمىسى ەلدەگى ونعا تارتا تەلەارنانىڭ ىشىندە تەك قانا «قازاقستان» ارناسىندا قازاقشالانادى دا، باسقاسىندا تەرىسكەي ەلدىڭ تىلىنە قوتارىلاتىنى جاسىرىن ەمەس.  ويتكەنى، اۋدارماشىلار مەن ءتىلماشتار مۇنداي جۇمىسقا جىلىنا ءبىر-ەكى رەت قانا تارتىلاتىندىعى ءمالىم، سوندىقتان ولاردا قانداي داعدى مەن بىلىك قالىپتاسىپ، وزگە ءتىلماشتاردىڭ دەڭگەيىنە جەتە السىن! قىسقاسى، قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارما سالاسى بەينەلەپ ايتقاندا، كوتەرەم كۇيىندە. سىناپ ايتقاندا، ءوز الدىنا لينگۆيستيكالىق سالا رەتىندە مەملەكەتتىك نازاردا ەمەس، اۋدارماشىلاردىڭ رەسمي، قۇقىقتىق مارتەبەلەرى ايقىندالماعان، ولارعا قاجەتتى كەرەك-جاراق پەن مۇمكىندىكتەر جاسالماعان.

قازاق ءتىلماشتارى مەن اۋدارماشىلارى ءۇشىن قازاق اۋدارماسىن دامىتارلىقتاي نە قوعامدىق، نە مەملەكەتتىك نەمەسە كوممەرتسيالىق نەگىزدەگى قۇرىلىم جوق! قازاقستاندا تارالاتىن كامپيۋترلەر مەن باسقا دا اقىلدى سايمانداردا اۆتوماتتانعان ەلەكترون سوزدىكتەر بار دەي المايمىز، بار بولسا، ول جەكە باستاما تۇرىندەگى، ال مەملەكەتتىك قولداۋداعى ونداي سايمان جوق جانە دە تەك قانا ورىس ءتىلىن تارجىمالاۋعا عانا ارنالعان، ونىڭ ءوزى دە ىسكە جارامسىز، ۋاقىتتاس، قاجەتتى تىلدىك بىرلىككە بالاما تابۋ قيىننىڭ قيىنى.

اۋدارما سالاسى اسىرەسە ەندى عانا مەملەكەتتىك مارتەبە الىپ، دامۋعا امالسىز مىندەتتى العان ءتىل ءۇشىن ەرەكشە ماڭىزى بار، وعان بۇرىنىراقتا ايتىلعان كەيبىر ۇلتشىلداردىڭ سىڭارەزۋ پىكىرىنىڭ كەسىرىنەن جابىلعان بارلىق ىلەسپە اۋدارما سالاسىن وزەگىمىز ورتەنە تۇرىپ، وكىنىشپەن ەسكە الۋعا ءماجبۇرمىز.

ايتا بەرسەك، اتالعان سالا بويىنشا ماسەلە جەتكىلىكتى،تۇيتكىلدى شەشۋگە ارنالعان جوبا جوققا ءتان. ەندى اۋدارما سالاسىنداعى كەيبىر ماسەلەلەردى شەشۋ جولدارىن اتاپ وتۋگە تاۋەكەل ەتەيىك:

• ءتىل كوميتەتىنىڭ قۇرامىندا اۋدارما سالاسىن دامىتۋعا قاجەتتى جوبالار مەن باعدارلامالاردى، ارەكەتتەردى ۇيلەستىرەتىن ءبولىم بولعانى ابزال;
• قازاق ءتىلىنىڭ اۋدارما سالاسىن دامىتۋ جونىندەگى ارنايى مەملەكەتتىك باعدارلاما كەرەك;
• قازاقتىلدى اۋدارماشىلار مەن ءتىلماشتار بىرىگىپ، وزدەرىنىڭ قاۋىمداستىعىن قۇرۋىنا مەملەكەت مۇددەلى بولۋعا ءتيىس;
• اۋدارما سالاسىن دامىتۋعا قوماقتى قارجى ءبولۋدى قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ ءبىر تەتىگى رەتىندە قاراۋ كەرەك;
• اۋدارما سالاسىنا ارنالعان سان الۋان تىلدەرمەن قازاق ءتىلىن ارالاستىرۋدى قولدايتىنداي ارنايى ەلەكترون پورتال جاساقتالۋى قاجەت;
• قازاق ءتىلىنىڭ الەمدىك جەتەكشى تىلدەرمەن قاتىناسىن تولىق قامتيتىنداي عىلىمي-اۋدارمالىق كەڭەستەر قۇرىلىپ، ولار قازاق ءتىلىنىڭ سول تىلدەرمەن اراداعى بالامالىق (سەمانتيكالىق ەمەس، سوزبە-ءسوز) سوزدىگىن تۇزۋگە كىرىسكەنى ءجون;
• قازاقتىلدى اۋدارماشىلار مەن ءتىلماشتاردى سايكەس تىلدىك ورتادا دامىتۋ ماقساتىمەن شەتەلدەرگە بىلىكتەرىن ارتتىرۋ ساپارلارىنا جولداما قاراستىرىپ، ونى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى بىرىگىپ ۇيلەستىرۋى كەرەك دەگەن تىلەك بار;
• بارلىق رەسمي مەكەمەلەر مەن اقپارات بەرۋ ورىندارىندا ىلەسپە اۋدارما جۇيەسى مىندەتتى تۇردە قولعا الىنۋى كەرەك.

وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى جەر-جەردە ىلەسپە اۋدارما ءسىڭىسىپ، ءبىر دە ءبىر جەرگىلىكتى بيلىك وتىرىسى مونوتىلدە وتپەيتىن، سونىڭ ارقاسىندا قازاق تىلىنە ويىسۋ مەن ءبىلىم الۋ ءۇردىسى پايدا بولا باستاعان-دى. بىراق الدەكىمدەردىڭ، بالكىم ورىستىلدىلەردىڭ ىقپالىنان بولار، «ءبارىمىز تۇسىنىكتى تىلدە سويلەيىك» دەگەن جەتەسىز ۇراننىڭ جەتەگىندە كەتتىك تە، تاز قالپىمىزعا تۇستىك.

جالپى العاندا، كەز كەلگەن ءتىلدىڭ شارىقتاۋ شەگى ونىڭ اۋدارماسىنىڭ دامۋىنان كورىنىس تابادى. ال، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ونداي دارمەنى ازىرگە اسا ايانىشتى جاعدايدا. قايبىر ءتىل دە الەمدىك جانە رەسمي دەڭگەيگە تەك قانا اۋدارما ارقىلى جەتەدى، سوندىقتان بۇعان مەمتىلدى دامىتۋدىڭ باستاپقى ساتىسى مەن باستى ءبىر كەپىلى رەتىندە نازار اۋداراتىن ۋاقىت جەتتى.

قوعامدىق ورتا نەگە قىر كورسەتتى؟

جوعارىدا اتالعان باستى تىلدىك ورتا مەمتىلگە قاتىستى «مەنسىنبەۋ» ساياساتىن قولعا العاسىن، قازاقتىلدى قاۋىم نە ىستەدى؟ بەلسەندى ازاماتتار ارقىلى ءورىستىلدى ادامدارعا، ءتۇرلى قىزمەتشىلەرگە تيىسە باستادى. ونى قازاقى قاۋىم باتىرلىق پەن ىسكەرلىك ءارى وتانشىلدىق سانادى!؟ بۇل ءبىر جاعىنان – قىلمىس، بىرەۋدىڭ قۇقىعىنا، ابىرويىنا قول سۇعۋ، باسبۇزارلىق دەيىك. ال مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قۇزىرى مەن قازاقتىلدى ادامداردىڭ قۇقىعىنا قول سۇعىپ وتىرعان مەملەكەتتىڭ ءرولى قايدا؟! بۇل قىلمىستىڭ ارتىندا ءتىل ساياساتىن جەتكىلىكتى جۇرگىزبەي وتىرعان ءتيىستى ورگاندار نەگە اتالمايدى؟ كەشە عانا ەلدەن كەتىرىلگەن قۋات احمەتوۆتىڭ جازىعى نە؟ جازىعى ءتىل ساياساتىن جەلەۋ ەتىپ، ادامدارعا تيىسكەندىگىندە، دالىرەگى - باسبۇزارلىق جاساعانىندا. وندا نەگە ول لاڭكەس رەتىندە ەلدەن قۋىلدى؟ ال ونداي وتانشىل جاستارعا باسقاشا قالاي قيمىلداۋ قالىپ ەدى؟ ارينە، باسقاشا زاڭ جۇزىندە ىشكى ساياسات قۇرىلىمدارىمەن بىرىگىپ، قايشىلىقسىز، داۋرىقپاسىز، ءپوپۋليزمسىز، زاڭدى قوعامدىق جوبالاردى اتقارۋعا بولار ەدى! ول نەگە اتقارمادى؟ سەبەبى، ىشكى ساياسات قۇرىلىمدارى ونداي جوبالاردى اتقارۋعا جاعداي جاسامايدى جانە قولدامايدى! نەلىكتەن قۋاتتاردىڭ وتانشىل الەۋەتىن ىشكى ساياساتتى العا باستىرۋعا قولدانۋدان سايكەس قۇرىلىمدار قاشادى؟! ولاردىڭ ساۋاتى مەن ارەكەتىن نەلىكتەن زاڭعا سايكەستەندىرۋمەن، وقىتۋمەن، تاربيەلەۋمەن، كوزىن اشۋمەن اينالىسپايدى؟! بار ماسەلە وسىندا.

دەمەك، قۋاتتاردىڭ وسىنداي باسبۇزارلىققا بارۋى - ءتىل  ساياساتىن جۇرگىزۋدە جانە ەلدىڭ ىشكى ساياساتىن ۇيلەستىرۋدە ءتيىستى ورگانداردىڭ ءوز قىزمەتتەرىن جەتكىلىكسىز اتقارۋىنان تۋىنداپ وتىر دەگەن ءسوز.  ال ءمونوتىلدى ورتالارعا مەملەكەتتىڭ تولەرانت ساياساتىن العا باستىرۋ، ءسىڭىرۋ، ناسيحاتتاۋ شارالارى قايدا قالدى؟ ول مەملەكەتتىك ءتىلدى تەجەۋ ارقىلى عانا «ىسكە اسىرىلىپ» جاتىر ما، سوندا؟!

ىشكى ساياسات ارقىلى جىل سايىن ميللياردتتاعان قارجى جۇمسالاتىن بولسا، سونىڭ كەمىندە 30 پايىزى ءتىل  ساياساتىن دامىتۋعا جۇمسالۋى كەرەك! نەگە؟ سەبەبى، كوپتىلدى، كوپجۇرتتى قازاقستان ءۇشىن ىشكى ساياساتتىڭ مايەگى – ءتىل  ساياساتىنىڭ نەگىزىندە جاتىر. ال ءبىز سونى كورەر كوزگە كورمەگەندەي بولىپ وتىرمىز! ءتىپتى، بارلىق وڭىرلەردەگى ىشكى ساياسات قۇرىلىمدارىنىڭ باستى جۇمىس كورسەتكىشى تىلگە قاتىستى بولۋى كەرەك. ويتكەنى، ىشكى ساياساتتى تۇلەتەتىن دە، بۇلدىرەتىن دە سول – ءتىل ساياساتى.

سەرىك ەرعالي،

پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ ماگيسترى

Abai.kz