تاۋەلسiزدiكتi ارداق تۇتار ءار ازاماتتىڭ مiندەتi - مەملەكەتتiك رامiزدەردiڭ اياق استى بولماۋىنا نازار اۋدارۋ! سونداي-اق، قابىلدانعانىنا بيىل جيىرما جىل تولعان مەملەكەتتiك رامiزدەرiمiزدiڭ دۇرىس قولدانىلۋىنا عانا ەمەس، مەملەكەتتiك تiلدiڭ قولدانىس اياسىنىڭ كەڭەيۋiنە دە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋ ازاماتتىق پارىزىمىز دەپ ويلايمىن. بۇندايدا «اقىن بولۋ - ءوز ەركiڭ، ازامات بولۋ - مiندەتiڭ!» دەگەندەي، ءار ازامات بەلسەندiلiك تانىتۋى تيiس.

تاۋەلسiزدiكتi ارداق تۇتار ءار ازاماتتىڭ مiندەتi - مەملەكەتتiك رامiزدەردiڭ اياق استى بولماۋىنا نازار اۋدارۋ! سونداي-اق، قابىلدانعانىنا بيىل جيىرما جىل تولعان مەملەكەتتiك رامiزدەرiمiزدiڭ دۇرىس قولدانىلۋىنا عانا ەمەس، مەملەكەتتiك تiلدiڭ قولدانىس اياسىنىڭ كەڭەيۋiنە دە جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋ ازاماتتىق پارىزىمىز دەپ ويلايمىن. بۇندايدا «اقىن بولۋ - ءوز ەركiڭ، ازامات بولۋ - مiندەتiڭ!» دەگەندەي، ءار ازامات بەلسەندiلiك تانىتۋى تيiس.
وتكەن جىلى ماۋسىم ايىندا «ەرتىس ديدارى»، تامىزدا «شاھار» گازەتتەرىندە قالامىزداعى ساۋاتسىز جازىلعان، ءارى زاڭ تالابىنا سايكەسپەيتىن كورنەكى اقپارات سىنالعان سوڭ دا وبلىستىق تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ شارا قولدانباۋى تۇرعىندار تاراپىنان تۇسىنبەۋشىلىك تۋدىرعان-تىن. سوسىن اتالعان باسقارما مەن وبلىس اكىمىنە حات جازىلدى. ناتيجەسى كوپ كۇتتىرمەدى، تۇزەتىلدى. بيىل دا جاعداي باياندالىپ، جاڭادان تاعايىندالعان وبلىس اكىمىنىڭ نازارىنا تاعى دا حات ۇسىنىلدى. ايماق باسشىسى ەرلان ارىن مىرزا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىنىڭ كەڭەيۋىنە قولداۋ كورسەتتى. كوتەرىلگەن ماسەلە بويىنشا قۇزىرلى مەملەكەتتىك مەكەمەلەر وبلىس ورتالىعى كوشەلەرىندەگى كورنەكى اقپاراتتاردىڭ قولدانىستاعى زاڭناما تالابىنا سايكەس بولۋىن، ءارى ولاردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى ساۋاتتى جازىلۋىن قولعا الدى. بۇل جونىندە قالالىق ءتىل جانە مادەنيەت ءبولىمىنىڭ سەكتور مەڭگەرۋشىسى مەيرام نۇعىمان: «شاھار كوشەلەرىندەگى زاڭ تالابىنا سايكەسپەيتىن اقپاراتتار مەن ساۋاتسىز جازۋلاردىڭ ورنالاسقان مەكەن-جايلارىن انىقتاۋ ءۇشىن ارقايسىسى ءۇش ادامنان جاساقتالعان ون بەس توپ قۇرىلادى. بۇل شاراعا قازاق ءتىلى مۇعالىمدەرى، بالاباقشا تاربيەشىلەرى جانە مادەنيەت سالاسىنىڭ قىزمەتشىلەرى تارتىلادى. زاڭ تالاپتارىنا سايكەستەندىرۋ، ساۋاتتى جازۋ ماسەلەسىمەن جىل سوڭىنا دەيىن اينالىساتىن بولامىز»، - دەدى. ناتيجەسىندە قالامىزداعى كوپ جىلدار بويى «تۋرمىس»، «شاگالا» اتالعان دۇكەندەر جۋىردا «تۇرمىس»، «شاعالا» بولىپ تۇزەتىلدى. الداعى ۋاقىتتا «ايگۋل»، «داۋلەت»، «اينۋر»، «سۋلتان»، «كاۋسار»، «دجاسىباي»، «باياناۋل»، «كۋانىش» ت.ب. اتاۋلار قازاق تىلىندە دۇرىس جازىلادى دەگەن ءۇمىت پايدا بولدى، ەندەشە تىلدەر باسقارماسىنىڭ وسى باعىتتاعى جۇمىسى كوپتىڭ كوڭىلىنەن شىققان سياقتى.
الايدا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «ءتىل تۋرالى» جانە «جارناما تۋرالى» زاڭدارىن بەلشەسىنەن باسقان تەك كوشەدەگى كورنەكى اقپارات ەمەس. ماسەلەن، تەلەكورەرمەندەر ورىس تىلىندەگى ءتۇرلى حابارلار، كينولار، سپورت، ءان-اۋەن ت.ب. كورسەتىلىمدەردى انالوگتى، كابەلدى جانە سپۋتنيكتىك تەلەارنالاردان تاماشالاسا، قازاق تىلىندەگى حابارلاردى وسىلاي كەڭ كولەمدە كورۋگە ازىرشە ءزارۋ. ءتىپتى، قازاقشا ۇيرەنگىسى كەلەتىن ازاماتتاردىڭ جەرگىلىكتى تەلەارنالاردىڭ جۇمىسىنا كوڭىلدەرى تولمايدى. ماسەلەن ەكى-ءۇش جىل بۇرىن كورەرمەندەردىڭ تالابى بويىنشا عانا «پايدا بولاتىن» مەملەكەتتىك تىلدەگى جارناما اقىرىن جوعالىپ كەتە بەرەتىن. ءتىل جاناشىرلارىنىڭ تاباندى ارىزى نەگىزىندە وبلىستىق پروكۋراتۋرا ىسكە ارالاسىپ، قۇقىعىمىزدى قورعاعاندا عانا جەرگىلىكتى «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسى جارنامالاردى، جۇگىرتپە جولداردى ەلىمىزدىڭ «جارناما تۋرالى»، «ءتىل تۋرالى» زاڭدارى تالاپتارىنا سايكەس قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە بەرە باستادى. بۇل جونىندە تارقاتىپ ايتايىن.
2010 جىلعا دەيىن تەلەفون ارقىلى ايتىلعان تىلەك ەسكەرىلمەدى. سودان سوڭ پاۆلودارداعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ رەكتورلارى مەن تەلەديدار باسشىلىعىنا «تى - ابيتۋريەنت» جارناماسى قازاق تىلىندە دە بەرىلسە...» دەگەن تىلەگى بار حات جازىلدى. وندا: «...تەلەجارنامانىڭ قوعامداعى ءرولى جوعارى بولعاندىقتان جوو-دارى رەكتورلارى قازاق ءتىلىنىڭ جارناما ءتىلى بولۋىنا دا نازار اۋدارسا دەيمىز. ...بىزدەر - اتا-انالار، ۇلكەن ومىرگە اياق باسقان قازىرگى مەكتەپ تۇلەكتەرىنە، ياعني تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ۇرپاعىنا مەملەكەتىمىزدىڭ بولاشاعىن قازاق ءتىلىنسىز ەلەس­تەتۋ مۇمكىن ەمەستەي جاعدايدى تۋدىرا بەرۋ ۇستازدار تاراپىنان جاسالۋى قاجەت ءىس دەپ ويلايمىز...»، - دەگەن وي ايتىلدى. سونداي-اق، ءبىلىم باسقارماسىنىڭ نازارى دا وسى ماسەلەگە اۋدارىلدى. ناتيجەسىندە «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسى ارقىلى «تى - ابيتۋريەنت»، «تالاپكەر» بەينەجازبالارى قاتار شىعادى.
سودان بەرى «تى - ابيتۋريەنت»، «جارنامالار­ الە­مىندە» جانە «ۋداچنىي ۆىبور» جارنامالىق بەي­نە­كورسەتىلىمدەرى مەن جۇگىرتپە جول حابارلاندىرۋلارى ەكى تىلدە بەرىلەتىن. دەگەنمەن ۋاقىت وتە كەلە جارنامالاردىڭ قازاقشا نۇسقاسى بىرتە-بىرتە ازايىپ، كەي كەزدەرى ەفيردە كورسەتىلمەي قالاتىن بولدى. ءبىز ءوز تاراپىمىزدان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جارناما تۋرالى»، «ءتىل تۋرالى» زاڭدارىنا سايكەس قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە كورسەتىلۋى، تاراتىلۋى ءتيىس!» دەپ، بىردە حات جازىپ، بىردە تەلەفون شالىپ نارازىلىعىمىزدى ءبىلدىرىپ، قۇقىمىزدىڭ بۇزىلىپ جۇرگەنىن تىلگە تيەك ەتەمىز. جارنامالاردىڭ بارلىعى ەمەس، بىرنەشەۋى قازاقشاعا اۋدارىلسا دا، ءبىر-ەكى اپتا وتكەن سوڭ «تاز» قالپىنا ۇسەدى. سەبەبى اپتا سايىن جاڭارعان جارناما، حابارلاندىرۋلاردى قازاق تىلىنە اۋدارۋ ماسەلەسى تۋىندايدى ەكەن. تەلەارنادا اۋدارماشى لاۋازىمى قاراستىرىلماعاندىقتان بۇل ءىستى وزگە ماماندار اتقاراتىن كورىنەدى. دەگەنمەن بۇل ماسەلەنى تۇپكىلىكتى شەشۋ قاجەت بولدى.
«زاڭ تالاپتارىنا سايكەس، جارنامالىق اقپارات مەم­لەكەتتىك تىلدە جانە ورىس تىلىندە بەرىلۋى ءتيىس! سوندىقتان كورەرمەندەر ءوز تىلدىك قۇقىن قورعاپ، سوتقا شاعىمدانۋى كەرەك پە؟» دەگەن سۇراققا «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسىنىڭ باسشىلىعى: «بىزدە زاڭ بۇزۋشىلىق جوق. ءبارى زاڭ اياسىندا!»، - دەدى. ءبىز تەلەارنا باسشىلىعىنىڭ ءسوزىن ەستىگەندە، قول قۋسىرىپ وتىرا المادىق:
«زاڭ ورىندالۋى ءتيىس ەمەس پە؟!» دەپ، العان بەتىمىزدەن قايتپاي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جارناما تۋرالى»، «ءتىل تۋرالى» زاڭدارى تالاپتارىنىڭ مۇلتىكسىز ورىندالۋىنا نازار اۋدارۋدى سۇراپ، وبلىس باسشىسى، وبلىستىق پروكۋراتۋرا، ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى، تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى، «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسى نازارىنا حات ۇسىندىق. اتالمىش تەلەارنا جارناماداعى مەملەكەتتىك ءتىل قولدانىسىنا دۇرىس كوڭىل بولمەيتىنى باياندالدى. بۇعان ءۋاج رەتىندە اتالمىش تەلەارنا ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى اقمارال ساعىمبەكوۆا: «ءبىزدى بۇرىن تەكسەرگەن، بىراق تەكسەرگەن قۇجاتتاردىڭ بارلىعىندا زاڭدى بۇرمالاۋشىلىق فاكتىلەرى كەزدەسكەن ەمەس»، - دەسە، ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى مەن تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ بەرگەن جاۋاپتارى وسىنى قايتالاۋ بولدى. وسىلايشا كورەرمەن قۇقىنا دا، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىنىڭ كەڭەيۋىنە دە نەمقۇرايدىلىق تانىتتى. ءبىزدىڭ ارىزىمىزدى نەگىزگە الىپ، تەلەارنا جۇمىسىنا ءبىر كۇن شولۋ جاساماعانى جانىمىزعا باتتى.
دەگەنمەن بۇل ماسەلەگە وبلىستىق پروكۋراتۋرا ءاتۇستى قاراعان جوق. ءمان-جايدى ءبىلۋ ءۇشىن ىشكى ساياسات دەپارتامەنتى مەن تىلدەر باسقارماسىنا حاتتا كورسەتىلگەن دەرەكتەردى تەكسەرۋدى تاپسىردى.
كەيىنىرەك، وبلىستىق پروكۋراتۋرادان كەلگەن حاتتا (№1-7/103-12, 06.06.12ج.) «ارىزدى قاراۋ بارىسىندا، وبلىستىق ىشكى ساياسات جانە تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارىنا ءتيىستى تەكسەرۋ جۇرگىزۋ تۋرالى تاپسىرمالار جولداندى. تەكسەرۋ ناتيجەسىندە ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 29 مامىرىندا «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسىنداعى «ۋداچنىي ۆىبور» جارناماسى 100 پايىز ورىس تىلىندە عانا كورسەتىلەتىندىگى انىقتالدى. تەكسەرىستەن كەيىن، ياعني 30 مامىردا «ۋداچنىي ۆىبور» جارناماسى مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارىلىپ، مەملەكەتتىك جانە ورىس تىلدەرىندە كورسەتىلەتىن بولدى. سونداي-اق، «جارنامالار الەمىندە» جارنامالارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ» 21-باپ تالاپتارىنا ساي ورىندالماعان. ...جارنامالاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ 21-بابىنىڭ تالاپتارى ساقتالماعان. ...تەلەارنا باسشىلىعىنا 10 كۇن ىشىندە زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى جويۋ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءتىل تۋرالى» جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جارناما تۋرالى» زاڭدارىنىڭ تالاپتارىن ساقتاۋ تۋرالى نۇسقاما بەرىلدى. وسى دەرەك وبلىستىق پروكۋراتۋرا جانە وكىلەتتى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ باقىلاۋىنا الىندى»، - دەپ جازىلعان. حاتتا «جۇگىرتپە جول» حابارلاندىرۋلارىنىڭ قازاقشا نۇسقاسىنىڭ اناعۇرلىم از ەكەنى انىقتالعانى ايتىلعان.
بۇعان ءبىزدىڭ الىپ-قوسارىمىز جوق. قازىر «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسى وبلىستىق پروكۋراتۋرا نۇسقاماسىن ورىنداپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى «ءتىل تۋرالى» جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جارناما تۋرالى» زاڭدارىنىڭ تالاپتارىن ساقتاپ، جارنامالار مەن جۇگىرتپە جولداردى كورەرمەندەر نازارىنا زاڭداردىڭ تالابىنا سايكەس ۇسىنىپ ءجۇر.
بۇگىندە «قازاقستان-پاۆلودار» تەلەارناسىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭناماسىنىڭ قولدانىلۋى سالتانات قۇردى، بۇعان كورەرمەندەر ءدان ريزا جانە پاۆلودار وبلىسىنىڭ پروكۋراتۋراسىنا (وبلىس پروكۋرورى د.ش.سارتاەۆ) العىس ايتۋدا. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسى تاسقا تاڭبا باسىلعانداي كورسەتىلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جارناما تۋرالى» جانە «ءتىل تۋرالى» زاڭدارىنىڭ ۇستەمدىك قۇرۋىنا پروكۋراتۋرا اتسالىسىپ، جۇرتشىلىقتىڭ ريزاشىلىعىنا بولەندى. زاڭ قۇرمەتتەلگەن ەلدە ءتارتىپ بولاتىنى بەلگىلى.

تولەن رامازانۇلى

پاۆلودار قالاسى

«تۇركىستان» گازەتى