1991 جىلى ستامبۋلدا وتكەن «قازىرگى تۇرىك ءالىپبيى» اتتى سيمپوزيۋمدا ءبىر توپ عالىم تۇركى ەلدەرىنىڭ ورتاق پايدالانۋى ءۇشىن «ورتاق تۇركى ءالىپبيى» دەپ اتالاتىن ءالىپبي جۇيەسىن جاساعان بولاتىن: 

الايدا بۇل ءالىپبي ورتاق ءالىپبي قىزمەتىن اتقارا الماي وتىر.

«ورتاق تۇركى ءالىپبيى» جۇيەسى بويىنشا تۇركى حالىقتارى وزدەرىنىڭ الىپبيلەرىندە وسىنداعى تاڭبالاردى پايدالانۋى جانە بىردەي دىبىستى بىردەي تاڭبامەن تاڭبالاۋى ءتيىس ەدى. بىراق مىنا كەستەگە نازار سالاتىن بولساق، تۇركى ەلدەرى لاتىن نەگىزدى الىپبيلەرىن قابىلداعاندا بۇل ايتىلعان شارتتارعا باعىنا قويماعانىن اڭعارۋعا بولادى.

«ورتاق تۇركى ءالىپبيى» ورتاق ءالىپبي قىزمەتىن نەگە اتقارا الماي وتىر؟ مۇنى ۇلتتىق الىپبيلەردە وعان قانداي وزگەرتۋلەر جاسالعانىنا قاراپ انىقتاۋعا بولادى.

1. «ورتاق تۇركى الىپبيىندە» وزبەكتىڭ «تۇتىق» دىبىسىنا لايىق ءارىپ جوق بولعاندىقتان ولار ءوز الىپبيىنە (’) تاڭباسىن ەنگىزگەن. سول سياقتى ورتاق الىپبيدە ءبىزدىڭ ۇ-مىزدىڭ دا ءوز الدىنا تاڭباسى جوق، لاتىننىڭ u ءارپى ءارى ۋ، ءارى ۇ دەپ وقىلادى. بۇل «ءبىر دىبىس – ءبىر تاڭبا» قاعيداسىنا قايشى بولعاندىقتان قازاق ءالىپبيىنىڭ ورفوتوپ ۇسىنعان نۇسقاسىندا ۇ دىبىسىن بەلگىلەۋ ءۇشىن ورتاق الىپبيدە جوق ū ءارپى پايدالانىلعان. دەمەك، كەي دىبىستى بەلگىلەۋگە لايىق ءارىپتىڭ بولماۋى ۇلتتىق الىپبيلەردى ورتاق الىپبيدەن تىس تاڭبا ەنگىزۋگە ءماجبۇر ەتۋدە.

2. ورتاق الىپبيدە دج دەپ وقىلاتىن c ءارپىنىڭ ورنىنا تۇركمەندەر j ءارپىن العان. بۇل ورايدا لاتىن ءالىپبيىن پايدالاناتىنداردىڭ كوپشىلىگى c ءارپىن تس نە ك دەپ وقيتىنىن، ال j ءارپىنىڭ حالىقارالىق ءتىل − اعىلشىن تىلىندە دج دەپ وقىلاتىنىن ەسكەرسەك، تۇركمەندىكى بۇرىس دەپ ايتا الامىز با؟ «ورتاق تۇركى الىپبيىندە» ى دىبىسى ı ارپىمەن، ءى دىبىسى i ارپىمەن بەلگىلەنەدى. ال قازاق ءالىپبيىن قۇراستىرۋشى ورفوگرافيالىق توپ ءى دىبىسىن بەلگىلەۋگە ɪ ءارپىن قولدانىپ، ى-نى لاتىننىڭ y ارپىمەن بەلگىلەۋدى ۇسىنىپ وتىر. ءجيى كەزدەسەتىن ءى دىبىسىن نوقاتتى ارىپپەن بەلگىلەۋ جازۋعا قولايسىزدىق كەلتىرەتىنىن جانە i ءارپى تەحنيكالىق پاندەردە ي دەپ وقىلاتىنىن ەسكەرسەك، «ورتاق تۇركى الىپبيىنشە» تاڭبالاۋدى تيىمدىرەك دەپ ايتا الامىز با؟ دەمەك، كەي دىبىستىڭ «ورتاق تۇركى الىپبيىندەگى» تاڭباسىنىڭ داۋ تۋعىزارلىق بولۋى ونى مويىنداماي، باسقاشا بەلگىلەۋگە سوقتىرىپ وتىر.

3. ءازىربايجاندار ءا دىبىسىنىڭ ورتاق تۇركى الىپبيىندەگى نوقاتتى تاڭباسىنان باس تارتىپ، ونى ءا ارپىمەن بەلگىلەگەن. ويتكەنى ءازىربايجاندا بۇل ءارىپ وتە ءجيى كەزدەسەتىندىكتەن ونىڭ نوقاتتى بولۋى قولمەن جازعاندا ارىپتەر اراسىنىڭ ۇزىلۋىنە ءماجبۇر ەتىپ، قولدى كىدىرتەدى جانە ءماتىننىڭ كوركىن كەتىرەدى. مۇنداي نوقاتتى ارىپتەر قازاققا دا قولايلى ەمەس. ونى «وڭشەڭ» دەگەن ءسوزدىڭ وسى الىپبيمەن جازىلۋىنان اڭعارۋعا بولادى. سوعان بايلانىستى كەيبىر عالىمدارىمىز ڭ دىبىسىن نوقاتىسىز ŋ فونەتيكالىق تاڭباسىمەن بەلگىلەۋدى ۇسىنىپ ءجۇر. دەمەك، ۇلتتىق الىپبيلەردە ورتاق الىپبيدەن تىس تاڭبالاردى پايدالانۋعا سەبەپشى بولىپ وتىرعان تاعى ءبىر نارسە − كەيبىر ارىپتەردىڭ جازۋعا قولايسىزدىعى.

جوعارىداعى تالداۋلار الىپبيلەردىڭ «ورتاق تۇركى الىپبيىنە» باعىنباۋى جايدان-جاي ەمەس، ول ءالىپبيدىڭ ورتاق ءالىپبي رەتىندە قولدانۋعا جارامسىزدىعىنان ەكەنىن كورسەتەدى. سوعان قاراماستان كەيبىر عالىمدار بۇكىل تۇركى حالىقتارىن ءالى دە وسى الىپبيگە باعىندىرعىسى كەلەدى. الايدا بۇدان ونجەيلى ناتيجە شىعادى دەپ ويلامايمىز. ويتكەنى ءالىپبيىن بۇرىن قابىلداعانداردىڭ وعان قايتادان وزگەرىس ەنگىزۋى ەكىتالاي. سونداي-اق لاتىن نەگىزدى الىپبيگە بولاشاقتا كوشەتىندەردىڭ دە «ورتاق تۇركى الىپبيىنە» باس شۇلعي قوياتىنىنا سەنىم از. مۇنىڭ  ءبىر دالەلى − قابىلدانعالى جاتقان قازاق الىپبيىندە ورتاق الىپبيدەن وزگەشەلىكتەردىڭ ورىن الۋى. سول سياقتى ەكى ءتۇرلى ز دىبىسى بار باشقۇرتتار دا لاتىن نەگىزدى ءالىپبيدى پايدالاناتىن بولسا، وندا «ورتاق تۇركى الىپبيىندە» تاڭباسى جوق ەكىنشى ز-سىنا جاڭا تاڭبا تاعايىنداۋعا ءماجبۇر بولادى. سوندىقتان «ورتاق تۇركى ءالىپبيىن» پايدالانۋ تۋرالى قاۋزاي بەرگەننىڭ پايداسى شامالى.

بۇل ورايدا «تۇركى بىرلىگىنە قارسىسىز با» دەپ شىعا كەلەتىندەر بولار. جوق، ءبىز تۇركى بىرلىگىنە قارسى ەمەسپىز. ءبىز «ورتاق تۇركى ءالىپبيى» جارامسىز بولعاندىقتان ونىڭ ورنىنا باسقا ءالىپبي پايدالانۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز. مۇنداي ءالىپبيدى قۇراستىرام دەپ اۋرەلەنۋدىڭ دە قاجەتى جوق، سەبەبى تۇركىلەردىڭ قارىم-قاتىناسىنا جارامدى ءالىپبي بۇگىندە دە بار. ول −  «حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبي» دەپ اتالاتىن ءالىپبي.

«حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبيدىڭ» جارامدى بولاتىن سەبەبى، ول ورتاق الىپبيگە قويىلاتىن شارتتاردى تولىقتاي قاناعاتتاندىرادى ءارى «ورتاق تۇركى الىپبيىنە» قاتىستى ايتىلعان كەمشىلىكتەردەن ادا.

اتاپ ايتقاندا، بىرىنشىدەن، وندا كەز كەلگەن حالىقتىڭ كەز كەلگەن دىبىسىنىڭ تاڭباسى بار.

ەكىنشىدەن، «حالىقارالىق فونەتيكالىق الىپبيدەگى» تاڭبالاردىڭ وقىلۋى بارلىق حالىققا ورتاق، سوندىقتان ونى پايدالانسا، بارلىق تۇركى جۇرتى بىردەي دىبىسىن بىردەي تاڭبامەن بەلگىلەيتىن بولادى. مىسالى، ʒ ءارپى − بارلىق حالىق ءۇشىن دە ج-نىڭ تاڭباسى، ŋ ءارپى بارلىق حالىق ءۇشىن دە ڭ-نىڭ تاڭباسى، تاعى سول سياقتى.

ۇشىنشىدەن، فونەتيكالىق تاڭبالاردىڭ كوپشىلىگى نوقاتسىز، سوندىقتان جازۋعا قولايسىزدىق تۋدىرمايدى.

فونەتيكالىق تاڭبالاردىڭ تومەندەگىدەي ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ونى قولدانىمعا ەنگىزۋ دە قيىندىق تۋدىرمايدى.

ا) فونەتيكالىق تاڭبا − ءارىپتىڭ دىبىستالۋىن كورسەتەتىن قوسىمشا تاڭباسى. سوندىقتان كەز كەلگەن ۇلت ونى ءوزىنىڭ ۇلتتىق الىپبيىمەن قابات قولدانا بەرۋىنە بولادى (مىسالى، اعىلشىنشا ءسوز لاتىن ارىپتەرىمەن قوسا ترانسكريپتسيالىق (فونەتيكالىق) تاڭبالار ارقىلى دا جازىلادى).

ب) ءسوزدى فونەتيكالىق تاڭبا ارقىلى جازۋ ءۇشىن ادامعا ءوز الىپبيىندەگى ءار ءارپىنىڭ قانداي فونەتيكالىق تاڭباعا سايكەس ەكەنىن كورسەتەتىن (اا (a), بب (b), ڭڭ (ŋ), جج (ʒ) دەگەن سياقتى) تۇسىندىرمەلى ءالىپبي-كەستە قاجەت بولادى. بۇل ورايدا مۇنداي تۇسىندىرمەلى ءالىپبي بارلىق ەلدە دە بار. بۇگىندە ول عىلىمي قولدانىمدا عانا پايدالانىلادى، الايدا ونى كوپشىلىككە قولجەتىمدى ەتۋدىڭ ەش قيىنشىلىعى جوق.

گ) تۇسىندىرمەلى ءالىپبيدى پايدالانىپ، كەز كەلگەن ادام ءسوزدى ارنايى ۇيرەتۋسىز-اق فونەتيكالىق تاڭبالارمەن جازا الادى. ال فونەتيكالىق تاڭبانى كومپيۋتەر نەمەسە ۇيالى تەلەفوننىڭ پەرنەتاقتاسىندا تەرۋدى وڭايلاتۋ ءۇشىن ونى وزىنە سايكەس ءارىپ تۇرعان پەرنەگە ورنالاستىرسا بولعانى. مۇنداي پەرنەتاقتانىڭ درايۆەرىن دايىنداۋ قولدان كەلەتىن شارۋا.

د) تۇركى حالىقتارى ءار ءتۇرلى ءالىپبي قولدانسا دا، بىردەي دىبىسىنىڭ فونەتيكالىق تاڭباسى بىردەي بولىپ كەلەدى. ال ءبىر-جار وزگەشە تاڭباسى بولعان جاعدايدا، ونىڭ دىبىستالۋىن «حالىقارالىق فونەتيكالىق ءالىپبي» ارقىلى انىقتاي الادى، ويتكەنى وندا بارلىق تاڭبالاردىڭ سيپاتتامالارى بەرىلگەن، ءتىپتى دىبىستالۋ ۇلگىلەرى دە تۇر.

سوندىقتان تۇركى حالىقتارى ءبىر-ءبىرىنىڭ فونەتيكالىق تاڭبالى جازۋىن وقي الادى.

جوعارىداعىلاردى بايانداي كەلە ءبىز جالپىتۇركىلىك قارىم-قاتىناستا فونەتيكالىق تاڭبالاردى قولدانۋدى ۇسىنامىز.

قۋانتقان ىرزاۇلى ۆانوۆ

Abai.kz