رەنەسسانس ءداۋىرىنىڭ الىبى
ءسوز باسى
ورتاعاسىرلىق يتاليانىڭ كوگىندە ەۋروپا وركەنيەتىنىڭ تەگەرشىگىن شىر اينالدىرعان جۇلدىز پايدا بولادى. قىلقالام شەبەرى، ينجەنەر، مەحانيك، پلوتنيك، مۋزىكانت، ماتەماتيك، پاتولوگاناتوم، ونەرتاپقىش دەپ باستالاتىن ونىڭ ءبىر باسىنداعى تابيعي دارىنى ودان ارى ...ارحەولوگ، مەتەورولوگ، استرونوم، ساۋلەتشى... دەپ جالعاسىپ كەتە بەرەتىن. ونى جۇرت سيقىرشى، «سايتاننىڭ قولشوقپارى»، يتالياندىق فاۋست بولماسا قۇدىرەتتى رۋح دەپ شۋلاساتىن. جەر باسىپ ءجۇرىپ-اق اڭىزعا اينالعان ول ادامزات اقىل-ويىنىڭ شەكسىزدىگىن پاش ەتكەن-ءدۇر. ول - زامانىنان وزىپ تۋعان ۆينچيلىك لەوناردو بولاتىن دەي كەلىپ... بىراق ول قاراپايىم ادامدارشا جەر باسىپ ءجۇرىپتى، كۇيىنىش پەن ءسۇيىنىشتى دە ءسىز بەن ءبىز سەكىلدى ءتۇيسىنىپتى دەپ باستالادى ۇلى سۋرەتشىنىڭ ءومىربايانى.
نەكەسىز تۋعان بالا
ءسوز باسى
ورتاعاسىرلىق يتاليانىڭ كوگىندە ەۋروپا وركەنيەتىنىڭ تەگەرشىگىن شىر اينالدىرعان جۇلدىز پايدا بولادى. قىلقالام شەبەرى، ينجەنەر، مەحانيك، پلوتنيك، مۋزىكانت، ماتەماتيك، پاتولوگاناتوم، ونەرتاپقىش دەپ باستالاتىن ونىڭ ءبىر باسىنداعى تابيعي دارىنى ودان ارى ...ارحەولوگ، مەتەورولوگ، استرونوم، ساۋلەتشى... دەپ جالعاسىپ كەتە بەرەتىن. ونى جۇرت سيقىرشى، «سايتاننىڭ قولشوقپارى»، يتالياندىق فاۋست بولماسا قۇدىرەتتى رۋح دەپ شۋلاساتىن. جەر باسىپ ءجۇرىپ-اق اڭىزعا اينالعان ول ادامزات اقىل-ويىنىڭ شەكسىزدىگىن پاش ەتكەن-ءدۇر. ول - زامانىنان وزىپ تۋعان ۆينچيلىك لەوناردو بولاتىن دەي كەلىپ... بىراق ول قاراپايىم ادامدارشا جەر باسىپ ءجۇرىپتى، كۇيىنىش پەن ءسۇيىنىشتى دە ءسىز بەن ءبىز سەكىلدى ءتۇيسىنىپتى دەپ باستالادى ۇلى سۋرەتشىنىڭ ءومىربايانى.
نەكەسىز تۋعان بالا
لەوناردو دا ۆينچي 1452 جىلى 15 ساۋىردە كورگەن جۇرت سۇلۋلىعى تاپ سۋرەتتەگىدەي دەپ ماقتاساتىن ۆينچي قالاشىعىندا، پەرو دەگەن 25 جاسار نوتاريۋس پەن كاتەرينا ەسەمدى شارۋا قىزىنىڭ ورتاسىندا كۇيەك استىندا دۇنيەگە كەلەدى. لەوناردو ءومىرىنىڭ العاشقى جىلدارىن اناسىمەن بىرگە وتكىزەدى. ويتكەنى اكەسى ءبىر بايدىڭ قىزىنا ۇيلەنىپ كەتكەن بولاتىن. الايدا نەكەلى ايەلىنىڭ پۇشپاعى قاناماعان پەرو ءۇش جاسار نەكەسىز ۇلىن ءوز تاربيەسىنە الادى. لەوناردو ءالى جورگەگى كەپپەگەن ءسابي شاعىندا تىرىلەي ايرىلعان اناسىنىڭ بەينەسىن سومداۋعا ءومىر بويى نيەت قىلىپ وتكەن دەسەدى بىلەتىندەر. ءتىپتى «مادوننا ليتتا» كارتيناسىنداعى ەمشەكتەگى جاسقا تولماعان نارەستەنىڭ جابىرقاڭقى جانارى سۋرەتشىنىڭ اناسىنا دەگەن ماڭگىلىك ساعىنىشى بولۋى كەرەك دەگەن دە بولجام بار.
ول زاماندا يتاليادا نەكەسىز تۋعان بالانى جاتسىنىپ، شەتقاقپايلاۋ دەيتىن ادەت اتىمەن بولماپتى. ءۆينچيدىڭ قايسى ءبىر ايتۋلى ادامدارى بالا لەوناردونىڭ بولاشاق تاعدىرىنا تىكەلەي ىقپال ەتۋى دە سودان بولسا كەرەك. بىراق تاپ سول ساتتە سول ادامدار قاستارىندا بولاشاق كەمەڭگەردىڭ جۇرگەنىن اڭعاردى ما ەكەن؟ ءاي قايدام.
لەوناردو ون ءۇش جاسقا تولعاندا وگەي شەشەسى بالادان قايتىس بولىپ، ەكىنشى رەت باس قۇراعان اكەسى كوپ كەشىكپەي تاعى دا بويداق قالادى. بىراق سول بويداقتىق جەر قوينىنا دەيىن جالعاسىپتى دەپ ويلاماڭىزدار. ويتكەنى جەتپىس سەگىز جاس جاساعان اكە ءتورت رەت توسەك جاڭعىرتىپ، 12 بالا سۇيگەن. ايتپاقشى، پەرونىڭ فرانچەسكا دەگەن ءىنىسى بار ەدى دە، كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرلىكتەن قولى ءبىر بوسامايتىن اكە ورنىن كوپ رەتتە جۇرتقا اقىل ايتۋدان باسقاعا قىرى جوق سول نەمەرە اعاسى باساتىن. ءبىر ءىستى بىتىرمەي جاتىپ ەكىنشىسىنە باس قوياتىن (كەيىن تولىسقان شاعىندا دا تالاي-تالاي ۇلى تۋىندىلاردىڭ تولىق اياقتالماي قالۋىنا سەبەپ بولعان) شىدامسىزدىق لەوناردوعا سول جەڭىل ويلى، قيالي ءارى ءسوزۋار اعاسىنان جۇققانداي. ونىڭ ۇستىنە اكەسى نان تابارلىق ماماندىققا باۋلىسام دەپ الوكپە بولعانمەن، ۇلىنىڭ قوعامدىق ورتاعا قويىپ كەتە بەرمەيتىن كىسىكيىكتىگى جانە جول بەرمەپتى.
اجداھا قالقانى
ۇلى سۋرەتشىنىڭ العاشقى قارىمى تۋرالى مىنانداي اڭىز بار. الدەبىر شارۋاشىلىقتىڭ قوجايىنى لەوناردونىڭ اكەسىنە ءىنجىر اعاشىنان جاسالعان قالقانىن تابىستاپ تۇرىپ، تاۋىرلەۋ سۋرەتشى تاۋىپ، قالقاننىڭ بەتىنە ورنەك سالدىرىپ بەرۋگە ءوتىنىش قىلادى-مىس. ال باسى ارتىق جۇمىسقا بولا باس قاتىرعىسى كەلمەگەن پەرو بۇل شارۋانى ۇلىنا تاپسىرادى. سودان، قالقانعا كوزى تۇسكەن كىسىنىڭ زارەسى ءزار تۇبىنە كەتسە دەگەن وي يەكتەپ، لەوناردو، جىلان مەن قۇبىجىق كەپتى قۇرت-قۇمىرىسقالارعا قاراي وتىرىپ قالقاننىڭ بەتىنە قيالعاجايىپ اجداھانىڭ سۋرەتىن سالعان ەكەن. ەرتەسىنە راسىندا بالاسىنىڭ قولىنان شىققان دۇنيەنى كورىپ، قايران قالعان اكەسى ونى بەينەلەۋ ونەرىندەگى كۆاتروچەنتو تاجريبەسىن ۇستانۋشى اندرەو دەل ۆەرروككوعا جەتەكتەتىپ قويا بەرمەسى بار ما. ءسويتىپ بوزبالا جىگىت سول زامانداعى مەن دەگەن سۋرەتشىنىڭ شەبەرحاناسىنان ءبىر-اق شىعىپتى.
ساپار باسى
ول زاماندا ميلان، نەاپول سىندى يتاليانىڭ ءىرى قالالارى ءوز الدىنا جەكە-دارا مەملەكەت سانالاتىن. سول سەكىلدى فلورەنتسيانى دا مەديچيلەر اۋلەتى باسقارۋشى ەدى. ءدارى-دارمەك ساتۋدىڭ ارقاسىندا بايلىق ءبىتىپ، اتاق جيىپ، كەلە-كەلە ساياسي سالماعى دا ارتقان قوڭدى اۋلەت. جاس لەوناردو تابالدىرىعىنان اتتاعان اندرەو دەل ۆەرروككونىڭ شەبەرحاناسى وسى اۋلەتتىڭ ءبىر مۇشەسى، تانىمال مەتسەنات لورەنتس مەديچيدىڭ يەلىگىندە بولاتىن. ول سارايىنىڭ ءسانىن ارتتىرۋ ءۇشىن ۆەرروككوعا كارتينالار، شاعىن مۇسىندەر مەن ويۋ-ورنەك تۇرلەرىنە تاپسىرىس بەرىپ تۇرار ەدى. مىنە وسىنداي بۇيىمتايلاردىڭ ارقاسىندا لەوناردونىڭ تۇڭعىش تۋىندىسى - مىس شار مەن سانتا ماريا دەل فورە شىركەۋىنىڭ ايقىشى (كرەست) دۇنيەگە كەلگەن.
ورتا عاسىرلاردا ساۋلەتشى مەن ءمۇسىنشىنىڭ ونەرى ونەردىڭ شىڭى سانالمايتىن. سول سەكىلدى سۋرەتشىلەرگە دە بىلايعى جۇرت قاراپايىم قۇرىلىس سىرلاۋشىسى دەڭگەيىندە قارايتىن. جيعان ءبىلىمى مەن تاجريبەسى جان باعۋدىڭ وزىنە ارەڭ جاراپ، ىلدەبايلاپ كۇن كەشەتىن اتالمىش ونەر يەلەرى سول باعاعا تاتيتىن دا. تەك ۆەرروككودان باسقاسى. ويتكەنى اندرەو تالانتى اسسا تالعامىنا دا شەك قويماي، قايتا قاداري قالىنشە انە-مىنە جۇلدىزى جانعالى تۇرعان لەوناردو دا ۆينچي، پەترو پەرۋدجينو، ساندرو بوتتيچەلي سىندى ينتەلەكتۋالدىق قوماعايلاردىڭ «قارنىن تويدىرۋعا» جانىن سالاتىن. شەبەر انتيكالىق بەينەلەردىڭ «شاڭىن ارشي» ءجۇرىپ، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ زاماناۋي جەتىستىكتەرىن دە قاپەردەن تىس قالدىرمايتىن. تريگونومەتريانى زەرتتەپ، ادام دەنەسىن ءدال سيپاتتاۋ ءۇشىن كادىمگى مۇردەنى كورنەكى قۇرال ەتىپ پايدالاناتىن. سويتكەن دەگدار ۇستاز دارىندى شاكىرتتەرىنىڭ شىعارماشىلىق تاسىلىنە اجەپتاۋىر اسەر ەتكەنى داۋسىز. بۇل تۇرعىدا دا ءۆينچيدىڭ كۇندەلىگىندەگى ادام دەنەسىنىڭ پروپورتسياسىن ءدال ەسەپتەگەن سۋرەت، «انگياري شايقاسى» كارتيناسىنداعى قاھارلانا ايقايلاعان جاۋىنگەردىڭ بەت بۇلشىق ەتتەرىنىڭ ويىس-كەيىسى، بولماسا زامانىندا ادام كوزىنىڭ قۇرىلىسىن زەرتتەي كەلىپ، الىستاعى نارسەنى دۇربىمەن كورۋگە بولاتىنى تۋرالى بولجام ايتۋى، اناتوميالىق زەرتتەۋلەردە ادام دەنەسىن جارىپ كورۋدىڭ ناتيجەسىن قورىتا وتىرىپ، وسى زامانعى عىلىمي يلليۋستراتسيانىڭ نەگىزىن قالاۋى، مۇشەلەردى ءجاي تۇگەندەۋدەن ولاردىڭ اتقاراتىن مىندەتىنە كوشىپ، اقىرى ورگانيزمدى «تابيعي مەحانيكانىڭ» ۇلگىسى دەپ قاراۋى... سىندى ونداعان، جۇزدەگەن مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى.
ۇستازدىڭ جەڭىلۋى
حV عاسىردا انتيكالىق يدەالداردى قايتا جاڭعىرتۋ ۇدەي تۇسەدى. فلورەنتسيا اكادەمياسىنا جينالعان يتاليانىڭ ەڭ اقىلدى قاۋشاقتارى جاڭا ونەردىڭ تەورياسىن قالىپتاپ، تۆورچەستۆاداعى جاستار وسى تاراپتا جاق-جاق بولىپ كەڭىردەكتەرى جىرتىلعانشا كەرىلدەسۋمەن ۋاقىت وتكىزەتىن. بىراق بالا جاستان بويىنا سىڭگەن كىسىكيىكتىك لەوناردونى بۇل كەزدە دە قارا قازانداي قايناعان قوعامدىق ومىردەن اۋلاق اكەتكەن. ونىڭ ۇستىنە ۇستازدىڭ شەبەرحاناسىنا باس سۇعۋىدى دا سيرەتەدى. ويتكەنى ءوزىنىڭ ءتول شەبەرحاناسىنىڭ ىرگەسىن كوتەرۋگە تالپىنىپ جۇرگەن شاكىرتتىڭ تەوريالىق تالاس-تارتىستارمەن باس قاتىرۋعا، شىنىن ايتقاندا، ۋاقىتى دا جوق ەدى.
بىردە «شوقىندىرۋ» («كرەششەنيە حريستا») دەگەن كارتينا دايىنداۋعا مىندەتتەلگەن ۆەرروككو، سونداعى قاتار تۇرعان ەكى پەرىشتەنىڭ ءبىرىن لەوناردوعا جۇكتەيدى. ۇستازدىڭ كارتينانى شاكىرتەرىمەن قوسىلىپ سالۋى، كەيدە ءتىپتى ءبۇتىن ءبىر فراگمەنتتى ەڭ تالانتى ءھام ەڭبەكقور شاكىرتكە تاپسىرۋ سياقتى تاجريبەلەر سول كەزدەگى شەبەرحانالاردا كەزدەسىپ تۇراتىن جايت. سونىمەنەن نە كەرەك، كارتينانى اياقتاپ بولىپ ەس جيعان ۇستاز، ەكى ادامنىڭ ويىندا ءتۇزىلىپ، ەكى ادامنىڭ قولىمەن كەنەپكە قونعان قوس پەرىشتەنىڭ ادام ايتسا نانعىسىز ۇيلەسىمدى بەينەلەرىن كورىپ شالقاسىنان ءتۇسىپتى. فلورەنتسيالىق سۋرەتشى ءارى ارحيتەكتور، كەيىن ونەر سالاسىنداعى وزىنەن بۇرىنعىلار مەن زامانداستارى تۋرالى ءبىراز ەستەلىكتەر قالدىرعان دجوردجو ءۆازاريدىڭ ايتۋىنشا، سول ساتىندە قىلقالامىن جەرگە اتىپ ۇرعان اندرەو دەل ۆەرروككو، سودان قايتىپ سۋرەت ونەرىنە جولاماي كەتكەن كورىنەدى.
سۇرەڭسىز «سۋرەت»
1472 جىلى جيىرما جاسار لەوناردو فلورەنتسيالىق سۋرەتشىلەردىڭ «گيلدي» (ساياسي الدە ءدىني) قوعامىنىڭ مۇشەلىگىنە وتەدى. بۇل ءالى كۇنگە ءوزىنىڭ جەكە شەبەرحاناسىنىڭ بولماۋى سەبەپتى ۇستازىنىڭ قامقورلىعىنا «العىس» ايتا الماي جۇرگەن كەزى ەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ 1476 جىلى لەوناردو سوت زالىنان ءبىر-اق شىعادى. ويتكەنى ونىمەن قوسا تاعى ءۇش ادامعا دجاكوپو سالتارەللي اتتى 17 جاسار زەرگەرمەن گوموسەكسۋالدى قاتناس جاساعان دەگەن ايىپ تاعىلادى. بىراق قارسى تاراپتىڭ ايعاقتارىنىڭ جەتكىلىكسىزدىگىنەن امان قالعان لەوناردو دا ۆينچي مەن ساندرو بوتتيچەللي سودان كەيىن دە ەكى رەت وسىنداي كەلەڭسىزدىككە شاتىلعان... كەيىپكەرىمىزدىڭ اتىنا جولدانعان اتالمىش قارالاۋلاردىڭ قانشالىقتى شىنداققا جاناسارى بەلگىسىز. بەلگىلىسى - ونىڭ قاندايدا ءبىر دارەجەدە گوموسەكسۋاليزمگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنىڭ بولعانى. سوسىن تاعى ...ومىردەن بويداق كۇيىندە وتكەن ۇلى سۋرەتشىنىڭ ەش ۋاقىتتا ايەل زاتىنا ەمىرەنبەگەنى ايتىلادى.
العاشقى اھ ۇرعىزۋ
1478 جىلى لەوناردو العاش رەت جەكە تاپسىرىس الادى. وعان سينوري سارايىنداعى اۋليە بەرنارد كاپەللاسىنىڭ تۇعىرنامالىق بەينەسىن (التارنىي وبراز) جاساۋ جۇكتەلگەن. جاس ماەسترونىڭ ءبىراز اقشا تابۋمەن قاتار ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن تانىتار ءبىر مۇمكىندىك وسى ەدى. بىراق، تۇعىرناما تازالاي بىتپەگەن كۇيى قالادى. سونىمەن قاتار، 1481 جىلى قولعا العان، فلورەنتسياعا جاقىن سكوپەتودا تۇرعان سان دوناتو مونوستىرىندەگى «باقسىلاردىڭ باس ءيۋى» («پوكلانەنيە ۆولحۆوۆ») دە وسىنىڭ اياعىن قۇشادى.
...ءسويتىپ اۋليە بەرنارد كاپەللاسىنداعى تۇعىرنامانى باسقا ءبىر شەبەر اياقتايدى. ال لەوناردو بولسا وسى سەكىلدى الدەنەشە جۇمىستى جۇرتقا تاستاپ، فلورەنتسيادان كەتە بارادى. وسى ورايدا اتاقتى شەبەردىڭ ايتۋلى دۇنيەنى اياقسىز قالدىرارلىق شالاعايلىعىنا نە سەبەپ بولدى دەگەنگە كەلسەك. ول ۋاقىتتا تاپسىرىس بەرۋشى مەن سۋرەتشىنىڭ اراسىنداعى كەلىسىم بويىنشا جوسپارلى جۇمىستىڭ اقىسى ءبولىپ-ءبولىپ تولەنۋى سەبەپتى، شەبەرلەردىڭ كوبى ۋادە ەتىلگەن ەڭبەك اقىنىڭ كەلەسى جارىمىنا جەتكەنشە ابدەن تيتىقتاپ بىتەر ەدى. سونداي ءبىر كەپپەن جىرىمداپ بەرىلەتىن بولماشى قاراجات ءتاڭىرى القاعان تالانتتى لەوناردونىڭ دا جۇمىسقا دەگەن قۇلشىنىسىن وياتا قويماسا كەرەك. ءبىر حاتىندا ميلاندىق گەرتسوگتان نەسيە سۇراعان ۇلى سۋرەتشىنىڭ قادىرى ارتىق، قالتاسى جۇقا بولىپتى.
اياقتالماعان «اتتى الىپ»
1482 جىلى لەوناردو فلورەنتسيادان ميلانعا قونىس اۋدارعانىن ايتتىق. ميلان ول جىلدارى قارۋ-جاراق جاساۋدىڭ ءىرى ورتالىعى. امبە يتاليا جەرىندەگى مەملەكەتسۇرەي قالالاردىڭ اراسىندا كىشى-گىرىم سوعىستار بولىپ تۇراتىندىقتان، سوعىس قۇرالىن جاساۋشى شەبەرلەر مەن اسكەري قۇرىلىسشىلاردىڭ قانى جەرگە تامباۋشى ەدى. دا ءۆينچيدى دە ميلانعا جەتەلەگەن - وسى تاراپتاعى قارۋدىڭ تىڭ سىزباسىن ۇسىنىپ، امبەباپ اسكەري تەحنيكا جاساسام دەگەن ماقسات بولاتىن.
تەرىسىنىڭ قارالىعىنا قاراي «ماۆر» («يل مورو») اتانىپ كەتكەن ميلاننىڭ گەرتسوگى لودوۆيكو سفورتسا ولگەن اكەسى فرانچەسكو سفورتساعا ارناپ اتتى ادامنىڭ الىپ ءمۇسىنىن جاساپ بەرەتىن ساۋلەتشى ىزدەتتىرىپ جاتقان. ىزدەگەنگە سۇراعان. بۇل حاباردى قۇلاعى شالعان لەوناردو گەرتسوگكە دەرەۋ حات تۇرىندەگى رەزيۋمەسىن جولدايدى. وندا ءوزىن ءارى تاجريبەلى اسكەري ينجەنەر، ءارى قارۋ-جاراق جاساۋدىڭ بىلگىرىمىن دەپ كورسەتكەن شەبەر حات سوڭىن: «...مەنىڭ قولىمنان شىققان اتتى ادامنىڭ قولا ءمۇسىنى ءسىزدىڭ اكەڭىز تۇرماق، كۇللى سفورتسالار اۋلەتىنىڭ داڭقىن عاسىردان عاسىر اسىرماق» - دەپ تۇيىندەيدى. جانە وتىزعا كەلگەنشە بىردە ءبىر ءمۇسىن جاساپ كورمەسە دە «سۋرەت ونەرى - ونەردىڭ ونەرى، ال ساۋلەت - قاققاندا قانىڭدى، سىققاندا ءسولىڭدى الاتىن قارا جۇمىستىڭ ناعىز ءوزى» دەگەن پىكىردەن تايماعان لەوناردونىڭ، قىزىق بولعاندا قولادان قۇيىلار اتتى تۋرالى ايتقانى قۇر ءسوز ەمەس ەدى. 1491 جىلى ول سازدان جاساعان قارۋ-جاراق مودەلدەرىن سارايدىڭ الدىنا اكەپ قويعاندا كورگەن جۇرت كوزىن جۇمىپ، اۋزىن اشىپتى. ءتىپتى سوعان دەيىن الەمدىك ءمۇسىن ونەرىنىڭ وزىعى سانالىپ كەلگەن ريم يمپەراتورى مارك اۆرەليدىڭ ات ۇستىندەگى بەينەسى دە دا ۆينچي تەك كورمە ءۇشىن جاساعان قارۋ-جاراق ۇلگىلەرىنىڭ جانىندا ءجىپ ەسە الماي قالىپتى دەسەدى.
دا ۆينچي فرانچەسكو سفورتسقا ارنالماق اتتى ادامنىڭ ماسەلەسىن قولعا الادى. بىراق جاسالۋ تەحنولوگياسى كۇردەلى ءارى ويعا العان دۇنيەنى جەرىنە جەتكەرۋگە سول كەزدەگى كۇش-قۋاتتىڭ جىتىمسىزدىگىنەن جۇمىس تىم باياۋ ءوربيدى. ال 1499 جىلى ميلانعا فرانتسۋزداردىڭ شابۋىل جاساۋى سەبەپتى ءمۇسىن ونەرىنە دەپ دايىندالعان مىستىڭ ءبارى زەڭبىرەك قۇيۋعا كەتەدى دە، سونىڭ كەسىرىنەن جۇمىستى ءبىرجولا توقتاتۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل لەوناردونىڭ ميلاندىقتاردىڭ اراسىندا مايتالمان مۋزىكانت، دەكوراتور، سارايداعى سالتاناتتى كەشتەردىڭ رەجيسسەرى دەگەن اتپەن دە تانىلا باستاعان كەزى بولاتىن.
«قۇپيا باس قوسۋ»
ميلاندا لەوناردو عاسىر تۋىندىسى - سانتا ماريا گراتسيا ءموناستىرى اسحاناسىنىڭ قابىرعاسىنا «قۇپيا باس قوسۋ» فرەسكاسىن سالادى. كەيبىر كۋاگەرلەردىڭ ايتۋىنشا، لەوناردو سونداعى ون ءبىر اپوستولدى قالانىڭ قاراپايىم ادامدارىنا قاراپ بەينەلەگەن. ال يسانىڭ ەلەسىن قايدان العانى بەلگىسىز. شەبەر يۋدانى سومداۋ ءۇشىن قالانىڭ ساۋىق قۇرۋ ورىندارىن ارالىپ، ۇلگىنى قىلمىسكەرلەردىڭ اراسىنان ىزدەپتى-مىس. بۇل ارينە موناستىر باسشىسىنا ۇناماسى حاق. ءسويتىپ ونىمەن سوزگە كەپ قالعان لەوناردو «ولاي بولسا يۋدانىڭ ورنىنا سۆياششەننيكتىڭ ءوزى تۇرسىن!» دەپ ءبىر-اق قايىرىپتى دەيتىن ءسوز بار.
يسا شاكىرتتەرىنە كوپ كەشىكپەي ولاردىڭ ءبىرى ساتقىندىق جاسايتىنىن جاريا قىلار قۇپيا باس قوسۋ تاقىرىبىنىڭ درامالىق كورىنىسىنە لەوناردودان بۇرىن دا تالاي سۋرەتشى باس قويعان. الايدا سولاردىڭ ىشىندە كومپازيتسياسى ماتەماتيكالىق دالدىكپەن ەسەپتەلگەن ءارى ماسەلەنىڭ ومىرشەڭدىگىن تاپ باسۋى تۇرعىسىنان تەك وسى دا ءۆينچيدىڭ ءتۇيسىنۋى اۆتوردى الەمدىك داڭققا بولەگەنى ادامزات بالاسىنا ايان. ول كۆاتروچەنتو ءداستۇرىن دامىتا وتىرىپ، ءدىني سيۋجەتتەردى ادامزاتتىڭ الۋان ءتۇرلى سەزىمدەرىنىڭ ايناسىنا اينالدىرا ءبىلدى. ال وعان دەيىن «قۇپيا باس قوسۋ» سيۋجەتىنە قالام تەربەگەن شەبەرلەر قاتىپ قالعان قاعيداتتان اسپاپتى. كوبىندە يۋدا وزگە اپوستولداردان ءبولىنىپ، جەكە جايعاساتىن، بولماسا كورەرمەنگە ارقاسىن بەرىپ، تورگە - توردەگى توپقا قاراپ وتىراتىن.
تيراننىڭ قول استىندا
1499 جىلى ميلاندى فرانتسۋزدار باسىپ الىپ، لودوۆيكو سفورتسا شەتەلگە قاشىپ كەتەدى. ءسويتىپ «قامقورشىسىز» قالعان لەوناردو الدىمەن مانتۋعا، سودان سوڭ ۆەنەتسياعا بارىپ، گەرتسوگ چەزارە بوردجينانىڭ قول استىندا بىرنەشە اي اسكەري ينجەنەر قىزمەتىن اتقارادى.
رەنەسانس ءداۋىرىن ۋلاۋمەن اتى اڭىزعا اينالعان بوردجينا ريم پاپاسى الەكساندر ءVى زاڭسىز ۇلى. 17 جاسىندا اكەسىنىڭ ىقپالىمەن كاردينال اتانىپ، 27 جاسىندا زۇلىمدىق پەن قانىشەرلىگىن العا سالىپ، جارتى يتاليانى دارەگەيىنە كەلتىرگەن. لەوناردونى اسكەري كەڭەسكە قابىلداعان اتاققۇمار تيراننىڭ تاعى ءبىراز دۇنيەنى تاقىمعا باسسام دەگەن ارام ويى بولاتىن. چەزارە بوردجينانىڭ قول استىندا جۇرگەن كەزدە لەوناردو يمولا قامالىنىڭ بولشەكتەنگەن كارتاسىن جاساپ، گەرتسوگتىڭ بيلىگىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا باتپاقتى جەردى سۋلاندىرۋدىڭ جولىن تابادى. كوپ كەشىكپەي الەكساندر ءVى كوز جۇمىپ، جاقسى اكەنىڭ اتىن قىرىق جىلدىق ازىق قىلا الماعان جامان بالا تاقتان تايادى دا، جۇمىسسىز قالعان لەوناردو ەتەگىن بەلىنە ءتۇرىنىپ، باياعى فلورەنتسياسىنا جول تارتادى.
الىپتار ايقاسى
1504 جىلى فلورەنتتىكتەر لەوناردوعا پالاتستسو ۆەككوعا ارناپ فرەسكاعا تاپسىرىس بەرەدى. تاقىرىپتىڭ ارقاۋى - 1440 جىلعى انگياري تۇبىندەگى شايقاستا ميلاندى تۇقىرتقان فلورەنتسيا. فرەسكاداعى سوعىس كورىنىستەرى تۇرماق، ونىڭ سىرتقى ماسشتابىنىڭ ءوزى ۇلكەن تاڭدانىس تۋدىرادى - تىگىنەن 6,6 مەتر، كولدەنەڭىنەن 17,4 مەتر. بۇل ۋاقىتتا سارايدىڭ قارسى قابىرعاسىنا جاس ميكەلاندجەلو ءبۋونارروتيدىڭ دە قولتاڭباسى ءتۇسىپ جاتقان. قوس الىپتىڭ ايقاسى كۇلى فلورەتسيانىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارادى.
قوس كەمەڭگەردىڭ ءبىر ونەرگە دەگەن كوزقاراستارى ەكى باسقا. لەوناردو سۋرەت ونەرىن ينتەلەكتۋالدى ونەر، ال ءمۇسىن ونەرىن - قارا جۇمىس ساناسا، ميكەلاندجەلو كەرىسىنشە، ءمۇسىن جاساۋدى ونەر اتاۋلىنىڭ ەڭ بيىك فورماسى دەپ، كۇنگە تەڭەپ، كەسكىندەمە ونەرىن ايعا بالايدى. ەكى الىپتىڭ بۇل كۇنگە سوزبە-ءسوز جەتكەن مىنانداي شارپىسۋى بار. لەوناردو: «سەندەر، مۇسىنشىلەر، بەتىنە اينەكەي سەپكەن توقاش سەكىلدى توبەلەرىڭنەن تومەن ءمارماردىڭ شاڭى باسقان. ۇيلەرىڭ بىتپەي جاتىپ پارشاسى شىققان مۇسىندەردىڭ قوقىمى مەن سىنىقتارىنان اياق الىپ جۇرگىسىز!» - دەپ توڭقىلدايدى. ەسە-تەڭدىك بەرگىسى كەلمەگەن ميكەلاندجەلو دا: «ميلانداعى اتتى سفورتسانى شالا بىتىرگەن مەن بە، سەن بە؟» - دەپ ءدۇيىم جۇرتتىڭ كوزىنشە جار سالاتىن كورىنەدى.
الىپتاردىڭ ايقاسى اياقسىز قالادى. ويتكەنى جارتى جىلدا «كاشين شايقاسىنىڭ» نوبايىن عانا كەلتىرگەن ميكەلاندجەلو پاپانىڭ ساعاناسىمەن اينالىسۋ ءۇشىن ريمگە كەتكەن. لەوناردو دا قاپالى ەدى. ويتكەنى سۋرەت سالۋ تەحنيكاسىنا ەنگىزگەن تىڭ ەكسپەريمەنت سوڭى بۇلدىراي باستاعاننان-اق تورىققان ول، بۇل جولى دا قولدى ءبىر سىلتەپ جۇرە بەرىپتى.
«مونو ليزا»
(بولجامدار مەن اڭىزدار)
«انگياري شايقاسىمەن» اينالىسا ءجۇرىپ، لەوناردو بەينەلەۋ ونەرىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ تانىمال پورترەت - «مونو ليزانى» دا باستاعان بولاتىن. ءبىر قىزىعى اۆتوردىڭ مۇقىم 7000 بەتكە جۋىق كۇندەلىگىندە اتاۋلى پورترەتتىڭ قالاي سالىنعانى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز جوق. كارتيناعا كىم تاپسىرىس بەردى؟ ءلام-ميم. سۋرەتشى كۋا بولارلىق بىردە ءبىر قۇجات قالدىرماعان.
بۇل تاراپتاعى ەڭ تانىمال بولجام دجوردجو ۆازاريعا تەلىنەدى. ول ءوزىنىڭ «اتاقتى سۋرەتشىلەر، مۇسىنشىلەر مەن ساۋلەتشىلەر ومىرىنەن» اتتى ەڭبەگىندە: «لەوناردو دا ۆينچي فلورەنتسيالىق باي ساۋداگەر فرانچەسكو دەل دجاكونداعا ارناپ ايەلى مونو ليزانىڭ سۋرەتىن سالعان» دەپ جازادى. جانە ءبىر بولجام گەرتسوگ دجۋليانو مەديچيدىڭ ويناسىنا قاراپ سالعان دەگەندى ايتادى. پولوتنو كەيىپكەرلەرىنە ۇمىتكەرلەردىڭ تاعى ءبىرى - گەرتسوگينيا مانتۋي يزابەللا د'ەستا. سۋرەتشىنىڭ تانىسى. قايسىبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا كەيىپكەردىڭ كەسكىن-كەلبەتى سول كەزدەگى ءتىرى جۇرگەندەردىڭ ەشقايسىنا تيەسىلى ەمەس. لەوناردو دا ۆينچي «دجاكوندادا» باقيلىق بولعان اناسىن بەينەلەگەن.
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت. ەڭ تالاسسىز پايىم - «مونو ليزا» ۇلى سۋرەتشىنىڭ بەينەلەۋ ونەرىندەگى ماڭگىلىك قولتاڭباسى.
ونەر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ ويىنشا لەوناردونىڭ «مونو ليزاسى» مەن «دجاكونداسى» ەكەۋى ەكى باسقا دۇنيە. 1505 جىلى دا ۆينچيدە قوناقتا وتىرىپ رافاەل سانتي سالعان كوشىرمەدە ايەل بەينەسىنىڭ تۋ سىرتىندا انتيكالىق دىڭگەكتەر تىزبەگى اسقاقتاپ تۇرىپتى. ال بىزگە بەلگىلى تۇپنۇسقادا مۇنداي دۇنيە اتىمەن جوق. زەرتتەۋشىلەردىڭ لەوناردو ءبىر بىرىنە ۇقساس ەكى كارتينا سالىپتى دەپ جۇرگەندەرى سودان-اۋ. نە دە بولسا ۇلى سۋرەتشىنىڭ ءوز قولىنان شىققان تۇپنۇسقا تەڭدەسسىز ەدى. سونىڭ ءۇشىن ميلاندا دا، ريمدە دە، ءتىپتى مىنا جالعانداعى سوڭعى تۇراق-مەكەنى - فرانتسۋزداردىڭ امبۋازا قورعانىندا دا لەوناردو دا ۆينچي «مونو ليزاسىن» جانىنان تاستاماپتى.
قوڭىلتاقسۋ
1506 جىلى لەوناردو فرانتسۋزداردىڭ يەلىگىندەگى ميلانعا بارىپ، ول جەردە ايگىلى «اۋليە اننا ماريامەن جانە نارەستە يسامەن بىرگە» پولوتنوسىن سىزىپ، قايىق جۇزەرلىك ارىقتىڭ جوباسىن جاساۋمەن قاتار تابيعاتتىڭ قۇپياسىن زەرتتەۋدى جالعاستىرادى.
1513 جىلى ريمگە تابان تىرەپ، باياعى مەديچيلەر اۋلەتىنەن شىققان لەۆ ح قامقورلىعىنا بولەنەدى. شەبەر وندا سيكستين كاپەللاسىنىڭ باستى فرەسكاسى - «قورقىنىشتى سوتقا» تاپسىرىس الارمىن دەپ ۇمىتتەنگەن. بىراق ول بايىرعى باسەكەلەس ميكەلاندجەلوعا بۇيىرادى. ال بۋونارروتي بولسا ءىستى باستاۋعا اسىعار ەمەس. وسىناۋ ۇرىمتال تۇستى ءمۇلت جىبەرمەۋگە ۇيعارعان لەوناردو ەشكىمگە بىلدىرمەي «قورقىنىشتى سوتتىڭ» ەسكيزىن جاساۋعا كىرىسەكەن. اتكەنمەن ۆاتيكاننان تاپسىرىس كۇتۋمەن سارعايعان سۋرەتشى اقىر سوڭىندا كۇندەلىگىنە: «مەديچيلەر مەنى اسىراپ-باقتى، ەسەسىنە تۇبىمە دە جەتتى!» - دەپ جازىپتى.
جالپى «جاناشىرلارى» دا ءۆينچيدىڭ تۇلعالىق قاسيەتىنە ءمان بەرمەي، ونىڭ كەمەڭگەرلىگىن وزدەرىنىڭ ءبىر ساتتىك قاجەتتىلىكتەرىنە عانا جاراتقانداي. ماسەلەن، ۇلى سۋرەتشى گەرتسوگ سفورتساعا توي-تومالاقتىڭ ۇيىمداستىرۋشىسى رەتىندە ءجىپسىز بايلانسا، چەزارە بوردجينا بار بولعانى ساياسي ءھام اسكەري امبيتسيانى ىسكە اسىرۋدىڭ قۇرالى كورگەن. ەسەسىنە لەوناردونىڭ وتكىنشى ءومىر، كەي ادام ماڭگىلىك مەنشىگىم ساناعانمەن بۇگىن بار دا ەرتەڭ جوق اۋمالى اتاق-داڭق تۋرالى ءوز تۇيگەنى بار. «مىنا جالعاننان قانشاما يمپەراتور، قانشاما كنياز ءوتتى، بىراق ولار تۋرالى ەشقانداي ەستەلىك جوق. بەيباقتار ارتىنا اتاق قالدىرۋ ءۇشىن مەملەكەت قۇرىپ، بايلىق جيۋمەن تراشتانعان ەدى» - دەپ جازىپتى دانىشپان.
سوڭعى ساپار
ليۋدوۆيك ءحىى-ءنىڭ ورنىنا تاققا وترىعان كورول فرانتسيسك ءى لەوناردو دا ءۆينچيدىڭ سوڭعى جاناشىرى. ەل قاتارلى فرانتسيا دا ونەرىمەن گۇلدەسە ەكەن دەگەندى ارماندايتىن مونارح، زامانىندا ميكەلاندجەلو مەن رۆفاەلدى دە سارايىنا شاقىرتقان ەكەن، بىراق ءوتىنىشى ورىندالماپتى. اۋەلى لەوناردونىڭ ءوزى كارىلىك مەڭدەگەسىن امالدىڭ جوقتىعىنان شاقىرۋدى قابىل الىپ، سۇيىكتى شاكىرتتەرىنىڭ بىرنەشەۋىن قاسىنا ەرتىپ ساپارعا شىعىپتى-مىس.
فرانتسيسكا ءى-ءدىڭ رەزيدەنتسياسى ءپاريجدىڭ ءوڭتۇستىڭ باتىسىنداعى امبۋازا قورعانىندا. لەوناردو سول جەردەگى تۇرعان ورنىنا بايلانىستى كلۋ اتالىپ كەتكەن قامالدان سىيلىققا شاعىن ءۇي-جاي الادى. وبالى قانەكەي، جاس مونارح الپىس ءتورت جاسار دانىشپاندى «اكە» («mon pere») دەپ اتاپ، بارىنشا قۇرمەت تۇتىپتى. «مەن جالپاق الەمدە ودان اسقان عىلىم مەن ونەردىڭ بىلگىرى جوعىنا سەنىمدىمىن». بۇل فرانتسيسكا ءى-ءدىڭ لەوناردو دا ۆينچي تۋرالى پىكىرى.
فرانتسيادا لەوناردو سۋرەت سالماق تۇرماق، وڭ قولىنان ءال كەتىپ، بىرەۋدىڭ كومەگىنسىز ءجۇرىپ-تۇرۋدان دا قالعان. ءسويتىپ قاتارىنان ءۇش جىل توسەك تارتىپ جاتقان دا ۆينچي الپىس سەگىزگە شىعادى. ارى قارايعى تىرشىلىكتەن ءۇمىت جوق. سىرقات سۋرەتشى 1519 جىلى 23 ساۋىردە بار دۇنيەسىن سۇيىكتى شاكىرتى فرانچەسكو مەلتسيعا اماناتتاپ، ارادا تاعى سەگىز كۇن ءوتىپ، توعىزىنشى كۇنى فانيدەن باقيعا اتتانىپ كەتە بارىپتى. سۇيەگى سول امبۋاز قورعانىنىڭ ىرگەسىندە جاتىر.
كوركەم اۋدارما جاساعان - نۇرلان قابدايۇلى
«اباي-اقپارات»
