قاجىعۇمار شابداۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
«تاريح تاپسىرۋ» جيىندارى 50-ءشى جىلدىڭ باسىنان باستاپ-اق الدەنەشە رەت اشىلعان ەكەن. وندا گومينداڭشىلاردىڭ ماسەلەلەرىن انىقتاۋدى نەگىز ەتىپ، ءومىرباياندارى كۇردەلى-جۇمباقتى ادامداردى عانا شاقىرىپتى. «تاريح تاپسىرۋ ناۋقانى» دەپ اتالىپ، جالپى بەتتىك ارەكەتكە اينالىپ جۇرگىزىلۋى وسى عانا. بۇل جولى قىزمەتشىلەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ كۇماندى-كۇمانسىزىنا قارالمادى. ءتىپتى وتكەن كەزەڭدەردە تاريحىن تەكسەرىپ، ىلىنەرلىك ماسەلە تابا الماي قايتارعان ادامدارىن دا قايتا جيىپتى. قولعا الىنىپ، تۇرمەگە كىرسە دە ونداعى تەرگەۋ دە مويىنداماي، قىلمىس زاڭ جازاسىنا تولماي جاتقاندارىن دا اكەلىپ قوساتىنى ەستىلدى.
مەن تيانشان قوناقۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى سونداي ءبىر قۇراما، كۇردەلى اترەتكە شاقىرىلىپپىن. بۇل اترەتكە قاتىناسقاندار كاسىپتىك، سالا جاعىنان دا ارقيلى ەكەن. وقۋ-اعارتۋ سالاسىنان دا، ادەبيەت-كوركەمونەر سالاسىنان دا، رەداكتسيا-باسپاحانا سالاسىنان دا، شينجاڭدا بەيبىتشىلىك پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعىنان دا، ءتىپتى زاڭ سالاسىنان دا، تاعى-تاعى بارشىلىق كورىندى. بىراق سولاردىڭ ماسەلە تاپسىرۋعا ەڭ ىرىكتەلگەن اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىنىڭ وكىلدەرىنەن عانا قۇرالعان سياقتى.
ايتەۋىر مەنى كوڭىلدەندىرگەنى، ەڭ جاقىن دوستارىمنان اسىلقان مەن كۇلاننىڭ كەلۋى بولدى. بۇل ەكەۋىن ماسەلە تاپسىرعىسى كەلمەيتىن توڭمويىن رەتىندە اكەلگەن بولسا كەرەك. وسى جولى كۇلاندى كۇمان بىتكەننەن ادا-كۇدە ارىلتارمىن دەپ سەندىم.
ءىى
«تاريح تاپسىرۋ» جيىندارى 50-ءشى جىلدىڭ باسىنان باستاپ-اق الدەنەشە رەت اشىلعان ەكەن. وندا گومينداڭشىلاردىڭ ماسەلەلەرىن انىقتاۋدى نەگىز ەتىپ، ءومىرباياندارى كۇردەلى-جۇمباقتى ادامداردى عانا شاقىرىپتى. «تاريح تاپسىرۋ ناۋقانى» دەپ اتالىپ، جالپى بەتتىك ارەكەتكە اينالىپ جۇرگىزىلۋى وسى عانا. بۇل جولى قىزمەتشىلەر مەن جۇمىسشىلاردىڭ كۇماندى-كۇمانسىزىنا قارالمادى. ءتىپتى وتكەن كەزەڭدەردە تاريحىن تەكسەرىپ، ىلىنەرلىك ماسەلە تابا الماي قايتارعان ادامدارىن دا قايتا جيىپتى. قولعا الىنىپ، تۇرمەگە كىرسە دە ونداعى تەرگەۋ دە مويىنداماي، قىلمىس زاڭ جازاسىنا تولماي جاتقاندارىن دا اكەلىپ قوساتىنى ەستىلدى.
مەن تيانشان قوناقۇيىنىڭ ەكىنشى قاباتىنداعى سونداي ءبىر قۇراما، كۇردەلى اترەتكە شاقىرىلىپپىن. بۇل اترەتكە قاتىناسقاندار كاسىپتىك، سالا جاعىنان دا ارقيلى ەكەن. وقۋ-اعارتۋ سالاسىنان دا، ادەبيەت-كوركەمونەر سالاسىنان دا، رەداكتسيا-باسپاحانا سالاسىنان دا، شينجاڭدا بەيبىتشىلىك پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعىنان دا، ءتىپتى زاڭ سالاسىنان دا، تاعى-تاعى بارشىلىق كورىندى. بىراق سولاردىڭ ماسەلە تاپسىرۋعا ەڭ ىرىكتەلگەن اكتيۆتەرى مەن پاسسيۆتەرىنىڭ وكىلدەرىنەن عانا قۇرالعان سياقتى.
ايتەۋىر مەنى كوڭىلدەندىرگەنى، ەڭ جاقىن دوستارىمنان اسىلقان مەن كۇلاننىڭ كەلۋى بولدى. بۇل ەكەۋىن ماسەلە تاپسىرعىسى كەلمەيتىن توڭمويىن رەتىندە اكەلگەن بولسا كەرەك. وسى جولى كۇلاندى كۇمان بىتكەننەن ادا-كۇدە ارىلتارمىن دەپ سەندىم.
كەشكى تاماقتان سوڭ جەڭىل عانا توسەنىشىم مەن كورپەمدى كىشكەنە بولمەنىڭ ءبىر بۇرىشتا جايىپ جاتقانىمدا، تۋانجاڭ[1] دەپ اتالعان ءبىر باستىق شاقىرتتى مەنى. وسى قوناق ۇيدە تاريح تاپسىراتىن ەكى-ءۇش اترەتتىڭ باستىعى ەكەن. اتى نيۋحانبەڭ. جەپاڭجۇن سپەتتەس سارى كيىنگەن قىسىق كوز، سوپاق بەتتى، سىركە قارا. جەپاڭجۇننىڭ باسقا جاۋىنگەرىنەن نيۋحانبەڭنىڭ ءبىر ايىرىقشا بەلگىسى ۇپ-ۇزىن مۇرنىنان تابىلدى. اۋزىنا جوعارعى ەرنىنەن اسا جەتىپ تونگەن سول مۇرىن كۇلكىگە دە، سوزگە دە بيلەگەندەي بۇراڭ قاعىپ، يرەلەڭدەپ تۇرادى ەكەن.
نيۋ تۋانجاڭ، شاعىن بولمەنىڭ تورىندەگى سەرپپەلى ورىندىعىنان جەڭىل تۇرەگەلىپ قارسى الدى مەنى. اتىما «جولداس» دەگەن قىمباتتى اتاۋىن قوسىپ اتاپ، قول الىسىپ، باس يزەكتەتىپ وتىرعىزدى. شاقىرىلعاندار جيىرما شاقتى عانا. كوبى پارتيا مۇشەلەرى ەكەن. جانقالتامداعى جولداماسىن ءالى تاپسىرماعان، پارتياعا انت بەرىپ وتپەگەن مەنى بۇل توپقا قالاي قوسىپ وتىرعانىن تۇسىنبەدىم. تەك، ءدوربىلجىن اۋداندىق پارتكومنىڭ قىزمەتكەرلىك بوقشامداعى تانىستىرۋى جاقسى ەكەندىگى بايقالدى. سويلەي جونەلدى تۋانجاڭىمىز. مەنىڭ زەيىنىم سوزىنە ەمەس، تۇمسىعىنا اۋىپ كەتكەنىن سەزبەي قالىپپىن. اۋزىمەن بىرگە سۇيرەڭدەپ سويلەگەندەي، يرەڭدەپ بيلەگەندەي كورىنەتىن مىنا مۇرىن، ءبيشى مۇرىن عانا ەمەس، اسا ءيىسشىل مۇرىن شىعار» -دەپ مەجەلەدىم. ولاي بولاتىنى، بىرەۋگە قاراعاندا مۇرنى كوزىنەن بۇرىن ءبۇرىلىپ، ءۇش جاعى جىبىر قاعادى ەكەن. سەزىمتالدىعى مۇرنىنا بىتەتىن ءيىسشىل جانۋارلاردىڭ تۇمسىعى دا وسىلاي جىبىرلاماۋشى ما ەدى!..
«... پارتيا قاتارىنا وتەردە ماۋجۋشي مەن پارتيا تۋى الدىندا قالاي انت بەرەتىندىگىمىز ەسىمىزدە شىعار؟» دەگەن ءسوزى قۇلاعىمنان تارتىپ قالعانداي بولدى ءبىر شاقتا. - «پارتيا قايدا قويسا مەن سوندا، شارتسىز بويسۇنىپ، قالتىقسىز ىستەيمىن!» دەيمىز عوي. بۇل انت قاشان دا ەسىمىزدە بولسىن!... (مەن تۇيىلە ويلادىم بۇل انتتىڭ ىشكى ءمانىن. «جۇپ-جۋاس وگىز بول» دەگەن ءسوز عوي بۇل. «پارتياعا وكىل رەتىندەگى ءبىر تەررور جىرتقىش ءتىسىن اقسيتىپ شىعا كەلىپ، ءسۇز مىنانى دەسە، وڭشەڭ وگىز وعان «شارتسىز بويسۇنىپ» نۇسقالعان ادامدى سۇزە بەرمەس پە! ەسىل تۇرسىن، شاكەن مارحۇمدار سونداي «مۇيىزدەن» ولگەن-اۋ!... ال، قانە، وسپان مەن زاكاريا مارحۇمداردى مۇنداي تاعدىردان ايىرىپ كورشى!» - باسىمدى جاعىمسىز ويدان ءبىر شايقاپ تاستاپ، نيۋحانبەڭىنىڭ ءسوزىن جالعاستى تىڭدادىم.)
«... سول انتتى ءىس جۇزىنەن كورسەتەتىن ەڭ جاۋاپتى قىزمەت، مىنە، ەندى تاپسىرىلدى. بىزگە: ءۇرىمجى قالاسىنداعى ەڭ توڭمويىن، جاسىرىنىمپاز كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ كوبى ءبىزدىڭ تۋانىمىزعا جينالدى. ماسەلەلەرىن ادا-كۇدە انىقتاپ، تولىق مويىنداتۋ وسى وتىرعان بىزگە تاپسىرىلدى. ۇرۋ-سوعۋ قيناۋ سياقتى بۇرىنعى زۇلىم ۇكىمەتتەردىڭ تەرورلىق ادىستەرى مۇمكىندىگىنشە قولدانىلمايدى. بىراق، قىلمىستارىنا قالاي دا مويىنداتپاي قويمايمىز!... بۇل ءوزىمىزدىڭ پارتيامىز الدىنداعى بىردەن-ءبىر مىندەتىمىز. ال، وسى ارداقتى مىندەتتى، قالاي ىستەگەندە تابىسپەن ورىنداپ شىعا الامىز؟... بۇل تۋرالى تاكتيكالىق، ستراتەگيالىق پكىرلەرىڭىزدى ورتاعا قويىڭىزدار! -دەپ توقتادى تۋانجاڭ.
اركىم ءوز پىكىرىن ىركىلىسسىز قويدى ورتاعا: «ارقانداي كەرى توڭكەرىسشىنىڭ ءوزدى-ءوز ايعاق-فاكتتەرىن تابۋ»، «بەلسەندىلەر قاتارىن كوبەيتۋ»، «ۇرماي دومبىتىپ، كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا شىعارۋ»، «تىلدەمەي ياناتتاپ، شىمشىلاپ سويلەتۋ»، «ۇرماي بۋىندىرىپ، قورقىتىپ سويلەتۋ»، «قيناماي قيدالاپ سويلەتۋ»، «ىرعاققا سالىپ ۇيىقتاتپاي، ەسىنەن جاڭىلدىرىپ سويلەتۋ»، «جان جەرىنەن ۇستاپ، ۇرەيىن الىپ سويلەتۋ»، «ۇتىلاپ قۋىپ ىندەتىپ ۇستاۋ»، «ەسىنەن ايىرىپ ەسەڭگىرەتىپ سويلەتۋ»، «جاڭىلدىرىپ مويىنداتۋ»...
«اڭ اۋلاۋدىڭ» وسىنداي ايلاكەرلىك جولىمەن قاقپانعا ءتۇسىرۋ ادىستەرى تۇگەلىمەن سويلەندى. بىراق اق-ناحاقتى ايىرۋ كۇلان سياقتىلاردىڭ كۋاسى مەن ايعاقتارىنان انىقتاپ اعارتۋ، جالادان قۇتقارۋ، جالاقورلاردى جازالاۋ جاقتارىنان ەشقانداي پىكىر ايتىلار ەمەس. مۇنىڭ نەگىزگى سەبەبى، «تاريح تاپسىرۋ» دەگەنگە تۋانجاڭىمىزدىڭ «قىلمىس تاپسىرۋ» دەپ قانا سىڭار جاقتى انىقتاما جاساۋىنان بولىپ وتىر ەدى. سويلەۋ كەزەگىم تيىسىمەن وسىنى ورتاعا سۇراۋ رەتىندە قويدىم:
- جولداستار، وسى پىكىرلەرىڭىزدەن مەنىڭ ويىما ءبىر سۇراۋ كەلىپ وتىر. «تاريح تاپسىرۋ» دەگەن نە؟ الدىمەن وسىنى انىقتاپ الايىقشى! «تاريح» دەگەن نە؟ «تاپسىرۋ» دەگەن نە؟
ەشكىمنەن ءۇن شىقپاي اڭتارىلا قاراسىپ قالىپ ەدى. تۋانجاڭ مىرس-مىرس كۇلدى دە، مۇرنى وڭ-سولىنا كەزەك بۇرىلىپ جىبىرلادى:
- بيعابيلي جولداس، مۇنى نەلىكتەن سۇرادىڭ، الدىمەن ءوزىڭ سويلەپ ءتۇسىندىرشى!
- مەن ءوزىم ءار-ءبىر ادامنىڭ «تاريحى» دەگەندى قىلمىس دەپ قانا تۇسىنبەيمىن، «ءومىربايانى» دەپ تۇسىنەمىن. ءومىرباياننىڭ قىلمىستىسى دا، قىلمىسسىزى دا بولادى عوي. بۇل ارەكەت سونى انىقتاۋ ەمەسپە!
- ال وعان «تاپسىرۋ» دەگەن ءسوزدىڭ نەلىكتەن قوسىلعانىن تۇسىنەمىسىز؟ -دەگەن تۋانجاڭنىڭ مۇرنى ويناقتاپ كەتتى.
- مەن سىزدەن سونى سۇرايىن دەپ وتىرمىن. «تاريح تاپسىرۋ» ەمەس، نەلىكتەن «تاريح انىقتاۋ» بولىپ اتالمايدى؟
- بىزدە كوممۋنيزمدىك تاربيە قىزمەتى ەندى عانا باستالىپ جاتىر. الدەن انىقتادىق، اپپاق، قىلمىستان پاك دەي سالمايمىز. شىنىندا اسىرەسە مۇندا قىلمىستان مۇلدە پاك ادام بولمايدى. سوندىقتان «تاريح تاپسىرۋ» دەگەندى تۇپكىلىكتى ءمان جاعىنان «قىلمىس تاپسىرۋ» دەپ ءتۇسىنۋىڭىز قاجەت!... ءتۇسىندىڭىز بە؟
- ءتۇسىندىم، بىراق، بۇل رايوندا «مۇلدە قىلمىسسىز ادام بولمايدى» دەگەن پىكىرگە قوسىلا المايمىن. ارقانداي رايوندا قىلمىستى ادامدار دا، قىلمىسسىز ادامدار دا بولادى. ءتىپتى قىلمىسسىزى وتە كوپ بولادى!
- جارايدى. بۇل پىكىر وسى جەردە تۇرا تۇرسىن. ۋاقىت قىسقا. ال، بۇل ناۋقان تۋرالى ءوز پوزيتسياڭىزدى سويلەڭىز!
- بۇل ناۋقاندا ايقىن قىلمىستىلارعا باتىل تۇردە قىلمىس تاپسىرتۋ، بەلگىسىزدەرى مەن ناحاقتارىنا قىلمىسىن انىقتاۋ پوزيتسياسىندا بولامىن!
- «ايقىن»، ءيا، «ناحاق» دەگەندەرىڭدى قالاي ايىراسىڭ؟ -دەپ سۇرادى نيۋ تۋانجاڭ.
- ونى ءوزىنىڭ كوتەرىپ جۇرگەن بوقشاسى ايىرىپ بەرەدى. جانە جۇرتشىلىقتان تۇسكەن فاكتتەر بويىنشا تەكسەرىپ انىقتايمىز! دەرەك تاپپاي «قىلمىس تاپسىر» دەگەننەن اۋلاق بولۋىمىز قاجەت!
- بوقشاسىنان دايىن فاكت شىقپاسا، جۇرتشىلىقتان پىكىر تۇسپەسە، تەكسەرمەي-اق قاراپ تۇرۋ كەرەك پە!... بيعابيلي جولداس، مىناۋىڭىز وڭشىل پىكىر! -دەپ كۇلدى تۋانجاڭ. - فاكت دەگەن ىزدەمەي تابىلمايدى. ءبىز ءتىپتى جوقتان ىزدەپ تابۋعا دا مىندەتتىمىز!
- كەرى توڭكەرىسشىلدىك ىسپات-فاكتتەرى بارلارىنا قارسى اياۋسىز كۇرەس جۇرگىزۋگە مىندەتتىمىز. ال، كوممۋنيست دەگەن ادام ەڭ الدىمەن ماتەرياليست بولۋعا ءتيىس. ماتەريالسىز-فاكتىسىز ەشقانداي ادامعا ءوزىمىزدىڭ سۋبەكتيۆتىك قيالىمىزبەن سوقتىقپاۋعا دا، سوقىر تاۋەكەلمەن قيمىلداپ ماركسيزمدىك پارتياعا كىر جۇقتىرىپ الماۋعا دا مىندەتتىمىز!
نيۋ تۋانجاڭ مەنى بار زەيىنىمەن يىسكەلەگەندەي، توقتاۋسىز جىبىرلاعان مۇرنىنا مەن قاراپ قالىپپىن دا، مەنىڭ شەكەلى كەڭ ماڭدايىما، بۇيرا شاشىما ول قاراپ قالىپتى. كۇلىمسىرەي سويلەدى سوندادا:
- ءسىز بۋرجۋازيا زيالىلارىنشا ويلايدى ەكەنسىز. وسكەن ورتاڭىز تاربيەلەگەن ۇستازدارىڭىز سولار عوي. ءسىزدى كىنالاۋعا بولمايدى. دۇرىس تۇسىنىك تاۋىپ، اقىرىن-اقىرىن تۇزەلىپ كەتەرسىز. قازىرشە قىزمەتىمىزدىڭ مەتودى جاعىنان بىرلىككە كەلىپ الايىق! مەن، فاكت دەگەندى جوقتان ىزدەپ تابۋدى دارىپتەگەندە قايمانا بىرەۋگە سۋبەكتيۆتىك قيالمەن سوقتىعىپ، قالپاقتى زورلاپ كيگىزۋگە شاقىرىپ وتىرعانىم جوق. ونىڭ بۇتىندەي كەرىسىنشە، ماسەلە تاپسىرۋعا بارىنشا ىنتالاندىرۋ جولىمەن قولعا كەلتىرۋدى ايتپاقشىمىن.
- اببارەكەلدى! -دەدى بىرنەشەۋ. - وسىلاي ىستەگەنىمىز دۇرىس! قانە، تۋانجاڭ سونى سويلەڭىزشى!
- جارايدى، جولداستاردىڭ پىكىرىن تىڭداپ بولدىق، -دەدى تۋانجاڭ ىرعالا ءتۇسىپ ورنىعىپ، شىن سوزگە ەندى كىرىسەتىندىگىن ءبىلدىردى. - ناسيحاتىمىزعا يلانباي، توڭمويىندىق ىستەگەن كەرى توڭكەرىسشىلەرگە نە امال قولداناتىندىعىمىزدى جاقسى سويلەدىڭىزدەر. بىراق سىرتتان زورلاپ سويلەتۋدەن وزدىكتەرىنەن سويلەۋگە قۇلشىندىرۋ - ەڭ نەگىزگى، ەڭ ۇتىمدى ءادىس. ەندى سوعان كەلەيىك. جاڭا بيعابيلي جولداس مەنىڭ «مۇلدە قىلمىسسىز ادام بولمايدى» دەگەن سەبەبىمدى تۇسىنبەي قارسى شىقتى. بۇل كەرى توڭكەرىسشىلەرگە قارسى ەندىگى كۇرەسىمىزدىڭ تاكتيكاسى. بۇل، جاۋدىڭ ءوزىن وزىنە اشكەرەلەتۋدىڭ تاكتيكالىق كوزقاراسى. قولعا تۇسكەن كىرپىكشەشەن، سۋعا سالماساڭ اشىلاما!... حا-حا-حا-ھا... «قىلمىسسىز ادام كوپ، قىلمىستى ادام از، سەندەر عاناسىڭ. ال، سويلە قىلمىسىڭدى!» دەسەڭ جاۋ سويلەي مە! حا-حا-حا-ھا..!...
- راس-اۋ! -دەسىپ كۇلدى بىرنەشەۋ.
- بۇل ارەكەتتە قىلمىستى ىستەرگە ءبىز وسىنداي پوزيتسيا قولدانامىز. جولداستار، «ارقانداي ادامدا قىلمىس بولادى. بىراق، سونىڭ قىلمىس ەكەندىگىن تانىپ، وزدىگىنەن اشكەرەلەپ تاستاماعان ادام قىلمىستان تازارمايدى»، «قىلمىس دەگەن اۋرۋ، اۋىرۋدى ەمدەپ ادامدى قۇتقارۋ قاجەت!»، «ارقانداي قىلمىس بولسا دا وزدىگىنەن اشكەرەلەگەن ادامعا كەڭشىلىك، توڭمويىندىق ەتكەنگە قاتال جازا قولدانىلادى»، «اركىم ءوز قىلمىستارىنا وت اشۋعا بورىشتى»، «كەل، جولداستار، قىلمىس بىتكەندى اياۋسىز اشكەرەلەلىك، جيىپ-تەرىپ ءبىر-اق جەرگە ۇيەلىك تە، ورتەپ جىبەرەلىك!» -قىزمەتىمىز الدىمەن وسى سوزبەن باستالادى. راسىندا دا وسىلاي ىستەيمىز. وزدىگىنەن اشكەرەلەگەندەردىڭ قىلمىسى ءۇشىن جازا قولدانىلمايدى. ۇقتىڭىزدار ما؟
شاتىرلاتىپ قول شاپالاقتاي جونەلىپ ەدىك. تۋانجاڭ دۋىلىمىزدى قول يشاراسىمەن توقتاتىپ، جالعاستىردى ءسوزىن.
- جولداستار اركىم وزىندەگى قىلمىستى اشكەرەلەۋدەن قورىقپاۋ كەرەك. ماسەلەسىن تاپسىرۋ-تاپسىرماۋ، اركىمنىڭ ءوزىنىڭ پارتياعا سەنۋ-سەنبەۋىنە بايلانىستى. ال، پارتيا مۇشەلەرى ارقانداي ارەكەتتىڭ الدىڭعى شەبىندە بولۋعا مىندەتتى عوي، سولاي ەمەسپە؟... سولاي بولسا، ءاربىر گرۋپپانىڭ، اترەتتىڭ باستىقتارى بولاتىن سەندەر، تاريحتارىڭدى ءبىرىنشى بولىپ وزدەرىڭ تاپسىراسىڭدار! بۇل جەردە تاعى ءبىر شىندىقتى اشىپ ايتۋ كەرەك. قاراۋلارىڭداعى ادامداردىڭ ماسەلە تاپسىرۋى، سەندەردىڭ شابىتتاندىرۋلارىڭا بايلانىستى. ماسەلە تاپسىرۋدان وزدەرىڭ نەعۇرلىم ايانباساڭدار، قولدارىڭداعى كەرى توڭكەرىسشىلەر دە سولعۇرلىم وڭاي اشىلادى.
- ال، كەرى توڭكەرىسشىلەردى سونداي قىلمىسپەن جەتەكتەۋگە وزىمىزدە قىلمىس جوقتارىمىز قايتپەكپىز؟ -دەپ سۇراي قالدى ءبىر ۇيعىر جىگىت. نيۋتۋانجاڭ وعان كىرجيە قاراعاندا، مۇرنى كۇرجيە جىبىرلادى. كوپشىلىك جاعىمپازدار باستىقتىڭ بۇل رايىنا باعىپ، سۇراۋ قويۋشىعا دۇرسە قويا بەردى.
- سول دا ءسوز بولىپ پا!
- تاپپاي ما ەكەن بىردەمەنى!
- اپاسىن ايتا الماساڭ دا، تاقايى بار ەمەس پە! -دەپ ءبىر شاقشاق[2] دۋ كۇلدىرگەندە، نيۋتۋانجاڭ الاق-جۇلاق قارادى جان جاعىنا.
- ءىنىم، وزىڭىزدەن چوڭ ماسەلە تابىلماسا دا كەمشىلىكتەر بار شىعار، -دەپ كەكسە ءبىر جارامساق ايقىندادى. - سوندايلاردى چوڭ پرينتسيپكە كوتەرىپ، اۋىز تولتىرىپ سويلەي بەرسەڭىز بولا بەرەدى! نيۋتۋانجاڭ جاڭا قاتەلىكسىز ادام بولمايدى دەمەدى مە. بۇل اقيقات!... سويلەي بەرىڭىز، تۋانجاڭ!
- جولداستار، -دەپ تۋانجاڭ ءسوزىن قايتا جالعاستىردى. - پارتيا مۇشەلەرى توڭكەرىس جولىندا. پارتيا جولىندا وزدەرىن قۇربان ەتۋگە ارقاشان دايار تۇرۋعا ءتيىستى. سولاي ەمەس پە!... جان-تانىمەن بەرىلگەن مۇشەسىن پارتيا دا بار كۇشىمەن قورعايدى. توڭكەرىس مۇددەسى ءۇشىن، پارتيا مۇددەسى ءۇشىن ءوزىڭدى كەيدە وتە كوپ قاتەلەسكەن ادام ەتىپ كورسەتۋگە دە بولادى. راسىندا سونداي اۋىر ماسەلەلەرىن الالدىقپەن تاپسىرۋى ارقىلى پارتياعا ءوتىپ، زور سەنىمگە - بەدەلگە يە بولعان پارتيا مۇشەلەرى از ەمەس قوي. پارتيا كەڭشىلىگىنىڭ شەكسىز ەكەندىگىن وسىمەن دالەلدەۋگە بولادى. ال، قىلمىس وتكىزۋ قورقىنىشتى ەمەس، پارتيا الدىندا سونى تاپسىرماۋ قورقىنىشتى. ءبىزدىڭ جان-ءتانىمىز دە، ار-نامىسىمىز دا -پارتيا، كەلەشەگىمىز شەكسىز نۇرلى!... ۇقتىڭىزدار ما؟...
- ۇقتىق، ۇقتىق! -دەپ دۋ كوتەردى كوپشىلىك. توردەگى ماۋجۋشي سۋرەتىنە قاراپ، قولشاپالاقتاي جونەلدى.
نيۋتۋانجاڭ مۇنان سوڭ ارقايسىمىزدىڭ مىندەتىمىزدى، باسقاراتىن گرۋپپا، اترەتىمىزدى ۇقتىرىپ، كۇندەلىكتى ءىس-ارەكەت جادۋەلىن تاراتىپ بەرىپ شىعاردى. مەنى اترەت باستىقتىعىنان ءوشىرىپ، ءبىر گرۋپپاعا تۇسىرگەنى، ماعان قاراپ قويىپ، تىزىمنەن سىزۋىنان بايقالدى. ال، مەن باسقاراتىن گرۋپپاداعى كۇلان مەن اسىلقاندى باسقا گرۋپپالارعا اۋىستىردى دا، ورىندارىنا مەنىمەن سىبايلاستىعى جوق دەپ تابىلعان ءتۇس تانىس قانا ۇيعىر جىگىتتەردى قوستى.
«مۇلدە قىلمىسسىز ادام بولمايدى» دەگەن سولشىل تۇجىرىمعا قارسى پىكىرىمنىڭ دۇرىستىعىنا كوزىم جەتىپ تۇرسا دا، تۋانجاڭنىڭ «تاكتيكا ءۇشىن» دەگەنىنە مويىنداپ، مۇنان سوڭ وڭ كوزىمدى مۇلدە جۇمىپ الۋعا بەكىندىم. «كوممۋنيزمشىل پارتيا الدىندا كەرتارتپا، وڭشىل اتالۋدان ءولىم ارتىق قوي! راسىندا، جان-دەنەم دە، ار-نامىسىم دا، ءتىپتى بارىم وسى پارتيا ەمەسپە ەدى. ول مەنى قىلمىسكەر بول دەسە، بولا سالايىن دا، ءسابي بول دەسە، ىڭگالاپ قايتادان تۋا سالايىن!... بۇل، ءوزىمنىڭ ەس بىلگەن جيىرما جىلىمنان بەرى وقىپ، ءبىلىپ قانعان پارتيام، كوڭىلىمە توقىپ كوكسەگەن ارمان پارتيام، بۇل، مەنى، تانىسا سالىپ، قاتارىنا تارتقان ءليڭدايشىڭ تەكتەستەردىڭ پارتياسى. ۋ ۇرىعىن ەكسە دە بال وندىرەتىن، «سايتاندى ادامعا اينالدىراتىن» پارتيا. بۇل ماعان تەرىس ۇيرەتپەك ەمەس. ءتىپتى دە وڭشىل بومايمىن، كوزىمدى جۇمعانىم-جۇمعان!» -دەپ جىبەرىپپىن.
وزىمە مىندەتتەلگەن گرۋپپاعا ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ءوزىم بارىپ، نيۋحانبەڭ سويلەيتىن جالپى جيىن زالىنا باستاپ كەلدىم. تۋانجاڭ قىلمىس جونىندەگى ءوزى «تاكتيكالىق» دەپ اتاعان قاتە انىقتاماسىن وتكەن تۇندەگى بىزگە سويلەگەنىنەن دە اسىرا دارىپتەپ سويلەدى. «كەمشىلىك، قاتەلىك، قىلمىس دەگەندەر ءتىرى ادامدا وتىلمەي قويمايتىن قۇبىلىس. قاتەلىك وتكىزۋ جيرەنىشتى ەمەس، قازىرگى كەزەڭدە ونى پارتياعا تاپسىرماۋ جيرەنىشتى. قاتەلىك ىستەۋ قورقىنىشتى ەمەس، ونى پارتياعا تاپسىرماۋ، تۇزەتپەۋ قورقىنىشتى. ءوز ماسەلەسىن كىم جاسىرسا، پارتياعا سول سەنبەيدى. دەمەك، سول جاۋ. كىم تولىق تاپسىرىپ، ماسەلەدەن ءوزىن ادالاپ شىقسا، سول دوس. كىم جاۋ، كىم دوس، قانە ەندى كورەلىك!»
تۋانجاڭ ءسوزىنىڭ ۇزىنىرعاسىنان ادام تاربيەلەۋگە تات وسى تۇسىنىك، ادەمى سوزبەن جارقىلدادى دا تۇردى. تىڭداۋشىلاردىڭ ارقايسىسىنا قاراۋمەن بولدىم. قىلمىسى كوبىرەكتەرىنىڭ يىعى كوتەرىلىپ، قۇلاعى قايشىلانا تۇسكەندەي دە، قىلمىسقا «كەدەيلەرى» قۋسىرىلىپ، ءبۇرىسىپ بارا جاتقانداي. وتكەندە جارتىمدى قىلمىس وتكىزە الماعاندىقتارىنا وكىنەتىندەي.
سىرتتان تىڭداۋشىلار قاتارىندا وتىرعان ءبىر كەكسە اسكەري سارى كيىمدى وسىنى بايقاعان سياقتى. دۇرىس سارىن ءبىلدىردى.
- قىلمىس وتكىزۋ ماقتانىش ەمەس قوي، قىلمىس تۇگىل كەمشىلىكتى دە وتكىزبەۋ جاقسى. ال، وتكىزگەن ەكەن، ونى دەر كەزىندە وزدىگىنەن تاپسىرىپ، وزدىگىنەن تۇزەتۋ جاقسى! -دەپ قانا قويدى جيىن تاراي بەرگەندە. لەكتوردىڭ ءسوزىن جاسىنعا شىعارىپ المايىن دەگەندەي تىم باسەڭ ۇنمەن ايتتى. رەسمي سويلەنبەگەندىكتەن كوپشىلىك وعان نازار اۋدارا دا الماي تارادى.
وسى ناۋقانعا قاراتىلعان لەكتسيالار مەن ماقالالاردى گرۋپپالارعا ءبولىنىپ، قايتا ۇيرەنۋگە كىرىستىك. ارينە الدىمەن ماۋجۋشيدىڭ «ليبراليزمگە قارسى تۇرايىقى» دەگەن ماقالاسى وقىلۋعا ءتيىستى عوي. بۇل ارقىلى قىلمىسكەرلەر كوپشىلىگىنىڭ تىعىلار ۇيالارىن تۇگەل تالقانداپ، لىپاسىز جالاڭاشتاپ تاستاعاندايمىز. مۇنان سوڭ زور جيىننىڭ بايانداماسى مەن ءوزىمىزدىڭ نيۋتۋانجاڭنىڭ بايانداماسىن تالقىلاعانىمىزدا «جازاسى كەشىرىلىپ»، قاپاستان «ازات بولعان» قىلمىستار جامىراپ-قايناپ تاسي باستادى.
- الدىمەن مەن تاپسىرايىن، مەن!
- ءۇي، سەندە نە بار دەيسىڭ، مەن تاپسىرامىن!.. مىنە، مەندە مىعىم كۇنالار بار! -دەپ بۇلقىندى جالاڭاشتار. كەي ءبىرى ءتىپتى الميساقتان-اق قىلمىس جاراتۋشى كۇنا تاڭىرىندەي وكتەمسي كوتەردى قولدارىن...
ال، مەن، قىلمىس تاپسىرۋعا جەتەكشى بولىپ سايلانىپ كەلسەم دە، وزىمنەن ءاليانى جالاڭاشتاۋدان باسقا «جارامدى قىلمىس» تابا الماي قينالدىم. «تاريحتارىن» الدىمەن تاپسىرۋعا مىنا تالاسۋشىلار جەلكەمە ءمىنىپ، ەرەۋىل كوتەرەتىندەي سەزىلدى.
- ماسەلە تاپسىرۋعا قايسىنىمىزدىڭ دايىندىعىمىز تولىق بولسا، الدىمەن سونىمىز سويلەيمىز. سابىر ەتىڭىزدەر! -دەي سالدىم دا، «دايىندىقتارىن انىقتاپ سۇراپ الىپ تىزىمدەي بەر!» دەگەندى قاتشىعا كۇبىرلەي سالىپ شىقتىم. «گرۋپپا باستىقتارى الدىمەن تاپسىرسىن» دەپ بۇيىرعان نيۋحانبەڭگە جۇگىردىم. الدىمەن ءوزىم تاپسىرسام، ءبارى-ءبىر جالعان قىلمىس قۇراپ ايتا المايمىن، قىلمىسقا جارىتا المايمىن عوي. مىنا كەيپىممەن قىلمىستارىمدى جاسىرعانداي، سول ارقىلى «سەندەردە جاسىرىڭدار، ايتىپ قويساڭدار جازاعا ۇشىراپ قالاسىڭدار!» دەپ باسقالاردىڭ قىلمىس تاپسىرۋىنا توسقىندىق جاساعانداي كورىنەتىن سياقتىمىن. تۋانجاڭعا سونى ايتىپ، ءوزىمنىڭ تەكسەرىلۋىمدى كەيىنگە قالدىرا تۇرۋدى ءوتىنۋدى ويلاپ كەلە جاتتىم دا تۇرا قىلدىم. «جوق، الدىمەن-اق تاپسىرىپ قۇتىلا سالمايمىن با!... ەرگەيتىدە بالا كەزىمدە ءبىر جاز بورمي ۇرلادىم دەيمىن. قاۋىن ۇرلاعانىم دا بار ەمەس پە ەدى. بيگەلدىنىڭ سيىر ۇرلاپ سويعانىن جاسىردىم. ال، مەكتەپكە كىرگەن سوڭ تۇيەدەي قۋانىشقا ءنىمنىڭ مۇرنىن بۇزعانىمنىڭ ءوزى-ق ءبىرسىپىرا ءسوز. ءسويتىپ جىگىت بولدىم. اليامەن انشەيىن ەرىككەندىكتەن بايلانىستىم. (بىراق، ءاليا وپاسىزدىق ەتپەسە، ماسەلە بولماس ەدى عوي ونىم) ال، سوندا ءاليانى مەن بۇزدىم با، مەنى ءاليا بۇزدى ما؟... سوڭىندا ءتىپتى جالاڭاشتاپ تاستادىم عوي، مەن-اق بۇزدىم دەيىنشى. بىراق، سول ماسەلەلەر، قازىرگى مەنىڭ مىنا جۋان باسىما قالپاق بولىپ قاناعاتتاندىرا الار ما!... باسقاسى عوي سوت جۇرمەيتىن بالالىق شاقتىڭ جەمىسى. ال، جالعىز عانا اليامەن بولعان ستيلدىك ماسەلەم، بيعابىلدىڭ بارلىق قىلمىسى بولىپ، مىنا جالانعان كوپشىلىكتىڭ قايسىسىن جارىتپاق!... اتتەگەنە، وسىعان قوسىمشا تيتتەي ساياسي قىلمىسىم بولساشى!... قوي، مىنا سوپى قالپىممەن باسقالاردىڭ ماسەلە تاپسىرۋىنا كەسە كولدەنەڭ بولىپ الدىعا تۇسپەي-اق قويايىن!».
كىرىپ بارعانىمدا نيۋتۋانجاڭ تۇمىسىعى بۇراڭ ەتە ءتۇستى. مەنەن نە دامەتكەنىن سەزبەگەنسىپ، وتىرا بەرە باستادىم. ءسوزىمدى ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى ويلانىپ، ماسەلە تاپسىرۋعا وزىمنەن وسىدان باسقا «ۇلگى بولارلىق» قىلمىس تابا الماعاندىعىمدى مالىمدەدىم.
- قازىر ماسەلەلەرىن وزدىكتەرىنەن اقتارعالى وتىرعان كوپشىلىكتىڭ الدىنا ءتۇسىپ تاپسىرعان جارتىمسىز بۇل ماسەلەم كەرى ۇلگى، اۋىز باسۋدىڭ ۇلگىسى بولىپ قالادى عوي، مەن كەيىن تاپسىرايىن! -دەپ ءوتىندىم سوڭىندا.
- ءايا، جازباساڭ دا سويلەگەنىڭدە جاماپ-قۇراپ كوبەيتە بەر دەمەدىم بە، ماسەلە تاپسىرۋعا سەندەر اشىق قولدى بولساڭدار، قول استىڭداعىلار ءتىپتى اشادى دەگەمىن عوي!
- جوق، مەن وتىرىك قوسا المايمىن، بۇل، قورىققاندىعىمنان ەمەس، پارتيانىڭ ىسىنە دە، حالىقتىڭ ىسىنە دە، ءتىپتى ءوزىمنىڭ ىسىمە دە وتىرىك قوسىپ، ەشكىمگە جۇرىندىق بولعىم كەلمەيدى!
نيۋتۋانجاڭ ءۇنسىز قاراپ وتىرىپ قالدى ماعان. تۇمسىعى ۇزدىكسىز جىبىرلادى. ءجۇزىمدى اسا سۋىققا سالعان سياقتىمىن. ەندى زورلاسا، «جولداس» بولۋدان كەشەتىندىگىمدى سەزگەندەي.
- بولدى، وسىدان باسقا تاپسىرار ماسەلەڭ بولماسا... كەيىن انىقتالار، -دەدى. - قازىرشە سويلەمەي تۇرا تۇر، بولا ما؟... جاقسى ىستە، ا، گرۋپپاداعىلاردىڭ ماسەلەلسىن جاڭساق قالدىرىپ قويما! پوزيتسياڭ مىناداي بولىپ تۇرعاندا، وزىڭە ءسوز كەلىپ قالاتىن ءىس تۋىلماسىن!
نيۋتۋانجاڭ مەنىمەن بىرگە كىردى گرۋپپاعا.
«بيعابيلي زۋجاڭنىڭ ماسەلەسى بۇرىن نەگىزگى جاعىنان تاپسىرىلىپ بولعاندىعى مەن قالعان ماسەلەلەرىن ءالى دە ۇزدىكسىز تاپسىرا بەرەتىندىگىن» تۋانجاڭ ايتىپ بولا بەرگەنىندە، ماتقارى اتتى ورىنباسارىم ىرشىپ تۇردى.
- وشىرەت مەنىڭ، مەن تاپسىرامىن!...
تۇمسىعىنىڭ سۋاعارىنا عانا مۇرت قويعان ۇزىن بويلى، ارىق ماتقارىنىڭ ماسەلە تاپسىرعىشتىعىنا تاڭدانا قاراپ قالىپپىن. «ءاش-ءپاش دەگەنشە» بالالىق شاعىنىڭ التى قىلمىسىن ايتىپ جىبەردى. سۋ بويىنداعى بالشىققا «ۇيلەنۋىنەن» باستاپ، ەسەككە باسقىنشىلىق قىلامىن دەپ تەپكىزگەنىنە دەيىنگى قىلمىستىڭ ءبىر ءداۋىرى ەدى مۇنىسى. «بالا كەزىندە وستىگەن قىلمىسكەر، جىگىت بولعاندا نە وڭدىرماق!» دەگەندەي «كەلەشەگىنەن زور ءۇمىت» كۇتكەن نيۋتۋانجاڭنىڭ مۇرنى جىبىرلاپ، قىزىعا قارادى وعان. ماتقارى بوزبالا بولعان شاعىنداعى قىلمىسىن قارتايعان سول ەسەككە دەكتاتۋرانى اياماي جۇرگىزگەنىنەن باستادى ەندى. اشىنالارىمەن ويناۋعا سول «بايبىشەنىڭ» ءوزىن ءمىنىپ بارعانىن سويلەدى. «ابىسىندارىن» كۇندەپ-كۇيىنسىن دەگەندەي كوزىن جاۋدىراتىپ قويىپ، قۇناجىندارمەن ويناعانىن «اسقان زۇلىمدىعىم» دەگەندەي اشىنا سويلەدى. «بايبىشەنى» بۇل قورلاۋى الپىس نەشە رەت تاكىرارلانىپتى. «قىز ەمەس» ەكەنسىڭ دەپ العاشقى ەكى رەت ۇيلەنگەن ەكى ادام كەلىنشەگىن تاستاپ، قولاڭساڭ بار، ساسىق ەكەنسىڭ دەپ تاعى ءبىر ادام كەلىنشەك تاستاعانىن اشكەرەلەپ كۇرسىندى. كۇرسىنگەنى، ونىسىنا وكىنگەندىگى ەمەس، قىلمىسكەرلىگىنىڭ جەتىلگەن كەزەڭىنە ورلەۋگە كۇش جيعانى ەكەن. 1943-ءشى جىلى قاشقاردا گومينداڭعا «ءوز تالابىمەن» مۇشە بولىپ، 44-ءشى جىلدىڭ جازىنان 46-شى جىلدىڭ جازىنا دەيىن (11 تارماقتى ءبىتىم جاريالانعانعا دەيىن) شپيوندىق مىندەتكە جەگىلگەنىن ايتتى. سونىسىن ايتا سالدى دا، تىڭداۋشىلاردىڭ ۇڭىرەيگەن كوزدەرىنە قاراپ قورقىپ، سوزىنەن قايتا تانا قويدى. «ناق شپيون ەمەس، ءبىر شپيون ايەلدى قورعاۋ مىندەتىندە بولدىم. جىڭسا مەكەمەسىنىڭ بۇيرىعى بويىنشا ونىڭ نە ىستەپ جۇرگەنىن سۇراماي-اق قورعاپ ءجۇردىم. ول ءبىر جيىنعا كىرگەندە سىرتتا ەسىك الدىنان كۇتەمىن. ۇيىنە دەيىن اپارىپ قويامىن، باسقاسىن بىلمەيمىن» دەپ تاندى ماتقارى.
بۇل تانعانىنا ءبىز تامسانا ۇڭىلدىك. ول ايەلدىڭ اتى مەن تۇرعان ءۇيىنىڭ ادرەسىن سۇرادىق. «اتىن جاسىرىن ۇستايدى. «ءۇيى دە جاسىرىن، ءار كۇنى ءار قوراعا كىرەدى» دەپ ماتقارى ءتىپتى عايىپقا اينالدىرۋعا بەتتەدى. بەلسەندىلەرىمىزدىڭ تاڭدايى شىق-شىق ەتە ءتۇستى. بۇل «قىلمىسىمەن» ءبىزدىڭ قارنىمىزدى اشىرىپ الاتىندىعىن سودان تۇسىنگەندەي، ول ايەلمەن دە «ەكى-ءۇش رەت اشىنا بولىپ قالعان» قىلمىسىن ايتتى. «قىپ-قىزىل ەرىندى بەك شىرايلىق» ەكەن دە، ەكى رەت ءوز تالابىمەن باقشادا، ءبىر رەت دەڭگە[3] اپارىپ، بىرگە جاتقىزىپتى-مىس. ماتقارىنىڭ ءوز تاپسىرۋى وسىمەن ءبىتتى.
«ەندى قۇتقارماسپىن» دەگەندەي ويناقتادى نيۋتۋانجاڭنىڭ تۇمسىعى. ساعاتىنا قاراپ الىپ ماتقارىنى ماقتاي جونەلدى.
- ماتعالي، جاقسى جولداس! -دەدى رازىلىق شىرايمەن. - پارتياعا سەنىمى تولىق، كەلەشەگى نۇرلى! ءوز ماسەلەسىن تولىق تاپسىراتىندىعىنا مەن دە سەنەمىن. جالىعز-اق، بۇگىن دايارلىعى جەتىڭكىرەمەي قالعان ۇقسايدى، ويلانسىن! جىڭسا مەكەمەسىنە قاشان، قالاي بايلانىسقاننان باستاپ سويلەسە، كوپشىلىكتى تولىق قاناعاتتاندىرا الادى. قاشان سويلەسە دە ۋاقىت شىعارىپ بەرەمىن. بۇل كەيىنگى ماسەلە بوقشاسىندا دا بار سياقتى بولاتىن. ءوز اۋزىمەن تولىقتاپ سويلەپ بەرسە بولعانى!... ءوزى سول ايەلمەن ءبىر ءبۇتىن قىزمەتتەس بولعان، كوپ ىستەردە بىرگە، اقىلداسىپ ىستەگەن. قانداي قىلمىس بولسا دا وسىلاي سويلەي بەرۋگە بولادى. وتىلگەن ۋاقىتى مەن ورنىن قالدىرماي، دالەل-فاكتتەرىمەن سويلەسە، كوپشىلىك قارسى پىكىر كوتەرە الماي قالادى. ءوز قاتەلىك-قىلمىسىن اشكەرەلەگەن سايىن تازارىپ، ادامنىڭ ءجۇزى اشىلىپ، ارلەنە تۇسەدى. اۋىرۋدى جويىپ، ادامدى قۇتقارۋ دەگەن وسى. مىنە، وسىلاي سويلەي بەرىڭدەر! -دەپ تۋانجاڭ ۇستەمە جول-جورىعىن بەرە شىقتى. ورىنباسارىمنىڭ «شپيون» ايەلگە وسى جاعۋىمەن-اق كۇرەس نىسانامىزعا ىلىنە قالعانى سەزىلدى.
ماتقارىدان سوڭ ەكىنشى بولىپ تاپسىرۋعا تالاسقانداردى ارەڭ توقتاتتىم. قاتشىنىڭ تىزىمدەگەن وشىرەتىنە باعىنىپ، «قىلمىسقا ەڭ بايى» دەپ مەجەلەنگەن بىرىنە بەردىم ءسوزدى. بۇل دا الدىمەن ادامگەرشىلىككە جات ىستەگەن قىلمىستارىن كوپىرتىپ، ىركىلىسسىز سويلەپ كەلدى دە، ساياسي قىلمىسقا كەلگەندە شومەيىپ، «ماقتانا الماي» قالدى. ەكى-ءۇش جالشىنىڭ ەڭبەگىن قاناعاندىعىن اڭگىمەگە اينالدىرىپ، سويلەدى. گومينداڭعا مۇشە بولعاندىعىن كەرى توڭكەرىسشىلدىككە جاتقىزىپ، نىقتاپ مويىنداسا دا، جاسوستىعىن ۇرى-قارىلاردى، اپينشىنى، پاراقوردى ۇستاتقان جاقسى ىسكە، يگى ەڭبەككە اينالدىرىپ كورسەتتى. كوپشىلىكتەن نارازى پىكىر گۋىلدەي جونەلدى بۇعان كەلگەندە. كوپشىلىك پىكىر بەرىپ كومەكتەسەتىن كەزەڭ، ەگەر ءوزى دۇرىس تاپسىرا الماسا، كەيىنگى ساتىدا ەكەندىگىن ايتىپ توقتاتتىم. مۇنىڭ تاپسىرعانىنا دا سۇراۋ بەلگىسىن قويىپ، كەيىن قايتا تەكسەرتۋگە قالدىردىق.
بۇل گرۋپپادا كەرى توڭكەرىستىك قىلمىسى بار دەپ بەلگىلەنگەندەردەن بۇدان باسقا ۇشەۋى بار ەدى. بۇلاردىڭ دا وزدەرىنە ساياسي كىر جۋىتپاي، وسىلاي وتە شىعاتىندىعىن بايقاپ، الدىلارىنا بەلسەندىلەردىڭ ەكى-ۇشەۋىن سالىپ سويلەتىپ ەدىم. بۇلار ماتقارىمنان دا وزا شاۋىپ، ساياسي قىلمىستىڭ ناعىز «ساڭلاقتارى» بولا كەتتى. قارقىلداپ كۇلە بەرىپپىن بۇلار سويلەگەندە، «كەرى توڭكەرىسشىلەرگە ارناپ قۇرعان تورىمىزعا اقجۇرەك بەلسەندىلەرىمىزدىڭ ۇمتىلۋىن قاراشى!» دەپ كۇلدىم. نانىمدىلىق جونىنەن اجالدىڭ جەلىنى جەتكەن اناسىنداي قىلمىستار دا، وتىرىك پەن شىننىڭ شاتا بالاسىنداي قىلمىستار دا شىقتى. بۇل بەلسەندىلەرىمنەن بىرەۋى ءتىپتى شىلعي جالعاننان جارالعان، باسى قازانداي، اياعى شيدەي قاراقاسقا قىلمىس تا جاساپ شىعاردى. «جاسوستىقتى جاقسى ىستەپ بەرگەندىگى ءۇشىن 49-شى جىلدىڭ 9-شى ايىندا جاڭ كايشىنىڭ ءوزى ارقاسىنان قاققانىن ايتتى. ول شاقتا جاڭ كايشى «ارقاسىنان قاعۋ تۇگىل» ۇلى قۇرلىقتا جوق، تايۋانعا قاشىپ كەتكەن بولاتىن. بۇل، نيتۋانجاڭنىڭ «قىلمىس وتكىزۋ جيرەنىشتى ەمەس، ونى پارتياعا تاپسىرماۋ جيرەنىشتى» دەگەن ءناسيحاتىنىڭ، «وتىرىك ايتۋ جيرەنىشتى ەمەس، وتىرىك ايتپاۋ جيرەنىشتى» دەگەندەي، ەڭ جيرەنىشتى تانىمعا جەتىپ قالعانىن بايقاتىپ كۇلدىردى.
كۇندىز تاپقان «قىلمىستارىمىزدى» ىڭىردە اپارىپ، باسشىلار ورتاسىنا قويدىق. نيۋتۋانجاڭنىڭ باسقا گرۋپپا باستىقتارىنىڭ تاپقانىنا كورسەتكەن رازىلىعى سياقتى مەنىڭ تاپقانىما دا باس شۇلعي سالدى. وتىرىك بولسىن، شىن بولسىن، ايتەۋىر قىلمىس تاپساڭ بولعانى» دەگەندەي. بۇل پيعىلىنا قارسى پىكىر ايتۋدىڭ قيسىنىن تابا الماي وتىرىپ قالدىم. قىزمەتىمىزدىڭ كەمشىلىگى جونىنەن ەشكىم اۋىز اشار ەمەس. تۋانجاڭعا ارتپاي، ءوزىمنىڭ كەمشىلىگىم رەتىندە وزىمە اۋدارىپ سويلەگىم كەلدى.
- تۋانجاڭ، ءبىزدىڭ بۇگىنگى قىزمەتىمىزدىڭ كەمشىلىگى جونىندە ايتار پىكىرىڭىز، قويار تالابىڭىز بار ما؟ -دەپ سۇرادىم سوڭىندا.
- قانداي كەمشىلىك جونىندە سۇرايسىز؟ -دەپ تۇمسىعىن بۇرا قويدى ماعان.
- ماسەلەن، بۇگىن مەن نىساناداعى كەرى توڭكەرىسشىلەرىمىزدىڭ ەڭ نەگىزگى ءبىر ەكەۋىنە تيتتەي دە ساياسي ماسەلە ايتقىزا الماي قويعانىمدى باياندادىم-عوي. بۇلارعا مۇرىندىق بولامىن دەپ، بەلسەندىلەرىمىزدىڭ ۇشەۋى كەرى توڭكەرىسشىگە اينالعان فاكتتەرىن اكەلدىم. «تاكتيكامىز» كەرى ناتيجە شىعاردى. بۇلاي ىستەي بەرسەم، اقتى قاراعا، قارانى اققا اينالدىرعان ناعىز كەرى توڭكەرىسشى ءوزىم بولىپ قالمايمىن با؟
- وزدەرى سويلەگەن ماسەلەگە سەن قالاي جىعىندى بولماقسىڭ؟
- بەلسەندىلەرىمىزدى سولاي سويلەپ، وزدەرىن قارالاۋعا مەن تۇرتكى بولدىم عوي!
- قالاي تۇرتكى بولدىڭ؟
- «قىلمىس وتكىزۋ جيرەنىشتى ەمەس، تاپسىرماۋ جيرەنىشتى»، «قىلمىس وتكىزۋ قورقىنىشتى ەمەس، تاپسىرماۋ قورقىنىشتى» دەگەن ءسوزىڭىزدى مەن قايتالاپ دارىپتەي بەردىم ولارعا. «پارتياعا كىم سەنسە، ماسەلەسىن سول كوپ اشكەرەلەيدى» دەگەن اقيقاتىمىز تاعى ايتىلدى. ال، بۇلاي سويلەۋدەگى ماقساتىمىز، كەرى توڭكەرىسشىلەردى وزدەرىن اشكەرەلەۋگە شابىتتاندىرۋ ەدى. بىراق، ولاردىڭ ەشقايسىسىنا جۇقپادى بۇل سوزدەرىم. سەبەبى، كەرى توڭكەرىسشىلەرىمىز تاكتيكاشىل، بىزدەن دە قۋ. ولار اككى، كارى تۇلكى. پارتياعا مۇلدە جات كوزقاراستا بولعاندىقتان سەنبەدى، سەنبەيدى دە. بەكەرگە كەرى توڭكەرىسشى اتالماعان ولار. ال، توڭكەرىسكە جان-جۇرەگىمەن بەرىلگەن، پارتيا نە ايتتى دەسە، سوعان ءۇي قالاتىن بەلسەندىلەرىمىز، «جيرەنىشتى ەمەس» دەگەنگە قايداعى وزىندە جوق ماسقارا قىلمىستى جيىپ، پارتياعا سەنەتىندىكتەرىن تانىتۋ ءۇشىن «ماسەلە» تاپسىرعىشتاپ، ءوز بەتتەرىنە كەتپەيتىن قارا سىر جاعىپ جاتىر! «وتىرىك ايتۋ جيرەنىشتى ەمەس، وتىرىك ايتپاۋ جيرەنىشتى» دەۋگە دە جەتىپ كەلە جاتىر. بۇل قاتەلىك قايتسەم تۇزەلەدى؟
بۇل سوزىمە اترەت، گرۋپپا باستىقتارى قارقىلداپ كۇلگەندە، نيۋتۋانجاڭ دا، ونىڭ مۇرنى دا كۇلدى.
- راس، سونداي بەتالىس بىزدە دە بار! -دەپ ءبىر-ەكەۋى كۇبىرلەگەندە، تۋانجاڭ مۇرنى سولارعا قاراپ جىبىرلاپ، كۇلكىسىن توقتاتا قويدى.
- ءوز قاتەلىك قىلمىستارىن سويلەگەندەردى ءبىز كوممۋنيستەر، «اعاردى»، ياكي، «اعارۋعا بەتتەدى» دەپ ەسەپتەيمىز! -دەپ جىميدى تۋانجاڭ. - ەش ۋاقىتتا دا «قارايدى»، بەتىنە «قاراسىر جاقتى» دەمەيمىز. ەشقانداي ماركسشى ولاي سويلەمەك ەمەس!... تەك!
- «تەك» دەي كورمەڭىز، وزىنەن راس وتىلگەن قىلمىستارىن سويلەۋشىلەردى مەن دە ولاي دەمەكشى ەمەسپىن. «وتىرىك ايتۋ جيرەنىشتى ەمەس، وتىرىك ايتپاۋ جيرەنىشتى» دەيتىن تانىمعا جەتىپ قالعانداردى «اعاردى» دەسەك، ماركسيزمگە بۇتىندەي ارام ءسوز سول بولۋعا ءتيىستى. وتىرىككە اياۋسىز قارسى تۇرماي ەشكىم ماركسيزمشى بولا المايدى. ءبىر بەلسەندىمىز، «مەن جاسوستىق مىندەتتى جاقسى وتەگەندىگىم ءۇشىن 49-شى جىلى 9-شى ايدا نانجىندە جاڭكايشى ارقامنان قاقتى» - دەپ اشكەرەلەدى ءوزىن. بۇل ۋاقىتتا جاڭكايشى قايدا؟
- حا-حا-حا-ھا-ھا..!.. مۇنداي فاكتتەردىڭ وتىرىك ەكەندىگى وزىنەن-ءوزى اشكەرەلەنىپ، وشىرىلە سالماي ما! -دەپ كۇلدى تۋانجاڭ. - وندايدان قورقاتىن نە بار!... بيعابيلي جولداس، ءسىز ءوز ويىڭىزعا كەلگەن پىكىردى اشىق ايتىپ وتىرسىز، مۇنىڭىز جاقسى! بىراق، كوممۋنيستەر ەشقانداي قاتەلىكتەن دە، قاتەلەسۋدەن دە قورىقپايدى، ۇمىتپاڭىز!... ارقانداي ادام، قانداي قىلمىسىن اشكەرەلەسە دە رۇقسات، ودان ەشكىم ناحاق جازالانىپ كەتپەيدى! ولار پارتياعا سەنەدى. تەك، ءوزىڭىز دە سەنىڭىز!
بۇل سوزىنە تۋانجاڭنىڭ ءوزى باس بولىپ، بارلىعىن جەتەكتەي كۇلگەنىنە مەن دە كۇلدىم. بىراق ىشىمنەن ىزا ءبۇرىپ، تىم كەلتە كۇلىپ ەدىم. سونىمدى ەرەكشە مۇرىن سەزە قويعانداي، تاعى جىبىرلادى.
- بيعابيلي جولداس، بىرەۋ ماسەلەسىن سويلەگەندە مىناۋىڭ شىن، مىناۋىڭ وتىرىك دەپ كىرىسۋ ۇلكەن قاتەلىككە اپارىپ سوعادى. وتىرىك ماسەلەنى ايتۋدان شەكتەيمىن دەسەڭىز، شىن ماسەلەنى ايتۋدان دا شەكتەپ قوياسىز. بۇل، تەرىس ارەكەت بولادى. كەرى توڭكەرىسشىلەر كەي ۋاقىتتا قيسىنسىز جەردەن قيىپ تۇسەتىن قىلمىس وتكىزەدى. قيسىنى جوق، مىناۋىڭ وتىرىك دەسەڭىز-اق مويىنداي سالىپ، قينالعانىمنان ايتتىم دەپ جوققا شىعارا سالادى. سونىسىنان داندەيدى دە شىن ماسەلەسىن دە ادەيى قيسىنسىز ەتىپ قۇراپ، ءوزىڭ ارقىلى جوققا شىعارادى دا وتىرادى. بۇل - كەرى توڭكەرىسشىلەرگە پانا بولعاندىق. وتىرىك ايتۋدان ساقتان دەسەڭىز-اق، ولار شىنىن ايتۋدان ساقتانا قويادى. سەبەبى، ءوزىڭ ايتقانداي، ولاردىڭ اتى كەرى توڭكەرىسشى ەمەسپە، حا-حا-حا-ھا-ھا!... سوندىقتان ولار قانداي قىلمىسىن اشكەرەلەسە دە باس يزەپ قويىپ، جيا بەر! كەرەككە جارايتىنىن الامىز، كەرەكسىزى قالا بەرەدى. سولاي ەمەسپە جولداستار!...
تۋانجاڭىمىز «سولاي ەمەس پە!» دەگەن سوڭ، سولاي ەمەس دەيتىن «جولداس» بولا ما، مويىندارىن ىشتەرىنە تىعىپ شىعا بەردى. «نۇسقاۋشىنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن ارتىنان ءوزى-اق كورەر» دەپ مەن تىقتىم ىشىمە. ەرتەڭىنە تاعى دا سولاي، قالعان كەرى توڭكەرىسشىلەرىمنىڭ الدىلارىنا «قىلمىسقا جومارتتارىنان» بىردەن سالىپ سويلەتە بەردىم. تاپسىرعان «تاريحتارىنا» ءوز پىكىرىمدى قوسىپ، اترەت باستىعىما وتكىزە بەرۋدەن باسقا، نيۋتۋانجاڭعا پىكىر وتكىزەمىن دەپ اۋرەلەنۋدىڭ قاجەتى جوق سياقتى.
ماعان گرۋپپامداعى كەرى توڭكەرىسشى دەپ تانىستىرىلعانداردىڭ ەكەۋى نەگىزگى جاعىنان ايەلقۇمار، ەكەۋى قاناۋشى الدامكوس-پايداكوستەر عانا بولىپ مويىندادى. ال، ناعىز كەرى توڭكەرىسشى قاتارىنا جاتاتىن ساياسي قىلمىسكەرلەر جالاڭاش بەلسەندى بولىپ تانىلعانداردان شىقتى. ماسەلە تاپسىرۋداعى لوگيكالىق-تانىمدىلىق جاقتارىن ويلاستىرا كەلە مۇنى دا تاڭدانارلىق قۇبىلىس ەمەس دەگەنگە كەلدىم سوڭىندا. «دوربىلجىندەگى سارسەن ساياساتتىڭ جولىمەن بەلسەندى قاتارىنا وتە قويعان كەرى توڭكەرىسشى ۇرىمجىدە از دەيمىسىڭ!»
ءيىسشىل تۋانجاڭىمنىڭ مۇرنى مەنىڭ ورىنباسارىما قاراپ كوبىرەك جىبىرلايتىن بولىپ ەدى. ماتقارى وزدىگىنەن سەكىرىپ تاپسىرعاننان ەكى كۇن وتىسىمەن ونى اترەت باستىعى شاقىرىپ، ايىرىم سويلەستى. ىلە-شالا تۋانجاڭنىڭ ءوزى شاقىرىپ ەكى ساعات سويلەسىپ قايتاردى دا، مەنى شاقىرتتى.
- بيعابيلي جولداس، ءسىز ماتقارىنىڭ ماسەلە تاپسىرۋىن قانداي دەپ تۇسىنەسىز؟
- شالا، شالا بولعاندا دا ەڭ نەگىزگى قىلمىسىن جاسىرىپ قالماقشى!
- جاقسى! ... ال، ول قىلمىسىن قايتسەك مويىنداتامىز؟
- ءسىز ايتقان بوقشاسىنداعى مالىمەتتەرگە لوگيكانى قوسارلاپ ءمىنىپ قۋالايمىز!... تەك، بوقشاسىندا سونداي ماسەلە بارى راس بولسا، مويىنداتۋ ءتىپتى وڭاي عوي!
تۋانجاڭ تومەن قاراپ ويلانا كۇبىرلەدى.
- «بوقشاڭدا بار سياقتى بولاتىن» دەپ مەن، شىندىعىندا، تاكتيكا ءۇشىن عانا بوپسالاعانىم بولماسا... جاسوستىق تۋرالى مالىمەت جوق. قازىردە سولاي بوپسالاپ قايتاردىم.
- بۇل «تاكتيكاڭىزعا» نە ايتتى؟ -دەپ كۇلىپ جىبەردىم.
- پوزيتسياسى جاقسى ەمەس. «ءسىز، كەرى توڭكەرىسشىلەردى ماسەلە تاپسىرۋعا شابىتتاندىرۋ ءۇشىن وتىرىك قىلمىس تاۋىپ ايتا بەر دەگەنسىز عوي. سول ءۇشىن ايتتىم!» دەپ مەنىڭ وزىمە جابىستى، حا-ھا-ھا-ھا... شىندىعىندا بۇل الگى ايەل شپيونمەن بولعان بايلانىسىن باسقالاردى شابىتتاندىرۋ ءۇشىن عانا وتىرىك قۇراستىرعان ەمەس، سونى سىلتاۋ ەتىپ كوپىردەن ءوتىپ الماق!
- مەن دە سولاي مولشەرلەدىم، -دەپ جىميا قارادىم مۇرنىنا، «باسە مىناۋىڭىز بەكەر مۇرىن ەمەس» دەۋگە باتىلىم جەتپەي، باسقا قالجىڭ ايتتىم. - ءسىزدىڭ «تاكتيكاڭىزدىڭ» ءوزىن قامالعا اينالدىرىپ، پانالاي قويۋى مۇمكىن عوي!
- بيعابيلي جولداس، بۇل مۇمكىن عانا ەمەس، ءدال سولاي. بۇل، اسقان اككى كەرى توڭكەرىسشى. فۋزۋجاڭ[1] بولىپ، ءتىپتى ىشكە كىرىپ العانىن كورمەيمىسىڭ، مۇنى مىقتاپ ۇستاۋ كەرەك!
باس يزەي سالدىم دا، ويلانىپ قالدىم. باس يزەگەنىم، ماتقارىنىڭ ءوز ماسەلەسىن تەكسەرگەن تەكسەرىسىنەن جاسوس بولعاندىعىنىڭ راستىعىن سەزگەندىگىم ەدى. ال، ويلانىپ قالعانىم، فاكتسىز بولجالدى لوگيكامەن عانا مۇنداي ادامدى مويىنداتۋدىڭ قيىندىعى سەزىلدى. تۋانجاڭ قۋدىڭ الداعانىنا الدانعانسىپ تۇرىپ، الىپ ۇرۋدان ۇمىتتەنەتىن ادام وڭاي قۋ ەمەس قوي!... مەنىڭ بۇل اۋىرسىنىپ قالعان جايىمدى تاعى دا يىسكەپ بىلگەندەي سويلەدى تۋانجاڭ.
- بۇعان ءتيىستى ماتەريالدى دا، احۋالىن بىلەتىن ادامداردى دا ەرتەڭ ساعان جىبەرىپ بەرەمىن. الدىمەن گرۋپپاڭدا تەكسەرەسىڭدەر. جاسوستىعىنىڭ ءبىر ۇشىن شىعارىپ بەرە الساڭدار بولعانى، اترەت جيىنىنا سالىپ تۇرىپ، زورلاپ سۋىرىپ الامىز!...
جاتاعىما قايتقان جولىمنان كۇلان قارسى كەزدەستى. سويلەسپەي لىپ بەرىپ وتە شىقپاق بولعانىندا الدىنان توسا قالدىم.
- بيعاش، ارتىمدا باقىلاۋشى بار! -دەپ كۇلىمسىرەدى.
- نەڭدى اڭديدى؟
- بالە، مەنى تۇگىل سەنى دە اڭديدى! -دەپ كۇلىپ جىبەردى دە، جۇرە سويلەمەك بولدى. - مەنىڭ سوڭىما بەلسەندى قاتارىنا قوسىلعانىمنان سوڭ عانا ءتۇستى. سوعان قاراعاندا «جولداس» ءسىزدىڭ سوڭىڭىزعا بۇرىنىراق تۇسكەن شىعار. سىرلاستىعىمىزدى بىلمەسىن، كەسىرىم تيەدى، الىسىراق جۇرە تۇرايىق!
- نەعۇرلىم ءبىلسىن، مەن تۋرالى قورىقپا، وزىڭە نە كۇمان ارتسا، اقتىعىڭ ءۇشىن مەنى كۋاعا تارتا بەر!
الدى-ارتىنا جالتاقتاي تۇرىپ سويلەدى كۇلان:
- ماعان، «حۋگوجىڭمەن بولعان بايلانىسىڭدى ايت» دەيدى. ودان اقتاۋعا دالەلىڭ جوق قوي، كۋالىككە وتە دە، اقتاي دا المايسىڭ!
- اقتاي الامىن! 43-ءشى جىلدىڭ قىسىندا حۋگوجىڭدى وزىڭنەن قاتتى جيرەندىرگەنسىڭ... «شەشەم سيفلسپەن اۋىرعان. ماعان دا جۇعىپتى» دەپ جيرەندىرگەنسىڭ. سوڭىنان ءۇش رەت شاقىرتقاندا ءوزىڭ اۋىرعان بولىپ، بارماي قويعانسىڭ!
- سول كەزدە نۇرياشتان باسقا ەشكىمگە ايتا الماعانىما وكىنىپ ءجۇر ەدىم! -دەگەندە كۇلاننىڭ وتكىر قارا كوزىنەن جاس پارلاي جونەلدى. - بىلەدى ەكەنسىڭ، سول ايتقان عوي!... ەسىل ءسىڭىلىم!
- باسقا احۋالىڭدى دا تۇگەل ايتقان، ءبارى ەسىمدە، تولىق اقتاي الامىن!
- مەن، وسى ەكى-ءۇش كۇن ىشىندە كۇرەسكە تۇسەمىن! -دەپ ءجۇرىپ كەتتى. مەن جاتاعىما كىرە سالا كۇلان جونىندە اقتاۋ قاعاز جازۋعا كىرىستىم...
ماتقارى ۇستىنەن كۇرەس ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ دايىندالدى دا، تۇسكە جاقىن باستالدى. گرۋپپامىزعا ونىڭ جەرلەسىنەن، ساباقتاستارىنان، «شپيون ايەلگە قورعاۋشى بولدىم» دەگەن كەزىندەگى جاقىن جۇرگەن ادامدارىنان بىرنەشە قىزمەتكەر كەلىپ قوسىلدى. جيىندى مەن باسقاردىم دا، الدىمەن حاتشىعا ونىڭ تاپسىرعان تاريحىن وقىتىپ بەردىم.
- ماتقارى، سول «قاشقارلىق» شپيون ايەلگە قورعاۋشى بولعانىڭدى ءوزىڭ تاپسىردىڭ، راس قوي؟ -دەپ سۇراي باستادىم ءسوزدى. -ءسويتىپ ءجۇرىپ اشىنا بولعانىڭ دا راس قوي؟
العاشىندا «وتىرىك ايتقامىن» دەپ جالتاردى دا، سىرتتان قاتىناسقان تانىستارىنان: «ول ايەل قاشقارلىق ەمەس، اقسۋلىق» دەپ بىرەۋى، «اشناسى ما، ايەلى مە ايتەۋىر كوپ ۋاقىت بىرگە جۇرگەن» دەپ بىرەۋى شىعىسىمەن ماتقارىنىڭ اۋزى بۋىلا قالدى. اۋزى بۋىلعان سوڭ ايداۋشى دا، مۇرىندىقتاپ جەتەكتەۋشى دە شىعا بەرمەي مە. ايەلدىڭ اتى دا شىقتى. ونىڭ قازىر اقسۋ تۇرمەسىندە تەرگەۋدە ەكەندىگى دە شىقتى. گومينداڭعا كىم-كىمدى ۇستاتقاندىعى ايتىلىپ بارىپ، ول ايەلدىڭ جاسوستىعى انىقتالدى.
- «جاسوس ايەل، جىڭسا باسقارماسى تانىستىرىپ قوسقان سەنىمدى قورعاۋشىسىنا، ءوزى سۇيگەن اشناسىنا تىم بولماسا ءبىر سىرىن ايتپاي ما، ساعان مىندەت ارتپاي ما؟» دەگەن لوگيكا شابۋىلىنا وتە بەردىم مەن. مۇنداي شابۋىلعا پالە ەكەندىگىمدى بىلگەن سايىن الارا بەردى كوزى. سويتسە دە، «ماعان بىرەۋدىڭ قايدا باراتىنىن، نە سويلەيتىنىن ءبىلىپ كەلۋدى عانا تاپسىراتىن» دەگەنگە ءبىر كۇن شۇقشيعانىمىزدا ارەڭ مويىنداپ ەدى. ىڭىردەن باستاپ قايتا شۇقشيعانىمىزدا مىندەتتى اشىنالىق تەڭدىكپەن اقىلداسىپ ورىندايتىندىقتارىنا ءتۇن ورتاسىندا مويىندادى. استىرتىن مىندەتكە كەيىنىرەك تارتىلسا دا اشىناسىمەن تەڭ دارەجەلى جاسوس بولعاندىعىنا تاڭەرتەڭ ءبىزدى شۇقشيتپاي-اق شۇبىرتا جونەلدى ءوزى.
بۇل كەزدە ءار اترەت، ءار گرۋپپادان ماتقارىنى بىلەتىن بەلسەندىلەردى تاربيەلەپ، جالاڭداتىپ نيۋتۋانجاڭ ۇلگەرگەن ەكەن. ءوزى ايتقانداي، اترەت جيىنىنا سالىپ جىبەرىپ، كەڭىردەگىنەن سۋىرىپ الدى بار-ءمازىرىن. ەرلى-زايىپتى ەكى شپيون اقسۋدا گومينداڭعا ءۇش ادام ۇستاتۋ ارقىلى قىزمەت ورنىن ءوسىرىپ الىپ، ۇرىمجىگە شاقىرىلعان ەكەن دە، ۇرىمجىدە ءۇش ايماق شپيونى دەپ ءتورت ادام ۇستاتىپتى. باقىتىنا جاراي سول ۇستاتقان جەتى ادامى دا ازاتتىققا ءتىرى جەتكەن ەكەن. كورسەتىندى ماتەريالىمىزدىڭ جەڭىلدىگىمەن ءبارى قۇتىلدى دەپ مويىندادى ماتقارى. سولاردان حاۋىپتەنگەندىكتەن ەكى شپيون نەكەدە اجىراسقان بولىپ، ايەلىن اقسۋعا قايتارىپ جىبەرىپتى...
نيۋتۋانجاڭ ماتقارىعا «از كەمشىلىگىن قوسپاعاندا ماسەلەسىن وزدىگىنەن تاپسىرعان» دەپ «كەڭشىلىك» جاريالادى دا، ورنىندا قالتىردى. مەنى ارقامنان قاعىپ، جەكە سىبىرلادى سونسوڭ: «جارايسىڭ، جاقسى ۇستادىڭ! بىراق، ەندى كوزىڭنەن تاسا ەتپە!... ال، ءوزىڭ مەن تۋرالى كۇماننان تازارعان شىعارسىڭ؟ -دەگەندە مۇرنى جىبىرلاي جونەلدى.
- قايسى كۇمان؟... الگى قىلمىس جونىندەگى ۇعىمدارىڭىزعا قارسىلىعىمدى ايتاسىز با؟... ول، كۇمان عانا ەمەس، كوزقاراس قارسىلىعى عوي. بىراق، ونى ءسىز تاكتيكا ءۇشىن عانا دەپ تۇسىندىرگەندىكتەن قويا سالدىم عوي. شىندىقتا «قىلمىس» دەگەن - قىلمىس، كۇنا!... ول جيرەنىشتى. ادامزاتتى وعان مۇلدە كەشىرىم ەتپەۋگە شاقىرۋ عانا دۇرىس!...
- سەن، بيعابيلي جولداس... تابيعي، وتە قاراپايىم توڭكەرىسشى، مىناۋ دۇرىس، مىناۋ قاتە دەگەندەي عانا قاتىپ قالعان شىنشىلدىقپەن جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءالى ويلانىڭىز! كۇرەستە تاكتيكا ءبىرىنشى ورىندا تۇرۋى قاجەت! ماسەلەن، وسى ماتقارى وسى تاكتيكا بولماسا جاسىرىنىپ قالا بەرەر ەدى.
- بۇل كەرى توڭكەرىسشىنىڭ اقسۋدان اشىلىپ شىعۋىندا ءسوز جوق ەدى، -دەپ مەن وكتەدىم. - جەرلىك حالىقتى، بۇدان زيانكەستىك كورگەندەردى بىلاي قويعاندا، كۋاگەرلىك ەتكەن وسى ادامدار مەن قولعا الىنىپ وتىرعان شپيون جەسىرى-اق اشىپ تاستار ەدى. ال، باستىققا اقساقالسىدى دەپ ايىپقا بۇيىرماڭىز. «جولداس» دەگەن سوزدە ۇلكەن كىشىلىك جوق شىعار، سولاي ەمەسپە؟... ءسىزدىڭ «تاكتيكا» دەگەن تۇسىنىكتەرىڭىزگە مەنىڭ تالاسىم بار. سىپىرا الداۋدى تاكتيكا دەي كورمەڭىز. مۇنىمەن ءبىر عانا الدادىق. ەكىنشى رەت الداي المايمىز. پارتيانىڭ ستاجدى كادرى دەگەن التىن باسىڭىزعا الدامشى دەگەن اتاۋدى قوستىرماۋىڭىز قاجەت. مۇنى تاكتيكا دەپ قولدانىپ، ۇلى پارتيامىزدىڭ ابىرويىنا كىر جاقساق، حالىق الدىنداعى سەنىمنەن ايىرساق بۇدان جيرەنىشتى وپپورتونيزم بولماق ەمەس. بۇگىنگى «توڭكەرىستىك جەڭىس» دەگەندەرىمىز ەرتەڭ وتىرىككە شىعىپ جاتسا، سول كوممۋنيزم بولماق پا! الدامپاز، وتىرىكشى سۋايتتاردا نە قاسيەت، نەندەي بەدەل بولماق! ال، «قىلمىس وتكىزۋدەن جيرەنبە» دەي بەرسەڭىز، حالىق جۇرتشىلىعىنا قانداي تاربيە بولماق، نەندەي ناتيجە شىقپاق؟ اسىرەسە وسىنى تەرەڭىرەك ويلاپ كورۋىمىز قاجەت!...
بۇل كەڭەسىمە شىتىنىپ سۋىنىپ كەلە جاتقان باستىعىم «التىن باسىڭىز» دەگەن سوزىمنەن جىلۋ تاۋىپ، ءسال جۇمسارا تىڭدادى. ءوزىمنىڭ حانزۋ تىلىنە اۋدارىلعان كۇلان تۋرالى اقتاۋ قاعازىمدى وسى ساتتە ۇسىندىم.
- مىنە، مىنا ادامدى ءوزىڭىز ايىرىم تەكسەرىپ كورىڭىزشى!...
مىندەتتەلگەن گرۋپپامداعى «تاريح» ماتقارىدان سوڭ تاعى دا 10 شاقتى ءتۇن شالا ۇيىقتاعانىمىزدا ارەڭ تاپسىرىلىپ بولدى. «تاپسىرىلىپ بولدى» دەۋگە دە بولمايدى-اۋ، «كەرى توڭكەرىسشى» دەپ تانىسقاندارىمىز-ىڭعاي قاناۋشى-الدامشىلار مەن ايەل جەندەتتەرى بولىپ قالا بەردى دە، «بەلسەندى» دەپ قاتارعا العاندارىمىزدان ۇشەۋى ساياسي قىلمىسكەرگە ايلانىپ، كەرى توڭكەرىسشى قاتارىنا شىقتى. نيۋحانبەڭنىڭ بۇلاردى الدىمەن بەلسەندى قاتارىنا تارتۋى دا «تاكتيكا ءۇشىن» ەكەن. كەرى توڭكەرىسشىلەردىڭ قالىمىسىن ايقىنداپ، مويىنداتۋداعى مەنىڭ ەڭبەگىمە قاتتى سۇيىنگەندىكتەن، كەيىنىرەك «تاكتيكاسىنىڭ» بۇل سىرىن دا ايتىپ بەردى.
وزىمەن بىرگە مەنى دە الا جىعىلۋعا تىرىسقانداي، ماتقارى ءالى دە ورىنباسارلىق سيپاتىمەن مەنىڭ «تاريح» تاپسىرۋىمدى ءۇش-ءتورت رەت تالاپ ەتىپ ەدى. مەنەن بۇل جولى ءاليادان باسقا «تاريح» تاپسىرىپ الا المايتىندىعىن بىلگەن نيۋتۋانجاڭ سول جاۋابىنان اينىماي قويدى. «ول ايىرىم تاپسىرىپ جاتىر، ءالى دە ۇزدىكسىز تاپسىرادى» دەپ تويتارىپ تاستادى. ء"الى دە ۇزدىكسىز تاپسىرىڭىزدار، تازارۋعا ۇزدىكسىز تىرىسىڭىزدار!" -دەگەن سۋىق ءسوزىن تۋانجاڭ ساياسي قىلمىس تابا الماعاندارىنىڭ بارىنە سوڭعى جيىندا بىراق جاريالاپ قايتارىپ ەدى. توسەنىشتى قولتىعىما قىسىپ، ەسىكتەن شىعا بەرگەنىمدە، كۇلان قۋىپ جەتىپ، بىرگە شىقتى.
- اقتاۋشىم، سىزگە دە وسىنى ايتتى ما؟ -دەپ كۇلە سۇرادى.
- ارينە، ءۇش-ءتورت رەت ايتتى.
- ولاي بولسا، مەنىڭ وكپەلەۋىم قاتە ەكەن! -دەپ تاعى كۇلدى. الدىڭعى كۇنى ءبىر كۇن ءوزى تەرگەدى مەنى. الدىنا جايعانى سەنىڭ اقتاۋ قاعازىڭ ەكەنىن سەزگەنىم بويىنشا جىلاي وتىرىپ، بار كورگەنىمدى جاسىرماي ءبىر-اق توگىپ ەدىم. سەنىڭ قاعازىڭدى مەنىڭ سوزىممەن سالىستىرا زەرتتەگەندەي كەزەك يىسكەلەپ وتىرىپ، شۇلعي بەرۋىنەن اقتالعان-اق شىعارمىن دەپ قاتتى ۇمىتتەنىپ قالىپپىن. قورتىندى رەتىندە «ءالى دە ۇزدىكسىز ويلان!» دەمەسى بارما! ىرشىپ تۇرەگەلىپپىن. قايتا وتىرعىزىپ الىپ تاكرارلاپ، وسى قورتىندىسىنىڭ دۇرىستىعىن جارتى ساعات دارىپتەدى. سەندىرۋگە قانشالىق تىرىسقاندىعىن، ەزۋىنە بارماقتاي كوبىك ءۇيىپ قالۋىنان كورىپ، كۇلىپ جىبەردىم. «ءسىزدىڭ كونەشىلدىگىڭىز، ارقانداي شۇباتىلعان بۇرىمدارىڭىزدان دا كورىنىپ تۇرماي ما، كوبىرەك ويلانىڭىز!» دەپ قايتاردى.
- قارا! -دەگەن اسىلقاننىڭ نۇسقاعان جاعىنا جالت قارادىق. شپيوندىق قىلمىس شىققانداردى تۇگەل ءتىزىپ، ساقشىلار ايداپ بارادى ەكەن. ەڭ الدىندا كەشىرىم ەتىلەدى دەگەن ۇپ-ۇزىن ورىنباسارىم. قولدارى ءتۇپ-تۇگەل بايلانىپتى. (تۋانجاڭىمنىڭ بۇل كەشىرىمى دە «تاكتيكا» بولعانى عوي!)
- قاراماڭدار، قاراماڭدار! -دەپ توستى الدىمىزدى نيۋتۋانجاڭ. ولارعا تۋرا قاراي الاتىن بەت قالدى ما، تورعا الدانباي تۇسكەنى جوق.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، دۇنيە جەمقورلارىنىڭ ەشقايسىسىنىڭ ەسىنە تۇسە قويماعان زاماندا-اق قىلمىس جيداشىلارىن شىعارىپ، قىلمىس-قىلمىس دەپ قىلقىڭداتىپ ەدىڭىز. قىلمىستان ءتاتتى زات جوق ەكەنىن سوندا-اق بىلە قويىپسىز-اۋ. ء(تاتتى ۋ عوي ول). «قىلمىس ىستەۋ جيرەنىشتى ەمەس» دەپ الەمدە 1-ءشى بولىپ مىڭگىرلەگەن ءسىز ەدىڭىز، ىلە-شالا تاماعىڭىزدى كەنەپ الدىڭىز دا، «قىلمىس ىستەۋ جيرەنىشتى ەمەس، كومپارتياعا تاپسىرماۋ جيرەنىشتى» دەپ جار سالعان تاعى دا ءسىز. ءسويتىپ، جيىپ الىپ قوعامداستىرىپ، قىلمىس ءسوتسياليزمىن قۇرا قويدىڭىز.
«كەلەشەگىڭ نۇرلى» دەپ جاعىڭ سەنبەي ەندىگى ۇرانداتىپ جاتقانىڭىز، ارينە، قىلمىس كوممۋنيزمىن قۇرۋ عوي. ال، قىلمىس كوممۋنيزمى دەگەنىڭىز - جەر شارىن مۇڭكىتىپ، بۇكىل الەم دارەتحاناسىنا اينالدىرۋ ەمەس پە! جۇڭحۋانىڭ كەلەشەگى نۇرلى بولماي، كىمنىڭ كەلەشەگى نۇرلى بولماق! ىشىندە ءالباتتاسى بار يمانداي سەنىمىمىز وسى!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] تۋانجاڭ (حانزۋشا) - پولك قۇماندانى.
[2] شاقشاق (ۇيعىرشا) - قالجىڭشىل، ناق ماعىناسى قالجىڭ.
[3] دەڭ - قوناققا مايلاناتىن قورالى ءۇي. جەكە مەنشىكتەگى قوناق ءۇي.
