قازتۋعان بابام ايتىپتى...
ون بەسىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن جىراۋ قازتۋعان بابامىزدىڭ «قونىسىمەن قوشتاسۋى» دەپ اتالعان جىرىن وقىعاندا-اق سول ءبىر ەل باسىنا كۇن تۋعان الماعايىپ زاماننىڭ ەلەسى كوز الدىڭىزعا كەلگەندەي بولادى.
ادىرا قالعان كوك جايىق،
اڭىراپ قالعان قونىسىم!
قونىسىمنان اۋعان سوڭ،
كەتپەگەي ەدى ىرىسىم.
تاۋداعى تارلان ءبورى ەدىم،
تارىلعان سىندى تىنىسىم.
كەيىنگى وسكەن جاس بالا،
اق بالتىرىن ءتۇرىنىپ،
باسارىنا ەرىنىپ،
كوكىرەگى كۇيىنىپ،
تەك تىرلىككە ءسۇيىنىپ،
ىقتيارسىز جۇگىرىپ،
اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ
ەتپەگەي ەدى جۇمىسىن!
بۇل قونىستان كەتپەسەڭ،
مۇنى تالاق ەتپەسەڭ،
ەكەۋ-ەكەۋ سويلەسىپ،
ءبىزدىڭ كەيىنگى وسكەن جاس بالا
اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ
سوقپاسا ەكەن پايداسىن!- دەپ كۇيىنىپ، كوكىرەگىن قارس ايىرىپ، زاپىران جىرىن توگىپتى-اۋ ۇلى جىراۋ! بۇل جىردىڭ شىققانىنا ارادا اتتاي التى عاسىر ءوتىپتى. ءبىز شۇكىرامان - وزىمىزشە ەركىن ەلمىز. الايدا قازتۋعان اتامىزدىڭ: «ءبىزدىڭ كەيىنگى وسكەن جاس بالا، اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ سوقپاسا ەكەن پايداسىن!» دەپ اسا قاۋىپ قىلىپ، ساقتاندىرا ايتقان وسيەتىنىڭ ءومىرىمىزدىڭ كوپ تۇسىندا ورىن الىپ جاتقانىن سەزىپ-بىلگەن سايىن قابىرعاڭ قايىسادى. بۇعان مىسال ىزدەسەڭىز الىسقا كوز سالۋدىڭ قاجەتى شامالى، ءبىزدىڭ ورال قالاسى ابدەن جاراپ قالادى.
ون بەسىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن جىراۋ قازتۋعان بابامىزدىڭ «قونىسىمەن قوشتاسۋى» دەپ اتالعان جىرىن وقىعاندا-اق سول ءبىر ەل باسىنا كۇن تۋعان الماعايىپ زاماننىڭ ەلەسى كوز الدىڭىزعا كەلگەندەي بولادى.
ادىرا قالعان كوك جايىق،
اڭىراپ قالعان قونىسىم!
قونىسىمنان اۋعان سوڭ،
كەتپەگەي ەدى ىرىسىم.
تاۋداعى تارلان ءبورى ەدىم،
تارىلعان سىندى تىنىسىم.
كەيىنگى وسكەن جاس بالا،
اق بالتىرىن ءتۇرىنىپ،
باسارىنا ەرىنىپ،
كوكىرەگى كۇيىنىپ،
تەك تىرلىككە ءسۇيىنىپ،
ىقتيارسىز جۇگىرىپ،
اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ
ەتپەگەي ەدى جۇمىسىن!
بۇل قونىستان كەتپەسەڭ،
مۇنى تالاق ەتپەسەڭ،
ەكەۋ-ەكەۋ سويلەسىپ،
ءبىزدىڭ كەيىنگى وسكەن جاس بالا
اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ
سوقپاسا ەكەن پايداسىن!- دەپ كۇيىنىپ، كوكىرەگىن قارس ايىرىپ، زاپىران جىرىن توگىپتى-اۋ ۇلى جىراۋ! بۇل جىردىڭ شىققانىنا ارادا اتتاي التى عاسىر ءوتىپتى. ءبىز شۇكىرامان - وزىمىزشە ەركىن ەلمىز. الايدا قازتۋعان اتامىزدىڭ: «ءبىزدىڭ كەيىنگى وسكەن جاس بالا، اۋزى تۇكتى كاپىردىڭ سوقپاسا ەكەن پايداسىن!» دەپ اسا قاۋىپ قىلىپ، ساقتاندىرا ايتقان وسيەتىنىڭ ءومىرىمىزدىڭ كوپ تۇسىندا ورىن الىپ جاتقانىن سەزىپ-بىلگەن سايىن قابىرعاڭ قايىسادى. بۇعان مىسال ىزدەسەڭىز الىسقا كوز سالۋدىڭ قاجەتى شامالى، ءبىزدىڭ ورال قالاسى ابدەن جاراپ قالادى.
پاتشا زامانعى سالىنعان كونە ەسكەرتكىشتەرىن ماقتان قىلعان، جايىق جاعاسىنداعى قالانىڭ بەت-بەينەسى ءالى كۇنگە شەيىن قازاقى قالىپقا كەلمەي وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. ساۋلەت ونەرى اقساپ تۇر. سالىنىپ جاتقان ۇيلەر مەن قاپتاعان ساۋدا ورتالىقتارى دا ەسكىنىڭ ءىزىن قايتالاۋدان قاشپاعان. كوبىنىڭ فاسادى سول پاتشا زامانعى عيماراتتاردىڭ كوشىرمەسى دەرسىڭ. نە ارىستاننىڭ، نە جارتىلاي جالاڭاش ەركەكتىڭ، ناعىز بولماسا جۇمىر باعانالى كۇيى ەش وزگەرىسسىز وي-ساناعا بۇرىنعىنى ەسكە تۇسىرە بەرەدى. بىراق ءبىزدىڭ بۇرىنعىنى ەمەس، جاتتىڭ بۇرىنعىسىن. ماسەلە وسىندا. ازات ەلمىز. كوشەدەگى ۇيلەرىمىزدىڭ دە ءتۇر-تۇرپاتى سوعان سايكەس بولسا، قانە؟!. ونىڭ ۇستىنە ماڭدايشا بىتكەن ورىس پەن اعىلشىن تىلىندە. مەملەكتتىك تىلگە شۇيىرىلگەن مۇرىن سول كۇيى كوككە قاراپ تۇر. اڭداعانعا، وسىنىڭ ءبارى قازتۋعان بابام ايتقان جاتتىڭ شارۋاسىن سوعۋ، وزگەنىڭ جۇمىسىنا جەگىلۋ ەمەي نەمەنە؟
جىراۋ: «بۇل قونىستان كەتپەسەڭ، مۇنى تالاق ەتپەسەڭ...» الگىندەي بولىپ سورلايسىڭ، قامىتسىز-اق باسقانىڭ دەگەنىنە كونىپ، قور بولاسىڭ دەسە، ءبىز ابىلقايىرداي باتىر حانىمىز پاتشاعا: «جايىق قۇرعاپ كەتكەنشە، اقىرزامان جەتكەنشە بۇل ارادان قازاق ەشقايدا كوشپەيدى!» دەپ ايبات، سەس كورسەتكەنىندەي اتا قونىستى جاۋعا بەرمەي قورعاپ قالدىق، ۇرپاققا ميراس ەتتىك. بۇل جەر ءۇشىن قانشاما جويقىن شايقاستار ءوتتى. «جايىق ءۇشىن جانداسقان» يساتاي مەن ماحامبەتتەر كوكسەگەن كۇن توبەمىزدە. بىراق جىراۋ ايتقان جاتتىڭ ىرقىنا قۇلاۋ، سونىڭ جۇمىسىن ىستەۋ الدىمىزدان كەس-كەستەپ شىعا بەرەدى. بۇل ورالدا ءتىپتى كۇنى وتكەن، ەش ءمان-ماعىناسى قالماعان ميشا گاۆريلوۆ سياقتىلاردىڭ ەسكەرتكىشى مەن بالعا-وراقتى، ماشينا جوندەۋ زاۋىتىنىڭ اۋلاسىندا ءمىز باقپاي تۇرعان «كۇن كوسەمنىڭ» بەينەسىن كوزدەن تاسا قىلا الماي كۇن ءولتىرىپ جاتىرمىز.
سوڭعى ەكى-ءۇش جىلدا اتا-بابالارىمىزدىڭ قاناتتى سوزدەرى جازىلعان، بەينەسى سالىنعان بيلدوردتارىمىز تۇراتىن، وتكەندە ول جويىلدى، ورىندارى بوس، ەسەسىنە ۇلكەن-ۇلكەن عيماراتتار قابىرعاسى ونىڭ كوكەسىندەي جارناماعا تولىپ بارادى. ورال قۇددى قازاقتىڭ ەمەس، باسقانىڭ قالاسىنا كوبىرەك ۇقسايدى.
قالا ورتاسىنداعى اباي اتامىز بەن سىرىم باتىردىڭ ەسكەرتكىشىنەن باسقا ۇلتتىق كەلبەت بەرىپ تۇرعان ءبىر ءجونى ءتۇزۋ كوشە، نە عيمارات جوق. (وقاي-سوقاي مۇسىندەردى ساناپ وتىرعانىمىز جوق. ساناساڭ دا جالعىز جۇبان اتامىزدىڭ مۇسىنىنەن وزگە قازاقتان شىققان تۇلعاعا ءمۇسىن بار ما؟ جوق!) سىرىم باتىرىمىزدىڭ ەسكەرتكىشى تۇرعان ورتالىق داڭعىلىمىزدىڭ اتاۋى «ەكى ءجۇزدى». ۇيالماي-قىزارماي: «دوستىق - درۋجبا» دەيمىز. سونى نەگە اباي، نەمەسە سىرىم باتىر ەسىمىمەن اتاماسقا؟ سوڭعى كەزدە سول سىرىم بابا ەسكەرتكىشى دە الدەكىمدەرگە ۇناماي جۇرگەنىن ءبىلىپ، ءبىر سىلكىندىك.
ورالداعى اباي كوشەسى ءبىر تۇكپىردە، بار بولعانى جيىرما شاقتى ۇيدەن تۇراتىن، جان ادام بىلە دە بەرمەيتىن ءبىر شەتتە. وسىدان سوڭ ايتىپ كورىڭىز: «تەك تىرلىككە ءسۇيىنىپ، ىقتيارسىز جۇگىرىپ، باسقانىڭ پايداسىنا شاپپادىم» دەپ، ايتا المايسىز. ءبىلىپ تە بىلمەي، سەزىپ تە سەزبەي وزگەنىڭ ۇپايىن تۇگەندەپ جاتسىڭ.
م.گاۆريلوۆ ەسكەرتكىشىنىڭ قارسى بەتىندە ماحامبەت اتىنداعى بقمۋ تۇر. قۇلاعالى تۇرعان ەسكەرتكىشتى بيىل دا مايلاپ، سايلاپ تاستادى. تالايدان ايتىپ كەلەمىز، سول ورىنعا يساتاي مەن ماحامبەتتىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلسا دەپ. بىلاي ارەكەت بولاتىن سىقىلدى، بىراق... بىراق... سوسىن قالانىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان شەت اۋماعىندا «جەتىنشى»، «سەگىزىنشى»، ءتىپتى «توعىزىنشى» شاعىن اۋداندار ءتۇزىلدى. مىنە، سول تۇسقا ەدىل (اتيللا) پاتشا مەن تۇمار حانىمعا (توميريس) ارناپ كەلىستى ەسكەرتكىش ورناتىلسا دەگەن ارمان ىشتە وت بوپ لاۋلاۋدا. قۇرمانعازى اتامىزعا استانا مەن اقتاۋدا جانە استراحاندا ەسكەرتكىش قويىلدى، ال تۋعان جەرىندە، ياعني ورالدا كىشىگىرىم ءمۇسىن دە جوق. سول سياقتى تولىپ جاتقان: دينا، داۋلەتكەرەي، سەيتەك، مامەن سىندى اسىلدارىمىزدى دا ۇمىتۋعا قاقىمىز جوق. «اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى» دەگەن، ءبىزدىڭ وسىنداي-وسىنداي شەرىمىز بار، اعايىن.
وسىعان ەل اعالارى، قولىنا سەنىپ تاپسىرىلعان بيلىگى، الۋەتى بار ازاماتتار بەيجاي قاراماي، جۇمىستانسا، بۇقارا قولدايدى، ەكى دۇنيەدە ونداي ازاماتتارعا العىس جاۋىپ، ارۋاقتى اتا-بابالارىمىز دا ريزا بولادى. ورال قالاسى ەكىنىشى ەكاتەرينا تاڭعان اتاۋىمەن ءالى كەلە جاتىر عوي، سونىسى دا جەتەر، قازاقى اتۋداي تىلگە ورالىمدى بولىپ كەتكەن، حالىق سولاي قىلىپ العان. ال ايتىلعاندار ءبىرتىن-ءبىرتىن ىسكە اسۋى كەرەك. ەركىن ەلدىڭ ءار قالاسى مەن اۋىلى ەركىندىكتى سەزىنىپ، «جاڭا كيىممەن» كورىنگەنى ورىندى. توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان قالامىزدىڭ كەسكىن-كەلبەتى تاۋەلسىز قازاقستانعا ساي وزگەرسە، «ەدىل مەنەن جايىق بوپ، ەشكىممەن دە ۇرىسپاي» ءومىر ءسۇرىپ جاتقان حالقىمىزدىڭ رۋحى اسقاقتاي تۇسەر ەدى! بۇل ەڭ الدىمەن قازاقستان ءۇشىن قاجەت. وسىنى ۇعىناتىن ۋاقىت جەتتى.
مۇنايدار بالمولدا
ورال قالاسى
«اباي-اقپارات»
