قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءIىى
«تاريح تاپسىرۋ» ناۋقانى تاپقان قىلمىستىلارىن سوتقا-تۇرمەگە تارتىپ، ولارعا قارسى كۇرەستە كورىنگەن بەلسەندىلەردى پارتيا قاتارىنا تارتىپ، ولكە ورتالىعىنان ايماق-اۋداندارعا، ودان اۋىل-قىستاقتارعا جايىلىپ بارا جاتتى، جايقاپ بارا جاتتى. مەنىڭ ءتىرى نۇرياشىم دا سول مەكتەبىندە تۇرىپ-اق، كەرى توڭكەرىسشىلەر مەن جۋان جۇدىرىقتاردى جايقاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپتى. ءوزى بىلەتىن اۋداندارعا «اشكەرەلەۋ»، «انىقتاما»، «مالىمەت» جازىپ، ءوز جاۋلارىنىڭ تاريحتارىن دۇرىس تاپسىرۋىنا «كومەكتەسۋشى» بولىپ سىبانعان ەكەن. تيانشان قوناق ۇيىنەن مەن قايتقاننان سوڭعى بەسىنشى كۇنى ارەڭ كەلىپ كورىستى مەنىمەن.
1949-شى جىلدىڭ سەنتيابرىنەن بەرگە ءوزىنىڭ ماعان جۇمباق بولىپ قالعان تىرشىلىك كۇيى مەنىڭ وڭاشا جاتاعىمدا شەرتىلدى.
تەرگەۋشىم، نەسىبەڭىزگە نە ىلىنەر ەكەن، ەندى سونى تىڭداپ كورىڭىز!
* * *
ءIىى
«تاريح تاپسىرۋ» ناۋقانى تاپقان قىلمىستىلارىن سوتقا-تۇرمەگە تارتىپ، ولارعا قارسى كۇرەستە كورىنگەن بەلسەندىلەردى پارتيا قاتارىنا تارتىپ، ولكە ورتالىعىنان ايماق-اۋداندارعا، ودان اۋىل-قىستاقتارعا جايىلىپ بارا جاتتى، جايقاپ بارا جاتتى. مەنىڭ ءتىرى نۇرياشىم دا سول مەكتەبىندە تۇرىپ-اق، كەرى توڭكەرىسشىلەر مەن جۋان جۇدىرىقتاردى جايقاۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپتى. ءوزى بىلەتىن اۋداندارعا «اشكەرەلەۋ»، «انىقتاما»، «مالىمەت» جازىپ، ءوز جاۋلارىنىڭ تاريحتارىن دۇرىس تاپسىرۋىنا «كومەكتەسۋشى» بولىپ سىبانعان ەكەن. تيانشان قوناق ۇيىنەن مەن قايتقاننان سوڭعى بەسىنشى كۇنى ارەڭ كەلىپ كورىستى مەنىمەن.
1949-شى جىلدىڭ سەنتيابرىنەن بەرگە ءوزىنىڭ ماعان جۇمباق بولىپ قالعان تىرشىلىك كۇيى مەنىڭ وڭاشا جاتاعىمدا شەرتىلدى.
تەرگەۋشىم، نەسىبەڭىزگە نە ىلىنەر ەكەن، ەندى سونى تىڭداپ كورىڭىز!
* * *
اۋىلىنىڭ كۇزەۋلىگىندەگى ءوزى ماعان ۋادە ەتكەن يەن دوڭگەلەك شيگە ماقپال ىمىرت جابىلىسىمەن بارىپ تىعىلىپ، كوبىنەسە وتاۋداعى اۋىرۋ جەڭگەسىنىڭ قاسىندا بولاتىندىقتان، سوعان قوشتاسىپ قانا شىعىپ كەتكەنىن ەشكىم سەزبەگەن ەكەن. كۇزەتشىدەن كۇندىز جىبەرىپ ورنالاستىرعان كيىم-كەشەگىنىڭ اماندىعىن كورىپ، ارقانداۋلى اتىن ەرتتەپتى. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن بيىك شي اراسىنان باسپالاپ، يىسكەلەپ ءجۇرىپ تاباتىن قاسقىردان باسقا قورقىنىش جوق سياقتى. ال، ونى دا الدىمەن اتى سەزىپ بەلگى بەرەتىنىن بىلەدى. كوزىنە مىنا ەلەكتر كوزىن قاداي قويسام، ول دا قورقىنىشتى ەمەس دەگەن ويمەن قولشىراعىن ىڭعايلاپ وتىرا قالعانى سول-اق ەكەن، ەكى تۇسىنان تاسىرلاتىپ ونشاقتى سالت اتتى شىعا كەلىپتى. ماقپالدى اتىنا مىنە قاشۋعا ۇلگىرتپەي ۇستاعان ەكى جىگىت، اساۋ قول-اياقتارى مەن اۋزىن مىقتاپ بايلاپ، ءبىر جۋانىنا وڭگەرتىپتى. الا كەپ جونەلىپتى اتتى ءبورى.
تاۋعا كىرگەن سوڭ ارتتا قالعان توسقاۋىلشى توعىزدان ءبىر قوسار اتتى ەكەۋى قۋىپ جەتىپتى. كۇبىرلەسىپ قانا ماقپالدى اتتان ءتۇسىرىپ، بايلاۋدان بوساتىپتى. قاپ-قارا جارتاس، قاراڭعى شاتقال، قارا ورمان، قارا ءجۇزدى ءۇش قاراقشى... ءبارى دە بەيتانىس. ماقپال ءوز تاۋىنىڭ قاي ۇڭگىرى ەكەنىن دە ايىرا الماي تۇرىپ قالعان ەكەن.
- ەندى يبالى بول، كەلىن! -دەپتى وڭگەرىپ اكەلگەن قاتتى قولدى بوتەن داۋىس. - تاعى دا اساۋسىساڭ، لاج جوق، قايتا بايلايمىز!
- مەن سىزدەرگە ولسەم دە كەلىن بولمايمىن، اعايلار، مەندەي قارىنداستارىڭ دا، قىزدارىڭ دا بار شىعار. قانىما ورتاق بولماي قايتارىپ جىبەرىڭىزدەر! -دەپ ەڭىرەپ جىبەرىپتى ماقپال. - مەنىڭ ءولىمىم ىزدەۋسىز قالمايدى، ءوز تىرشىلىكتەرىڭىزگە دە كەسىر بولاتىنىم انىق!
قاراقشىلار ماقپالدىڭ ءوز ەرتوقىمى ەرتتەلگەن بوتەن اتقا كوتەرىپ مىنگىزىپ جاتىپ قايرىپتى جاۋابىن:
- اق قوي سويىپ، اق باتا وقىتقان، قۇداي قوسقان ءوز ورنىڭ، شىراعىم!... باسقا ەمەسپىز. اجەڭ دە، اكە-شەشەڭ دە رازىلىقتارىن بەرىپ تاپسىردى بىزگە!... وزدەرى دە كەلىپ ايتار، اقىلىڭا كەلەسىڭ، قازىرشە رەنجىمە! -دەي ءجۇرىپ، شىرقىراعان ماقپالدىڭ اياقتارىن ات باۋىرىنان قوسىپ بايلاپ-تا ۇلگەردى. ۇزىن ارقانمەن قولىن دەنەسىنە شىرماپ بايلاپ، ارقان ۇشىن بىرەۋىنە ۇستاتتى دا، شىلبىردان جەتەكتەي جونەلدى. ەكى اسۋدان اسىپ، جونعا شىقتى دا، كۇن شىعىسقا قاراپ زۋلاتتى. ءۇش ساعاتتاي ۋاقىت توقتاۋسىز جەلە شوقىراقپەن جورتىپ بارىپ، تەرىسكەيگە قاراي ەڭكەيىپ ەدى، تۇسىرەر جەرى تۇيىق شاتقالدىڭ باسى ەكەن.
ءبىر توپ اق تەرەك اراسىنداعى تاس ۇيدەن ەكى ايەل شىقتى. قاتتى بايلاۋدان اياعى ءۇيىپ قالعان ماقپالدى اتتان ەكەۋلەپ سۇيەمەلدەپ ءتۇسىردى. ەكى قولتىعىنان ەكەۋى ارەڭ كوتەرمەلەپ ەسىككە اپاردى.
- «اداسقاننىڭ ايىبى جوق، قايتىپ ءۇيىرىن تاپقان سوڭ»، وڭ اياعىڭمەن بيسميللا دەپ كىر، ماقىش! -دەدى ءبىرى. مۇنىڭ بولە كۇيەۋدىڭ جەڭگەسى ەكەنىن ماقپال داۋىسىنان تانىپ شيرادى.
- مەن كەلىن بوپ تۇسكەنىم جوق، اپكە، مالشا بايلاپ اكەلدى. ەگەر قانىڭىز بولسا بۇعان ءسىز دە نامىستانۋعا ءتيىستىسىز! -دەپ سەرپىلىپ، تەپسىنە كىردى ۇيگە. اۋىز ءۇي ەكەن. مايشامنىڭ الاكەۋىم ساۋلەسىمەن ءبىر بۇرىشتان قولىن قۋسىرىپ بولە كۇيەۋ كورىندى. - امانبىسىڭ باۋىرىم؟ -دەپ ماقپال تۋرا ۇمتىلعاندا، ول ىعىسىپ بارىپ، كىشكەنتاي ەسىكتەن ءتۇپ ۇيگە زىپ بەرىپ ەدى. ماقپال قۋا كىرگەندە، امانداسا الماي، اۋىز ۇيگە قايتا شىعا جونەلدى.
ەكى جەڭگە ماقپالدىڭ بۇل وجەتتىگىنە كۇلىسكەن بولىپ، سوڭىنان قۋا كىردى. تۇسكيىزدى، شىمىلدىقتى جەر توسەكتىڭ الدىنا يىعىنان باسىپ وتىرعىزدى «كەلىندى». «بولە كۇيەۋدىڭ» ولەكسە جاستىعىن بىلگەن ماقپالدىڭ كوكىرەگى ءسال كەڭىگەندەي سوزا كۇرسىندى. بەيتانىس «جەڭگە» جاپپاق بولعان جەلەكتى قولىنان جۇلىپ الىپ، لاقتىرىپ جىبەردى دە، كەشىرىم سۇرادى ءوزى.
- جەڭەشەتاي، ءبىر-بىرىمىزگە وشتىك-قاستىعىمىز جوق، جاڭا كورىستىك قوي، كوڭىلىڭىز قالادى، بۇل جونىندە زورلاي كورمەڭىز مەنى!... وسى جولدا كەلىن بول دەپ قۇداي زورلاسا دا كورىپ الماقپىن. جازانىڭ ەڭ جوعارىسى ءولىم عانا شىعار! بەيتانىس جەڭگە، تانىس جەڭگەگە ىمداپ قويىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى. «سەن اقىل ايت!» دەگەنى ەكەن. «اپكە» بولىپ العاش سوگىس ەستىگەن جەڭگە ەندى اقىل ايتپاي، ءوز ءجونىن عانا ايتتى.
- ماقىش، مەن تىم الىستا جۇرسەم دە تانيدى ەكەنسىڭ، ەندى نە ايتايىن، «بارىپ جەڭگەلىك مىندەت وتە، قايتسەڭ دە كوندىر» دەگەن بۇيرىقپەن كەلدىم. قازىر سەندەردى جاتقىزىپ تاستاپ قانا قايتپاقپىن. مىناۋ ءبىزدىڭ جىگىتتىڭ ناعاشى جەڭگەسى، ساۋىردان كەلىپتى. مۇنان سوڭ سول قارايدى ساعان. ەندىگىسىن ءوزىڭ ءبىل. بىراق ەندى قۇتىلۋىڭ قيىن. قۇدايعا تاپسىرۋدان باسقا مەنىڭ قولىمنان كەلەر جوق! -دەپ وكسىپ قالدى اپكەسى. - ايتەۋىر، اقىلدى ەكەنىڭدى ەستيتىنمىن. ءولىم دەگەنگە بارما، قانداي احۋال بولسا دا تىرلىك كەرەك، ءسىڭىلىم!
اۋىز ۇيدەن جۋان قاراقشىنىڭ بىرەۋدى جازعىرعان تۇرپىدەي ءۇنى شىعىپ، ءسوزى ەستىلمەي قالىپ ەدى. ىلە-شالا بولە كۇيەۋ كۇبىرلەپ جاۋاپ قايىردى.
- «باۋىرىم» دەيدى، ءوزى ۇلكەن ەكەن مەنەن، ۇرىپ تاستايدى!
- بويى ۇزىنداۋ بولعانىمەن، كورمەيمىسىڭ ءوزىڭ، ءجىپ-جىڭىشكە! -دەپ سىبىرلاي كىجىندى قاراقشى. - ال، سەن ودان جۋانسىڭ، كۇشىڭ تولىق جەتەدى، ءوز كەلىنشەگىنەن قورقا ما ەكەن، ىنجىق!
- ونىڭ قولى ۇزىن، بۋىندىرىپ كەتەدى!
- قاپ مىنانىڭ! -دەپ تىستەنگەن قاراقشىنىڭ كۇيەۋدى سىرتقا جەتەكتەي جونەلگەنى سەزىلدى.
سوزدەرىن شيقىلداپ كۇلە تىڭداعان اپكە «جەڭگە» ماقپالعا قاراي بەردى. ساۋلەلى شاناقتى كوزى كەڭ اشىلىپ، بەزەرە قارادى ماقپال دا:
- مەنىڭ ءوز شەشەمدى بىلەسىز عوي، سالەم ايتىڭىز اپكە، وعان وكپەم جوق. انا ايۋعا بيلىگى جۇرمەيتىنىن بىلەمىن. ءوزى مەنەن باسقا ءبىر جاقسى بالاسى بارىن سەزەتىن. سونىسىن باۋىرىنا تارتسىن!... مەن قاشان دا ءبىر تابامىن!...
وسىنى سىبىرلاپ ايتا وتىرىپ ەگىلگەن ماقپالمەن بىرگە جىلاعان اپكەسى، جات جەڭگە كىرگەندە شورت تيىلدى. داستارقان الا كىرگەن جەڭگە شاۋگىم اكەلۋگە قايتا شىققاندا، اپكەسى سىبىرلادى:
- مۇنان سوڭ مىنالارعا جۋاس بولىپ كورىنە تۇرعانىڭ پايدالى شىعار! ال، قاينىم وتە اڭقاۋ-اقىماقتاۋ بالا. بيىل 14 تە عانا عوي. 15 تە دەپ وتىرىك ايتىپ ءجۇر. جاسىرىن قورقىتساڭ دا، الداساڭ دا ايتقانىڭا كوندىرە الاتىن سياقتىسىڭ!...
ەكى جەڭگە زورلاپ وتىرىپ تاماقتاندىردى ماقپالدى. بەيتانىس قاراسى توسەك سالۋعا كىرىسكەندە، اپكە اتالعانى ماقپالدى تۇزگە ەرتىپ شىعىپ ەدى. قايتا الىپ كىرگەندە كۇيەۋسىماقتى توسەك ىرگەسىنە جاتقىزىپ، شىمىلدىقتى ءتۇسىرىپ قويعان ەكەن. ماقپالدىڭ سىرت كيىمى مەن ەتىگىن تارتىپ، زورلاپ شەشىندىرىپ، شىمىلدىققا «اقىل» ايتا يتەرمەلەپ كىرگىزگەن ەكى جەڭگە شىراقتى ۇرلەپ وشىرە سالا شىعىپ كەتتى. كىشكەنە عانا ءتۇپ ءۇيدىڭ ەسىگى سىرتىنان قۇلىپتالعانىن ەستىدى ماقپال. اقىرىن باسىپ بارىپ، ىشكى ىلگەگىن ءىلدى دە، استىنا ءبىر كورپە جايا سالىپ، تورگە جاتتى.
«كۇيەۋدىڭ» شىمىلدىق سىرتىنا دومالاپ شىققانىن ماقپال سەزبەي قالىپتى. تاعى ءبىر اۋناپ جەتىپ، جامىلشى سىرتىنان قۇشاقتاي العاندا، ماقپال سەلك ەتە ءتۇستى دە، ءشاپ بەرىپ القىمىنان الا ءتۇستى. بولەسىنىڭ ءوزى حاۋىپتەنگەنىندەي كەڭىردەگىنەن تىرەي قىسىپ، شيىق-شيىق ەتكىزدى.
- ءۇنىڭدى شىعارما! -دەپ سىبىرلادى سونان سوڭ. - مەن اپەكەڭمىن. اكەڭ مەن مەنىڭ «شەشەم» ءبىر انادان تۋعان! ونى بىلەمىسىڭ؟
- بىلمەيمىن. ايتەۋىر سەنى مەنىڭ كەلىنشەگىم دەگەن سوڭ... وسىلاي قۇشاقتا دەگەن، تاتەتاي... قۇشاقتاماسام ولار ۇرسادى!
- مەنىڭ ءتىلىمدى الساڭ ولارعا ۇرىسقىزبايمىن. ءتىلىمدى الماساڭ وسىلاي بۋىندىرىپ ءولتىرىپ تاستايمىن. ءتىلىمدى الامىسىڭ، المايمىسىڭ؟
- الايىن، تاتەتاي، الايىن، قويا بەر!
ماقپال القىمىنان قولىن بوساتا بەرگەندە، بولەسى شىمىلدىعىنا قايتا دومالاي جونەلدى. قايتا باسسالىپ ۇستادى ماقپال:
- مەنىڭ ءسوزىمدى ۇعىپ الىپ قايت!... سەنىڭ قادي دەگەن اپەكەڭ بار ەمەس پە؟
- بار ەدى، كۇيەۋگە بەرىپ جىبەردىك.
- مەن سول اپەكەڭمەن قۇرداسپىن. قاديدى كەلىنشەگىم دەپ ويناۋدان ۇيالمايمىسىڭ!
- جوق، جوق، بولمايدى ولاي دەسەم، ول مەنى قۋىپ ءجۇرىپ ساباپ، تاسپەن ۇرىپ، ءولتىرىپ تاستاي جازداعان!
- ماعان قىلجاقتاساڭ، تاسپەن ۇرماي-اق مىنا قولىممەن ءۇنىڭدى شىعارماي، تۇندە بۋىندىرىپ ءولتىرىپ تاستايمىن، ولگەنىڭدى ەشكىم بىلمەي قالادى، ۇقتىڭ با؟
- ۇقتىم، ۇقتىم!
- مۇنان سوڭ ەكەۋىمىز ىڭعاي ءبىر ۇيدە تۇرامىز. بىراق تۇندە مەنىڭ قاسىما كەلمەيسىڭ! سەنىڭ قاسىڭا مەن بارمايمىن. ال، كۇندىز، مەن نە ايتسام سونى ىستەيسىڭ! سوندا ەكەۋىمىز تاتۋ بولامىز. اعالارىڭ ۇرىسپايتىن بولادى. ۇقتىڭ با؟
- ۇقتىم، ۇقتىم!
- مەن سەنىڭ ءدال قاديداي اپەكەڭمىن. ساعان كەلىنشەكتى وزىڭدەي عانا كىشكەنەسىنەن، وتە سۇيكىمدىسىنەن تاۋىپ بەرەمىن! ونى العانشا ەشكىمگە ايتپايسىڭ، ۇقتىڭ با!... ايتىپ قويساڭ، سونىڭ كەشىندە بۋىندىرامىن، ۇقتىڭ با؟
ماقپال بولەسىنىڭ وسىلاي القىمىنا دا، اقىلىنا دا مىقتاپ قوندىرىپ قايتارىپ، تىپ-تىنىش ۇيىقتاتتى. تاڭەرتەڭ جەڭگەسى ەسىك قاققاندا توردەگى كورپە-جاستىعىن شىمىلدىق ىشىنە تاستاي سالدى ماقپال. «كۇيەۋ» قاسىنان، شىمىلدىق ىشىنەن شىققانداي كويلەكشەڭ بارىپ، ىلگەك اعىتتى. بەيتانىس جەڭگە ەلەگەن-قۇمان، ورامال، سابىن كىرگىزىپ، قاتپارلى كەكسە كوزىنىڭ استىمەن عانا كۇلىمسىرەي قاراپ قويىپ شىقتى. ماقپال شىمىلدىق سىرتىنا وتىرا قالىپ، قايتا كيىندى دە بولەسىن وياتتى. بەيتانىس قارا جەڭگەنىڭ كىمنىڭ ايەلى ەكەنىن سۇرادى.
- ورتانشى ناعاشىمنىڭ قاتىنى! -دەپ داڭعىرلادى بولەسى. - تۇندە سەنىڭ اتىڭدى جەتەكتەپ كەلدى عوي، ورتانشى ناعاشىم سول!
بەيتانىس جەڭگە، العاشقى وڭگەرىپ الا قاشقان قاتىگەز جۋان قارانىڭ ايەلى ەكەنىن ماقپال ەندى ۇقتى.
- تۇر، كيىن! -دەپ بۇيىردى بولەگە.
- ماقۇل، تاتەتاي!
- اقىرىن سويلە! «تاتە» دەمەي، «ماقىش» دەپ اتا مەنى، ۇقتىڭ با؟
- ۇقتىم، ۇقتىم!
- ماقپال بولەسىنىڭ قولىنا سۋ قۇيىپ بەرىپ تۇرعاندا، جەڭگەسى ەسىكتى اشىپ قالىپ، ۇيالماسىن دەگەندەي تەز جابا قويدى. ماقپال قۇماندى سونان سوڭ بولەسىنە ۇستاتىپ، بەتى-قولىن ءوزى جۋعاندا ەسىك تاعى ءبىر اشىلىپ جابىلدى. ناعاشى اعا-جەڭگەسىنىڭ «كۇيەۋ» مەن «كەلىننىڭ» وتاسۋ-وتاسا الماۋ جاعدايىن باقىلاپ جۇرگەنىن بايقاعان ماقپال تاڭەرتەڭگىلىك شايدى تۇيىلە وتىرىپ ءىشتى. بايلانىپ كەلىپ تىم تەز كەلىسكەندەي كورىنۋدىڭ ءوزى دە كۇمان تۋدىراتىندىعىن ەسكەرگەن ەدى بۇل.
«دۇزگە» شىعارعاننان باسقا ۋاقىتتىڭ بارىندە دە ەسىك سىرتتان قۇلىپتالا بەردى. بولەسىنە وسىلاي زورلاپ تەلىپ، زارىقتىرۋ ارقىلى ۇيرەنىستىرىپ قوسپاق ەكەندىگىن ءتۇسىندى ماقپال.
«تەلىنىپ بولدىم-كوندىم، كەلىن بولدىم» دەگەندەي جالعان يشارانى كۇنسايىن اشىعىراق بايقاتىپ سەندىرۋگە تىرىستى. سەندىرۋ ارقىلى سىرتقا شىعىپ، ءجۇرىپ تۇرۋدى وڭايلاستىرسا، زىتا جونەلۋ دە وڭايلاسپاي ما. كۇلىمسىرەيتىن دە بولدى ماقپال. بىراق ناعاشى اعا-جەڭگە ونىسىنا الدانباي، قاماي بەردى. ناقۇرىستانىپ وسكەن جيەنى ءۇش كۇن ىشىندە-اق، كۇزدىڭ قۋرايىنداي سارعايىپ بولدى. ءىشى پىسقاندىقتان "شىعامىن-شىعامىن" دەپ ەسىك تەپكىلەپ باقىردى. «سەن شىقساڭ ماقىشتىڭ ءىشى پىسادى، شىقپايسىڭ وتىر! قارتا، دويبى ويناڭدار!» دەپ سىرتتان ناعاشى جەڭگەسى زەكىدى.
- سىرتقا شىعايىق! -دەپ سەن ايتشى ماقىش، سەن سۇراساڭ شىعارادى! -دەپ ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ ماقپالدان دا ءوتىندى بولەسى.
- مەن ايتسام «ۇيات» بولادى! -دەپ سىبىرلادى ماقپال وعان. «ماقىش ەكەۋىمىز جاقسى بولدىق قوي، ەندى نە وشتەرىڭ بار بىزدە! ەكەۋىمىز بىرگە شىعامىز، قاراپ تۇرىڭدار وزدەرىڭ، توعاي ارالاپ سەرگىپ كەلەيىك» دەپ ايت!
ماقپال وسى ءسوزدى بولەسىنە تۇسكە شەيىن جاتتاتىپ، ارەڭ سويلەتتى. ەسىك اشىپ ءۇنسىز كۇلىمسىرەپ قانا تىڭداعان جەڭگەسى ماقپالعا سىناي قاراپ كىرىپ، جەلەك سالىپ ەدى، «كەلىن» بۇل جولى قارسىلىق كورسەتپەي جامىلا سالدى. قوس تۇتقىندى سونىڭ ەرتەڭىنە التىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ناعاشىسى شىعاردى سىرتقا. «وسى ءۇي ماڭىندا عانا ويناڭدار، بۇل تاۋ قازىر يەن، قاسقىر اشىققان ۋاقىت. ايۋ دا كوپ، جەپ كەتەدى!» دەپ قورقىتىپ شىعاردى. ماقپال جەلەكپەن ءۇنسىز عانا مويىنداعانداي ىلەستى بولەسىنە. سويتسە دە، ونىسىن ناعاشى كۇبىرلى ءزىلدى بۇيرىقپەن باسقارىپ، ءۇي ماڭىنداعى توعايدى عانا ارالاتىپ قايتاردى.
ەكىنشى كۇنگى ەكىنشى سەيىلدى دە، ءۇشىنشى سەيىلدى دە اككى اڭدۋشىلارىن سەكەمسىز سەندىرۋ ءۇشىن سونداي يبامەن وتكىزدى ماقپال. سول ءۇش كۇن ىشىندە ەرتتەۋلى اتتىڭ كۇندىز بەكىتىلەتىن جەرىن دە، جونعا شىعاتىن جولىن دا ءبىلىپ بولىپ ەدى. ءتورتىنشى كۇنى سەيىلدەۋگە بولەسىن سول اتتار بەكىتىلگەن جاققا قيىستاي بەتتەتتى دە، ءبىر قولىن ۇسىنا بۇيىردى.
- مەنى سۇيرە!
- نەگە؟... ۇرمايمىسىڭ؟
- ءتىلىمدى الساڭ نەگە ۇرادى ەكەنمىن، جۇگىرت مەنى!
بولەسى ماقپالدى قايداعى ءبىر توپ قاراقاتقا قاراي دەدەكتەتە جونەلىپ ەدى. ارتتارىنان باسپالاپ قاراپ تۇرعان جۋان قارا ايقاي سالدى.
- وي، قايدا باراسىڭدار؟
- قاراقات ىزدەيمىز دەيدى! -دەپ وعان ماقپال داۋىستادى دا -سۇيرەي بەر! -دەپ بولەسىنە بۇيىردى. ءوزىن «كۇيەۋ» توقتاتا الماي زورلانىپ بارا جاتقانداي بەينەمەن سىرىككە تايعاناپ جىعىلعانسىپ، تۇرا سالا تاعى «دەدەكتەدى».
باقىلاۋشىعا كورىنبەيتىن ءبىر جىراعا تۇسىسىمەن «مىقتى كۇيەۋدى» دومالاتا سالا زىتتى ءوزى.
- ال، قۋالا مەنى! -دەپ جىرانى ورلەي جونەلدى. بورساڭداپ توق «كۇيەۋ» قالدى دا، تاستان تاسقا ورعىپ، جاراۋ «كەلىنشەك» كەتتى. قۇز جارتاس تۇبىنەن كەشە كورىنگەن ەرتوقىمدى ەكى ات بۇگىن جايداق، ەكى جەردە ارقانداۋلى ەكەن. «جۇيرىگىڭ وسى بولار» دەگەن ءبىر كۇرەڭىنە جەتىپ بارعاندا ارت جاعىنان ايقايلاعان جۋاننىڭ زور داۋىسى شىعىپ، بارلىق جارتاستاردى جاڭعىرىقتىردى. ماقپال ارقاننىڭ ءبىر ۇشىمەن كۇدىر كۇرەڭدى نوقتالاپ جىبەرىپ، شاپانىن توقي سالا ىرعىپ ءمىندى. بىرەۋ ىرشىپ كەپ اش بەلىنەن جابىسا ءتۇستى ءدال وسى كەزدە، ات ۇستىنەن جۇلىپ كەپ الدى دا، اياعىن جەرگە دىك ەتكىزدى.
جارتاس ۇڭگۇرىن پانالاپ، ات باعىپ جاتقان قىزىلكۇرەڭ ءبىر قاراقشى تاعى بار ەكەن. ۇيقىدان قانتالاعان قيىق كوزىن ماقپالعا قاداي ءتۇسىپ، اتىن قايتا ارقاندادى...
ۇلكەن قاراقشىنىڭ الاسۇرا جەتسە دە اياي ۇرعان ءبىر شاپالاعىمەن ماقپالدىڭ قىلمىسى، ەكى شاپالاقپەن «كۇيەۋدىڭ» قىلمىسى كەشىرىلگەندەي، جىم-جىرت قوساقتالىپ، قايتا قامالىپ ەدى. سودان تاعى ەكى كۇن ءوتىپ، ءۇشىنشى كۇن جەتكەندە سىرتقا «كۇيەۋ» عانا شىقتى. شىققاندا دا مىقتاپ شىعىپ، ماقپالعا تۇسكى شايدان باسقا ۋاقىتتا كورىنبەي، كەشكى جاتىن ورىندا عانا كەزدەستى. بۇرىنعىداي ەمەس، كەسىرلەي كەزدەستى. ۇيقى بەرمەي جالىنا بەردى ماقپالعا: «جالعىز جاتساق قورقامىز عوي، بىرگە جاتايىقشى... تيىسپەيمىن عوي!» دەپ جالىنادى. جالىنعان بالانى جازالاۋ قيىن ەكەن. قىلقىندىرماي، شىمىلدىق ىشىنە بىرنەشە رەت جەلكەسىنەن قىسىپ قانا سۇيرەپ كىرگىزىپ تاستادى. ونىسىنا قويا قويماعان سوڭ كەڭىردەك جاعىنا ۇلكەن ەسكەرتۋ ايتقانداي ءبىر رەت قانا شيقىلداتىپ قايتارىپ ەدى. تاڭعا جاقىن ءوزىنىڭ سىلەسى قاتىپ، قاتتى ۇيىقتاپ كەتىپتى. جامباسىنا قونعان مىسىقتان اۋىر، قوزىدان جەڭىل بىردەمەنى سەزىپ ويانا كەتسە، بولەسىنىڭ ءبىر سانى ەكەن. ارقاسىنا جابىسىپ، ۇشكىر تۇمسىعىن ەتكە ءسىڭىرىپ العان تۇيەكەنەدەي قادالىپ قاتىپ قالىپتى. شىنتاقپەن بۇيىرلەپ، قابىرعاسىنا تۇيگىلەپ جىبەرىپ، ارەڭ اجىراتتى ماقپال. مۇنداي ونەرلىنىڭ كەۋدەسىن مىقتاپ باسىپ قويماسا، قاتەرلى بولاتىنىن ءبىلدى. كوكىرەگىنە قونا سالا ەكى قولىن تىزەسىمەن باسىپ الىپ، ال، شاپالاقتامايمىسىڭ. كەڭىردەگىن «ويباي» مەن «اتتانعا» جىبەرمەي قىسىپ، شيقىلىن عانا شىعاردى. ىشىنەن ىلگىنگەن ەسىكتى جۇلقىلاپ، اشا الماعان جۋاننان عانا جۋان ءۇن شىقتى ەندى.
- قىلقىندىرما!.. ەي كەلىن، بوسات قولىڭدى، ولتىرمەكپىسىڭ!
- يە، ولتىرەمىن دە، ولەمىن دە! -دەپ ماقپال شاق ەتە ءتۇستى. - اقىماق جيەنىڭدى بۇلاي قۇتىرتۋىڭدى قويماساڭ، ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ءوزىڭ دە ولەسىڭ!
- كۇيەۋىن ۇرا ما ەكەن، قۇدايدان بەزگەن!
- قۇدايدان بەزگەن وزدەرىڭ، باۋىرىن اپەكەسىنە قوساقتاي ما ەكەن!
- بوسات قولىڭدى، قويا بەر!
- ماقۇل، بولسىن، تاڭەرتەڭ سەن دە قويا بەر مەنى!... ءتىرى تۇرعانىمدا ءوز ەركىمنەن تىس ەشكىمدى دە باسىندىرا المايمىن! مىنا ءىسىڭنىڭ اسا قاتەرلى ەكەنىن ويلا دا، قايتار!
جۋان ءۇن وسىمەن توقتادى.
وندىرشەكتەۋدەن بولەسى دە توقتاعانداي، ەرتەڭىنە كەشتى تىنىش ۇيقىمەن وتكىزىپ ەدى. ەندى شاريعاتشىل قاتىنداردى اكەلىپ، وندىرشەكتەتپەك ەكەن. ءۇشىنشى كۇنى تۇستە ءبىر توپ قاتىن ساۋ ەتە ءتۇستى. ماقپالعا بەيتانىس ەكى كەمپىر ءبۇبى «ەركەك كيەسى» تۋرالى ەكى ساعات حيكايا ايتتى دا، ەمشەك ءسۇتى ارالاسپاعان نەمەرەلەردى قوساتىن شاريعات تۋرالى ءبىر ساعات ساپىلدادى. ال، ماقپالدىڭ جاۋابىنا جارتى مينۋت تا ءتيىمدى.
- اپايلار، بۇل شاريعاتتارىڭىز تاتار-وزبەك بايلارىنىڭ عانا شاريعاتى، بۇعان وماربەك پەن مەنىڭ سوقىر اجەمنەن باسقا قازاق ءمۇريتى تابىلمايدى! -دەگەنشە اۋزىن باسا قويدى جەڭگەلەرى.
- ءتايت ارى! -دەپ ەكى ءبۇبى قاتار زەكىدى دە، ۇلكەن قايناتاسىنىڭ اتىن «باتپيتىپ»، «ءمۇريت» دەگەندىگى ءۇشىن ەكى-ۇشەۋى جابىلىپ شىمشىلاپ، دوداعا سالا جازدادى.
موللانى شاقىرىپ كىرىپ، اۋىز ۇيگە جۇگىنتىپ تە قويعان ەكەن. ءتور ءۇي ەسىگىن اشتىرىپ تاستاپ، دەرەۋ نەكە وقىتتى. «رازىمىسىڭ» دەپ سۇراعان موللاعا كۇيەۋ اتىنان «رازىمىن» دەپ ورتا جاستى ءبىر ەركەك جاۋاپ بەردى دە، ماقپال اتىنان ءبىر جاس ايەل جاۋاپ بەرە سالدى.
- رازى بولساڭدار وزدەرىڭ-اق نەكەلەنىڭدەر! -دەگەنگە عانا جەتتى ماقپالدىڭ مۇرساسى. قاسىندا وتىرعان ءبىر جەڭگە اۋزىن باسا قويدى.
«كۇيەۋ» اتىنان رازىلىق ايتۋشى ەركەك، «كەلىن» اتىنان رازىلىق ايتۋشى ايەلدىڭ قايناعاسى ەكەن. بۇل كۇناسى ءۇشىن ماقپالدى وكىل ايەل باسسالىپ، اۋزىن شىمشي بەردى. ءتىپتى تىرناقتاپ تا جىبەرىپتى. اپپاق بەت قىپ-قىزىل قان بولىپ كورىنگەندە، ول داۋپەرىمدى تاعى ءبىر داۋپەرىم ايەل باسسالدى. تىرناۋشىنىڭ بەتى دە ماقپالدىڭ بەتىندەي بويالعاندا عانا اراشالاندى...
تاتۋ سامپىلداسا كەلگەن ايەلدەر ءوزارا قاتۋ سامپىلداسىپ، كۇن ەڭكەيە استى اسۋدان. ىڭىردەگى داستارقاندا جاستاۋ ەكەۋى عانا قالعانى كورىندى. بۇرىنعى قارا جەڭگەمەن ۇشەۋ بولىپ، ماقپالدى «كۇيەۋ» كورپەسىنە كىرگىزدى دە شىمىلدىق ءتۇسىردى. سىرتىنان ساقشىداي كۇزەتىپ ۇشەۋى قاتار جاتتى. شىراق ءوشتى.
- باۋىرىم، تىنىش جاتپاساڭ جازاڭدى قولما-قول بەرەمىن! -دەپ سىبىرلادى ماقپال بولەسىنە. «كۇيەۋ» الدىڭعى كۇنى عانا كورگەن جازانى قايتا كورمەۋگە انت ەتكەندەي ىرگەگە قاراپ توڭقايدى دا، قوزعالماي قورىلداپ قانا تاڭ اتىردى.
جەڭگەلەرىنىڭ ەرتە تۇرەگەلىپ، اۋىز ءۇيدىڭ تىم ەرتە قوزعالعانى ماقپالدى ەلەڭدەتىپ ەدى. ءوزىن تۇزگە شىعارعاندا قومدالعان ەكى تۇيەنىڭ ەسىك الدىنا شوگەرىلگەننەن سەزدى - «وتاۋدى» كوشىرمەك ەكەن. اسىعىس جاسالعان شايدان سوڭ وقالى كامزول، ۇكىلى جەلەك، شىتىرالى كامار، اشەكەي ايشىقتى كەبىس-ءماسى اكەلگەن الگى ءۇش جەندەت ءۇش جاعىنان جالاڭداپ، باسقاشا پورىممەن كيىندىرە باستاعاندا ءبىر-اق ءتۇسىندى، ءوزىن باسقا جاققا اكەتپەك ەكەن.
سىرتتان جۋاننىڭ كۇبىرىن ەستىپ كەلگەن بىرەۋى ۇكىلى جەلەكتى تىماققا اۋىستىرىپ، وقالى كامزول ۇستىنەن ولپى-سولپى ەركەك شاپانىن كيگىزدى دە، ماقپالدى سىرتقا شىعاردى. مىرزالاۋ عانا ەر-تۇرماندى شارداق كوك بيە كولدەنەڭ تارتىلا قالعان ەكەن. اياعىن تاعى دا ات باۋىرىنا تاڭدىرماۋ ءۇشىن ماقپالدىڭ ءوزى، ەركىمەن ءمىندى. تىزگىنى وزىنە تيگەنىمەن شىلبىرى تاعى دا جۋان قاراقشى قولىندا. كوز جاسىن ءۇنسىز پارلاتا جونەلدى. جەتەكتەۋشى دە ايداۋشى دا، ايقارا باسقان سۇرى تۇمان دا جىم-جىرت، تۇكسيە ءتۇستى...
بىرىنە-ءبىرى جالعاسقان قوجىر-قوجىر بوكتەرلەر، قيقى-شويقى، كەدىر-بۇدىر كەرىتاستار اراسىندا ۇزىك-ۇزىك سوقپاقتار. ءۇش كۇن باسقان جولىن ءۇش جىل كەزسە دە قايتا تابا المايتىنداي، باسىن ايلاندىردى ماقپالدىڭ. ءۇشىنشى قونالقىعا جەتكەن تۇكپىرى - ەندىگى قامالاتىن اباقتىسى - يەن قىستاۋ ەكەن. بۇعان ايسىز قاراڭعى تۇندە جەتىپ تۇسكەندىكتەن قاي جاقتان كەلگەنىن دە بىلمەي قالدى. جالعاسا قالانعان بىرنەشە ەسىكتى الاسا تاس ۇيلەردەن ماقپالعا ورتاداعى كىشكەنتاي ەسىك اشىلدى. اياق اۋىزىنداي عانا جالعىز كوزدى تەرەزەسى بار اياداي بولمەنىڭ ءبىر جاق جارىمىن اعاش كرەۋەت الىپتى. بولەسىن مۇنان كەيىنگى كەڭىردەكتەيتىن ۇيشىگى وسى ەكەن. ساۋىر ادىرلارىنىڭ بىرىندەگى ناعاشى قىستاۋىنا وسىلاي كەلىپ قامالىپتى.
سودان ءۇش-ءتورت كۇن وتكەندە ەكى جاعىنداعى قابىرعالاس ۇيلەرگە كۇزەۋلىكتەگى ۇلكەن اۋىلدان ەكى وتاۋ كوشىپ كەلىپ ءتۇستى. ءبىرى «ورتانشى» دەلىنگەن جۋان قاراقشىنىڭ ءوز ءۇيى دە، ءبىرى بولە كۇيەۋدىڭ ايتۋىنشا كەنجە ناعاشىسىنىڭ ءۇيى ەكەن. مايماڭداعان سەمىز كەمپىردى ەكى كەلىنى تار ەسىكتەن نىعارلاي كىرگىزىپ، توسەك الدىندا جالاڭباس وتىرعان ماقپالدى كورسەتتى. «شاشۋ» شاشتى. كەلىن سيقىندا يبا، يلىگۋ-يمەنۋ دەگەندەردەن ەشتەڭە سەزىلمەگەن سوڭ، ەسىككە دەرەۋ قايتا بۇرىلىپ كەپتەلدى كەمپىر. بۇيرىقتى سىرتتان ءتۇسىردى. جەلەك سالۋ، جاس جيەنگە جەل بەرۋ، جاسىندىرماۋ - باسىندىرماۋ... تاعى باسقا نە بۇيرىقتار بارى بەلگىسىز، ايتەۋىر ماقپالدىڭ العاش كورگەن تۇيىعىنداعى ناۋقاندار قايتا جۇرگىزىلدى. بىراق، قوس جەڭگە سىرتىنان قۇلىپتاۋدان باسقا مىندەتكە سىپايىلىق ساقتاپ، سىبانىپ كىرىسپەگەندىكتەن، بۇل جولى دا ەشتەڭە وندىرە الماي، ماقپالدى جەلەككە دە كوندىرە الماي قويدى.
جەڭگەلىككە ايەلىنەن كورى ابەۋ اتتى كەنجە ناعاشىسىنىڭ ءوزى سپورلاۋ ەكەن. ماقپال ىلگەن ىشكى ىلگەكتى سىرتىنان بۇتامەن اعىتىپ كىرىپ، ءبىر-ەكى تۇندە ابەۋ جىلانداي ىسقىردى. ماقپالمەن ارباسىپ قاتتى ايتىستى. «كەلىنى كەم تۇسپەي قويعاندىقتان، «دارىندى» جەندەتتىگىن اشكەرەلەمەسىن بە. كرەۋەتتا توڭقايىپ جاتقان جيەنىن كوتەرىپ اكەلىپ، جەر توسەكتەگى ماقپالدىڭ ۇستىنە ەكپەتتەتە باستى. ارينە، جۇرەكشايلى كۇيەۋدىڭ ءوزى شىرقىرادى مۇنىسىنان.
- اكەتىڭدەر مىنا ارسىزدارىڭدى! -دەپ سىرتقا ماقپال ايقايلادى. - نەتكەن تەكسىزدىك بۇل! - قابىرعالاس ۇيدەگى كەمپىردىڭ قۇلاعىن كەبىسشە كيە جونەلگەندەي بولدى بۇل ءسوز، ول ۇيدەن ول ايۋ اقىرعاندا، ەسىك الدىندا تىڭداپ تۇرعان ورتانشى جۋان جولبارىس كۇركىەدى.
- ابەۋ، قايت! شىق بەرى!
ءدال وسى شاقتا ابەۋدىڭ بوساي قالعان الاقانىنىڭ استىنان مىسىقتاي ىرشىپ جيەنى شىقتى. الدى-ارتىنا قاراماي قاشىپ، ناعاشى شەشەسىنىڭ قوينىنا تىعىلدى بارىپ. ماقپالدىڭ الگى سوزىنەن سىرتتاعى جۋان شىمىرىگىپ، ءوز ۇيىنە كىرىپ كەتكەن بولاتىن. بولەسىن سەرپىپ تاستاپ، كورپەسىن قىمتانا قويعان اپپاق ماقپالعا ەندى ابەۋدىڭ ءوزى ءتوندى. مۇنى ۇلكەن دەپ سىيلاۋدىڭ ءتىپتى دە قاجەت جوق ەكەندىگىن ەندى ءتۇسىندى «كەلىن». ءدال تۇمسىقتان تەۋىپ كەپ جىبەردى.
- جەڭەشە، جەڭەشە! بالكۇمىس، قۇتقار مىنا تەكسىزىڭنەن! -دەپ بار داۋىسىمەن ايقايلادى سونان سوڭ.
ەسىكتى شارق ەتكىزىپ تەۋىپ، شاڭقىلداي كىردى جاس ايەل. قايناعاسى ۇيىنە كىرىپ كەتىسىمەن ەسىككە جەتىپ، تىڭداپ تۇر ەكەن. ءداۋ تاناۋىن قولىمەن باسىپ تۇرىپ قالعان ابەۋ، جارماسا تۇسكەن ايەلىن شىنتاعىمەن قاعىپ جىبەردى. ىشكى-سىرتقى اششى تىلدەر استىندا اۋزى مەن مۇرنىنان مىڭقىلداي سويلەدى ماقپالعا:
- ڭايتىپ ىڭقويايىڭ، ڭوسى كەگىڭ ءڭۇشىۇن ءڭوزىم ڭكۇڭ توقال ڭەتەمىن سەنى! بادەشكە ىڭكونبەي ڭكورشى ڭقانە!
ايەلىنە جەڭگەسى كەلىپ قوسىلىپ، الا جونەلدى ابەۋدى.
- نەعىپ ءجۇرسىڭ ەي؟ -دەدى اعاسى ابەۋگە سىرتتا كۇبىرلەي كىجىنىپ، سۇيرەي جونەلدى وڭاشاعا. - وسىنداي دا ماسقارالىق بار ما؟
- ىڭنە دەمىپ تىلدەگەنىن ڭەستىمەدىڭ مە!
- تەكسىز دەدى، بۇدان دا وتكەن تەكسىزدىك ءوتۋشى مە ەدى! -دەپ اعاسى شارت ەتكىزدى شاپالاقپەن. - سەنەن باسقا قاي قازاق وڭمەڭدەپتى كەلىنىنە!
- ڭەش قايسىڭمىزدى ڭادام قۇرلى ڭكورمەي اسقاڭقتاۋىنا ڭقالاي شىدايسىڭ! -دەپ باجالاق قاقتى ابەۋ. - ەركەكتىك نامىسىمىز قايدا!... ەڭگەر ءڭوز كۇيەۋىن مەڭسىڭبەسە، مەنىڭ قالاي قورلاپ ڭايەلدەنەتىنىمدى ىڭكورەسىڭ!
- جاپ اۋزىڭدى! -دەپ اعاسى گۇج ەتە ءتۇستى. شارت-شۇرت، وڭدى-سولدى شاپالاقتان شەگىنگەن ابەۋدە قاتۋلاندى ەندى.
- وي، ءابدىباي، اعالىعىڭدى سىيلاۋدىڭ شەگى بار. تاپ قىسقارت ەندى!
- قىسقارتپاسام قايتپەك ەدىڭ! -دەپ ءىنىسىن اعاسى باسسالعاندا، سىرتقا شىققان سەمىز كەمپىردىڭ داۋىسى ەستىلدى.
- ءوي، ادىراقالعىرلار، نە جەتپەدى سەندەرگە! -دەگەندە-اق تىنىشتالا قالدى ەكى ءداۋ. - وسى مىنەزدەرىڭدى ءبىلىپ-اق كەلىپپىن-اۋ! ءابدىباي، سەن ەستىلەۋ ەدىڭ عوي، قارعام، قايتا عوي ۇيىڭە، اناۋ بەتسىز سۇرىنىڭ جازاسىن ءوزىم-اق بەرەرمىن!... بادەش! -دەپ شاقىردى سونسوڭ جيەن بالاسىن. - سەن دە بارا عوي وتاۋىڭا! ماقىش ءبىر اشۋىن بەرەر ماعان!
بادەشتى كىشى جەڭگەسى «وتاۋىنا» جەتەكتەپ اكەلىپ كىرگىزگەندە، ماقپال شىراق جاعىپ الىپ، ەسىك ىلگەگىن تاسپەن ۇرىپ جوندەپ جاتىر ەدى.
- قورقىپ قالدىڭ-اۋ، ماقىش! -دەپ كۇرسىنە كۇبىرلەدى كىشى جەڭگە. - مەن بارمىن عوي، قايتەر دەيسىڭ!... سويتسە دە، ساقتانعانىڭ جاقسى، قىزىل كورگەن سوڭ مۇندايلار تىمىسكىلەر-اق ءالى! - كويلەك-شتانشاڭ جالاڭاياق كۇيەۋسىماقتى كرەۋەتىنە شىعارىپ جاتقىزعان بالكۇمىس ۇيىنە قايتا بارىپ، تىستەۋىك اكەلدى.
ماقپالدىڭ ەسىك ىلگەگىن جاقسىلاپ ءيىپ بەردى.
- ەكى كۇشىكتەگەن سوڭ امالسىز بايلانىپ قالعانىم بولماسا... مەن دە كورىپ ءجۇرمىن-اۋ بۇدان! -دەپ سىبىرلادى دا، كوز جاسىن سىعىپ-سىعىپ الدى «جەڭگەسى». - مىنەزى وسى!
- مەنى دە سىزشە سولاي بايلاۋ ءۇشىن اكەلگەنى عوي!
ماقپال وسى كۇبىرمەن قىستىعا ەڭىرەگەندە ماڭدايىنان ءسۇيىپ العان ويماق اۋىزدى قىپ-قىزىل بالكۇمىس، تىلەۋلەستىگىن ايتا شىقتى ەسىكتەن:
-... سابىر ەت شىراعىم، شاما شارقىم جەتكەنشە كومەگىڭدە بولارمىن!
القام-سالقام كوپ ءۇيلى يەن قىستاۋدا جەتى كەيىپكەرلى كومەديا وسىمەن اياقتاعانداي تۇنەكتى ءتۇن تىنىشتىعى ورناي قالىپ ەدى. نويابر سوڭىنا تامان اۋىل تۇگەل كوشىپ كەلدى. «زورلايتىن جەڭگە جەندەتتەر ەندى كوبەيدى-اۋ!» دەگەن ءحاۋپى كۇشەيە ءتۇستى ماقپالدىڭ.
ساۋىر جوتاسىنان ەتەك جايعان قار بۇل قىستاۋعا دا ءبىر جاۋىپ سالعان كۇنى تۇتقىن «كەلىن» مەن «كۇيەۋى» توسىننان تاعى دا كيىندىرىلدى. ماقپال جەڭگەلەرىنىڭ جەلەك سالۋىنا قارسى شىعىپ تۇرعانىندا، ەسىك سىرتىنان جۋان اقساقالدىڭ داڭعىرلاعان كەڭشىلىك ءۇنى ەستىلدى:
- مەيلى، جەلەك سالىنباي-اق قويسىن، تىماقپەن-اق بارىپ قايتسىن! -دەدى ول. ۇيرەنگەن تىماعىن كەپتەپ كيە سالا شىققان ماقپالعا قويۋ بۋرىل ساقالدى شال باعدارلاي قارادى دا، سىرت ايلانىپ جۇرە بەردى. كىشكەنە كۇيەۋدىڭ تاۋداي كورەتىن ناعاشى اتاسى وسى ەدى. «جاڭا كەلىننىڭ» يمەنسىز بادىرايا قاراعان شارالى كوزىنە ءتۇرتىپ قالعىسى كەلگەندەي تۇيلىگە قاراپ بۇرىلدى. ساپتاما ەتىك، جەلبەگەي جامىلعان مول بارقىت شاپان، تۇلكى تىماعىمەن سىرتىنان كورىنگەندە پالۋان دەنەلى كىسى ەكەن بۇل دا. «قايناتا دەپ تانىماسام دا قايىمسىز ادەت كورسەتسەم نەم كەتەر ەدى!» دەگەن ويمەن تومەن قاراپ تۇرعان ماقپالعا تاعى دا سول كوك شارداق، ەندى كۇمىس ەرتوقىممەن كولدەنەڭدەدى. ماقپال تاعى دا ءوز ەركىمەن ءمىنىپ ەدى. ءساندى كيىنگەن قوڭقا تاناۋ سۇرى ابەۋ قامشىسىن سۇيرەتە شىعىپ، دەرەدەگى اتىنا ۇمتىلعاندا جۇرەگى زىر ەتە ءتۇستى قىزدىڭ.
- ەي، سەن قال! -دەپ ابەۋگە زەكىدى اقساقال. - وي، ءابدىباي قايداساڭ، بار، مىنا بالالاردى سەن باستاپ اپار! بول، جۇرىڭدەر تەز!
بۇيرىق تاباندا ورىندالىپ، بالا كۇيەۋ، بالكۇمىس، ماقپال ۇشەۋىن ورتانشى جۋان باستاي جونەلدى. اقساقالدىڭ باتپاقشىلىقتا ۋاقىتسىز قىدىرتىپ جىبەرگەن جەرى سايىرداعى كونباي اتتى ءىنىسىنىڭ اۋىلى ەكەن. ماقپال وندا بارىپ ءبۇيىمتايسىز-جۇمىسسىز ءبىر اپتا قامالعان سەبەبىن تۇسىنبەي، اسا قۇسالانىپ قايتىپ ەدى. ارتىنان ەستىسە، ولار سايىرعا اتتانعان كۇننىڭ ەرتەڭىنە اۋىلعا ۇستازى دۇيسەن كەلىپتى. ونىڭ ماقپالدى ىزدەپ شىققانىنان الدىن الا حابارلانعان «ۇزىن قۇلاق» سۇمدار ماقپالدى تاسالاۋعا قىدىرتقان ەكەن. دۇيسەننىڭ كەلىپ ايتىپ كەتكەن سالەمىن گۇلسانا ماقپالعا سودان ءبىر اپتا وتكەندە «تۇزگە» شىققان ۋاقىتىندا ارەڭ جولىعىپ جەتكىزىپتى. بيعانعا دەرەگىم جەتەتىن بولدى دەپ قۋانعان ماقپال سودان باستاپ، گۇلساناعا كەزىككەن جەردە مەنى سۋرەتتەپ تانىستىرا بەرگەن ەكەن.
ابەۋ قۇتىرتقان «كەنەسى» ماقپالعا سول قىستا ەكى رەت قانا جابىسىپ، ەكى رەت قانا مىتىلىپ، شيقىلداپتى. تەرەزە سىرتىنان سونى ەستىپ، ناعاشىلارىنىڭ اقىرعانى بولماسا، بۇل قىستان قىسىم كورمەي شىعىپتى ماقپال. بالكۇمىس ارقىلى جەمەنەي سوتىنا ەكى رەت، التايداعى ايماقتىق سوتقا ءبىر رەت ارىز جولداپ تا ۇلگەرىپتى.
قار كەتە كەلەدى دەپ مەنى كۇتكەن ماقپال ارىزدارىنا جاۋاپ كۇتىپ، ۇيقىسى قاشىپ جۇرگەنىندە سۇمدىقتىڭ ۇلكەنى كورىنىپتى ءبىر كۇنى: كوكتەۋگە اۋىل كوشەسىمەن «جاڭا وتاۋىن» كونباي اۋىلىنا كوشىرە جونەلىپتى. ءوزىنىڭ سىرالعى بولەسىمەن عانا ەمەس، سۇرى تاجالداي ابەۋدىڭ ۇيىمەن بىرگە كوشىرىپتى.
ماقپال ءۇشىن ەڭ قاتەرلى جاز باستالدى ءسويتىپ. ىرگەلەس بەرىك، ىلگەگى مىقتى تام ءۇي ەمەس، ايبارلى ەرى، ءيا، اسالى قارتى، سالماعى-ساقتىعى بار ۇلكەنىرەك تە كيىز ءۇي ەمەس، جەلگە جەڭسىك، ەسەرگە ەبەلەك كورىنەتىن تيتتەي وتاۋسىماقتاعى كۇشىكتەي عانا كۇيەۋسىماعىن مەنسىنبەيتىن سۇلۋعا سۇق كوز، سۋماڭ قولدار كوبەيە باستادى. تۇندە ىرگەنى، ءيا، جابىقتى كوتەرىپ كىرىپ، كەزەك-كەزەك سۋماڭدادى. جاي اقىلعا كونىپ، كەت دەگەنگە كەمي قويمايتىن سۇعاناق يتتەر دە بار ەكەن. وندايلاردى ءوزى وقتاۋلاپ، بولەسىن اتتانداتىپ ارەڭ كەتىرەتىن بولدى ماقپال. سول سۋماقىلاردىڭ ەڭ سوتاناقىسى ابەۋدىڭ ءوزى بولىپ ەدى. ونى ارتىنان قۋا جەتكەن بالكۇمىستىڭ كوسەۋى، الدىنان ماقپالدىڭ وقتاۋى ارەڭ قايمىقتىرىپ، زورعا قايتارىپ ءجۇردى. اقىرى ابەۋ مەن بالكۇمىس ءۇش تاۋلىك تولاسسىز سوعىسىپ، ايرىلىسۋ ءۇشىن كونبايعا جۇگىندى. كونباي ءابدىبايدى شاقىرىپ، ەكەۋلەپ سوققىلادى دا، اۋىل موللاسىنىڭ الدىندا انت شكىزىپ ارەڭ تيدى ابەۋدى.
باسقا بەيتانىس سۇعاناقتار تورىقتى ما، زورىقتى ما، بۇل سۇلۋدى كوندىرۋدەن ايەلدىككە ايعىردى كوندىرۋ وڭايىراق ەكەندىگىن ءتۇسىندى مە، ايتەۋىر تولاستاي قالدى. تۇنىمەن سوعىسىپ، تاڭ اتا تالىعىپ جىعىلاتىن ماقپال تىنىشتىق تابا قالىپ ەدى ءسويتىپ. بىراق بۇل تىنىشتىق تا باياندى بولمادى. شىلدەنىڭ اقىرىنا تامان ءبىرتۇرلى مازاسىزدىق تاعى جەتتى ماقپالعا. بولەسى ەكەۋىن كونبايدىڭ ءبىر ۇلى ايداپ، ءبىر ۇلى جەتەكتەپ، ۋاقىتسىز قىدىرتىپ اكەتە بەردى. «بيعان مۇندا دا كەلىپ ءتىنتىپ ءجۇر ەكەن-اۋ!» دەپ ايقىن سەزسە دە، ءۇنسىز ەگىلۋدەن باسقا لاج تابا الماي، ايدالا بەردى ماقپال. ورمان كۇزەتشىسىنىڭ جالعىز تامىنا دا، قىستاۋلىق، كۇزەۋلىك جايىلىم كۇزەتشىلەرىنىڭ لاشىقتارىنا دا قامالىپ، ون شاقتى كۇن سەرۋەندەپ قايتارىلدى. «بيعان مەنى تابا الماي قايتتى-اۋ!» دەپ ونان سايىن ەگىلدى. تىم بولماسا مەنىڭ سالەمىمدى گۇلسانادان ەستىسە يگى ەدى!
كونباي اۋىلىنداعى كۇندەر وسىنداي سەرگەلدەڭمەن ءوتىپ جاتقانمەن، سەرگىتەتىن ۇمىتكەرلىك ىستەر دە ەستىلدى. بالكۇمىستەن ءوتىنىپ، ونىڭ ەڭ پىسىق دەگەن باۋىرىن شاقىرتتى كۇزگە تامان. التاي جەرلىك پارتكومعا بارلىق احۋالىن بايانداپ، قۇتقارۋدى وتىنگەن ارىز دايىندادى. ءوزىنىڭ كۇزدە، قىستا، جازدا تابىلاتىن ادرەستەرىن تۇگەل ايقىنداپ، تولىق ەسكەرتۋ جازدى. شاقىرىلعان ۋاقىتىنان ءبىراز كەشىگىپ، سەنتيابر جارىمداعاندا جەتكەن باۋىرىنا بالكۇمىس ارىزدى جەرلىك پارتكومعا ءوز قولىمەن جەتكىزۋدى مىقتاپ تاپسىرىپ اتتاندىردى.
سول بالدىزىنان سەكەم العان ابەۋ، «ماقپالدى يگەرۋ» قيمىلىنا قايتا كىرىستى ەندى. ايەلىن ۇرىپ تاياققا جىعىپ تاستاعان ءبىر كۇنى بۇرىنعىسىنان ءوسىپ، ەرجەتىپ قالعان بادەشتى ماقپالدىڭ كوزىنشە اشىق قايرادى. «جىگىتكە ءوز كەلىنشەگىنىڭ قاسىنا جاتا الماۋدان ولگەن جاقسى»، «ەردى نامىس، قوياندى قامىس ولتىرەدى»، «سونشالىق نامىسسىز نەتكەن ىنجىق ەدىڭ! كۇشىڭ بىلتىر جەتپەگەن بولسا، ەندى بيىل تولىق جەتەتىن زىڭگىتتەي جىگىت بولعانىڭدى بىلمەيمىسىڭ! مىنا سۇلۋدى ەگەر سەن الا الماساڭ، «ەردەن كەتسە دە ەلدەن كەتپەيدى»، مەن الامىن، ۇعىپ قوي!... ەگەر ساعان بايبىشە بولعىسى كەلمەسە، ماعان توقال بولادى. باسقا بارار جەرى جوق. وسىنى ەكەۋىڭ دە ويلانىپ كورىڭدەر!» -دەدى.
ماقپال دا ەگەسپەن جاۋابىن قاتتى قايىرىپ، ءتىرى تۇرعاندا بەرىلمەيتىندىگىنە سەرت ايتىپ شىعاردى. ابەۋ ىڭىردە جيەنىن سىرتقا شىعارىپ الىپ، تاعى دا كۇبىرلەپ كىرگىزدى. ەل ۇيقىعا جاتىسىمەن الىستى بولەلەر. جانتالاس شايقاس وتاۋدى شاقىرلاتتى. ماقپال بۇل جولى استىعا قاپلىس ءتۇسىپ قالىپ ارەڭ اۋداردى دا، ارەڭ شيقىلداتتى. جان اشۋىمەن قاتتى قىلقىندىرىپ ەدى. از ۋاقىت وتپەي ءوزى شىر ەتە ءتۇستى. ءبىر كۇشتى قول ارقاسىنان ساپ ەتە ءتۇستى دە باسسالدى. ول باسسالعان مىقتىنىڭ ابەۋ ەكەندىگى، ىلە-شالا ءوزىنىڭ شالقادان ءتۇسىپ اتتان سالۋىنان تانىلدى. ونى اڭدىپ تۇرعان تاعى بىرەۋ باسسالىپ، تەپكىلەي جونەلگەن ەكەن. ءۇشىنشى رەت اتتانداۋعا ماعدىرى جەتپەي قىرىلداي قالدى ابەۋ. سوققىعا جىققان ەكى مالشى مىرزانى ەسىكتەن سۇيرەپ شىعارعاندا، اۋىل ادامدارى شۋلى وتاۋعا قاراي «دومالاپ» كەلەدى ەكەن. كويلەك-شتان ۇستىنەن قاپتال شاپانىن جەلبەگەي جامىلا مامىرلاپ كەلە جاتقان كونبايدىڭ الدىنا ابەۋدى تاستاي اقىردى مالشىنىڭ ءبىرى.
- نە قىلىق بۇل!... كەلىنىن ءىنىسى ءۇشىن قايناعاسى زورلاۋ قايدان شىققان!...
- قانداي حايۋاننىڭ ءىسى بۇل! -دەپ مالشىنىڭ تاعى ءبىرى ۇمتىلدى.
- قاراقتارىم، قازىكەن، بازىكەن سابىر ەتىڭدەر! -دەپ قالتىراعان كونباي، ابەۋدەن انت العان موللانىڭ ۇيىنە قاراي ايقاي سالدى. - وي، موللەكە، جانتاس بەرى كەل، بەرى كەل! مىنا انت اتقىردىڭ ازعىندىعىن كور!
ۇيىنەن شىعىپ موللا ايقايلادى:
- ءوي، بايەكە، اناۋ كەلىن-كەپشىكتىڭ، بالالاردىڭ الدىندا نە دەيمىز، وزدەرىڭ بەرى كەلىڭدەر!... قازىكەن، «اشۋ الدىندا، اقىل سوڭىندا» مۇندا كەلىپ سويلەسەلىك!
قازىكەن، بازىكەندەر قىلمىستىنى سۇيرەپ، ىركىلدەگەن كونباي، كەنبايلار وزدەرىن-وزدەرى سۇيرەگەندەي ىڭقىلداي دەدەكتەدى موللاعا.
تاياققا كۇندىز جىعىلعان بالكۇمىس ماقپالدىڭ ءۇنىن ەستىسىمەن سەندەلەكتەي تۇرەگەلىپ، سىرتقا شىققان بولاتىن. كۇيەۋى «كىشى وتاۋدان» سۇيرەلىپ شىققاندا ول كىرىپ، ماقپالدان كوڭىل سۇرادى.
- بۇگىنشە بارمىن جەڭەشە! -دەپ ءۇن سالا ەڭىرەپ جىبەردى ماقپال. قاراڭعى ۇيدە ەكەۋى قوسىلا ەڭىرەسىپ، سوزگە مۇرسالارى كەلمەي وتىرعاندا سىرتتاعى كوپشىلىك موللانىڭ ءۇي جاعىنا كەتىپ ەدى. ەكى جاق ءسوز باستاسىمەن موللا ەكى كەمپىردى ماقپالدان قىلمىس انىقتاۋعا جىبەرىپتى...
- قايناعاڭنىڭ ەتى دارىدى ما، دارىمادى ما، قالقام؟ -دەپ بىرەۋى كۇبىرلەپ قانا سۇرادى ماقپالدان. - ۇلى ىستە ۇيات جوق، بىزگە شىنىن عانا ايتساڭ بولعانى! وزىڭدە ايىپ جوق ەكەنىن ءبارىمىز دە بىلەمىز!
ۇلكەن انالاردان شىققان وسى ءسوزدىڭ ۇياتىنان جەرگە كىرىپ كەتە جازداعان ماقپال، تۇقىرىپ، تۇيىلە ءتۇسىپ، قالاي سويلەگەنىن دە سەزبەي قالدى:
- دارىعانى نەسى، ءتىرى تۇرعانىمدا مۇنداي جابايىلىققا جول بەرە قويامىن با؟ بىراق، جابايى بولعاندا دا... ءتىپتى توبەتتەي ۇياتسىز... سوعان نامىستانامىن!
- ە، بولدى وندا، ەشتەمە ەتپەس، تۇزەلەر بار جاعدايىڭ!
- «جاس ءوسىپ، جارلى بايىماي ما» -دەپ ەكىنشى كەمپىر عانا ءزىل سەزدىردى سوزىنەن. - ءالى-اق باقىتتى بولارسىڭدار!
ەكى كەمپىر شىعا جونەلدى وسى جاۋاپپەن. ءبىرازدان سوڭ بولەسى الدەكىمنىڭ يتەرمەلەۋىمەن قايتىپ كىرىپ، ءوز توسەگىنە سۇلاي كەتتى دە، بالكۇمىستى ماقپال سۇيەمەلدەپ، ءوز ۇيىنە كىرگىزىپ قايتتى. ەسىكتى بوساعادان شاندىپ بايلاپ، ءوز ورنىنا قيسايدى. قايتادان جىم-جىرت بولا قالدى اۋىل. تاڭ اتقاندا ءتىپتى جىم-جىرت، تۇندەگى وقيعا سونداعى قاراڭعىلىققا ءسىڭىپ، سول تۇنمەن بىرگە جىم-جىلاس جوعالعانداي.
سول جىم-جىرتتان جىم-جىرت، سۇرلانا-سۇرلانا كۇز اقىرلاستى. العاشقى قار جاۋدى. ابەۋ توسەك تارتىپ جاتا بەرگەن سايىن سۇرلانعان اۋىل، ءتىپتى جىم-جىرت. زامان جاڭارعانىن قازكەن، بازكەندەردىڭ جاۋاپقا تارتىلماعانىنان ءبىلىپ ماقپال جاتتى. بۇل اۋىل قىستاۋىنا كوشەردە ۇلكەن اۋىلدان كولىك كەلىپ، ەكى وتاۋىن كوشىرىپ اكەتتى. ەردىڭ قاسىنا ءتورت جاستىق قويىپ وبەكتەپ ارەڭ جەتكەن ابەۋدى كورگەندە اكە-شەشە، تۋىس-تۋعاندارى ءتىپتى سۇرلاندى. جىم-جىرت، كۇن بۇلاي وتە بەرسە، مىنا جەندەتتەر ءوزىن جەمتىككە اينالدىرماي قويمايتىنىن ءتۇسىنىپ، ماقپال دا سۇرلاندى. «باسقاسىن بىلاي قويعاندا مىنا جامان بادەشتىڭ بەس جاس ۇلكەن وزىمەن جاعالاساتىن بولعانىن كورمەيمىسىڭ! ەركەك ەمەس پە، كۇشى ەرتەڭ-اق اسىپ، ەمىن-ەركىن زورلايتىن بولاتىندىعىندا كۇمان بار ما!... بالكۇمىس ايتقانداي «كۇشىكتەسە» كۇنى نە بولماق!... وسى قاتەردەن تىتىرەي بەرەتىن بولدى ماقپال. مۇنداي زورلىقپەن لاجىسىز كوندىرۋ بار ەكەن، ارينە كۇشىك وندىرۋدە بار عوي. ونان سوڭ تىرلىك نە بولماق!...» كۇشىكتى قىڭسىلاتىپ تاستاپ، سۇيگەن جارعا قالاي ءتىرى كورىنەرسىڭ! ... شيپاسىز قاسىرەتتىڭ ەمى تەك ءولۋ، ءولۋ عانا بولماق!... زورلىققا توتەپ بەرە الماي جەڭىلگەن كۇنى-اق جەرگە كىرۋىم ءجون!» -وسىنى ويلاپ تىتىرەدى ماقپال. بەسىك كۇيەۋدىڭ بەتى قالىڭداپ، كۇشەيىپ كەلە جاتقانىن كورگەن سايىن تىتىرەدى.
ماقپالدىڭ وسىلاي قىسىلىپ جۇرگەن شاعىندا گۇلسانا، ايتار سىرى بارىن سەزدىرە جالتاقتاپ، اۋدەم جەردەن قاراعىشتاي ءجۇردى. ابەۋ سوققىعا جىعىلىپ كەلگەننەن بەرى ءتىپتى الارعان كوزدەر، وعان ماقپالدى «دۇزگە» بارعان شاعىندا دا جاقىن كەلتىرمەي قويعان. گۇلسانانىڭ ءبىر حاباردى جەتكىزە الماي تىقىرشىپ جۇرگەن جايىن سەزگەن ماقپال دا تىقىرشىپ، بالكۇمىسكە جالىندى.
- جەڭەشەتاي، انەۋ ءۇيدىڭ قىزىنان سۇراشى، ماعان كەلگەن حات بار ما ەكەن!
- كەلسە دە ايتپايدى عوي، ماعان سەنبەيدى!... ونان دا، مەن اۋىردىم دەپ سەنى سۋعا جۇمسايىن. وعان سەن ءوزىڭ عانا جولىق!
ساي تاعانىنداعى بۇلاقتان سۋ تاسۋ قۇقىعى ماقپالعا سونىڭ ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ يىناعاشپەن بىرگە ءتيدى. قار قالىڭ ءتۇسىپ، سىرتتان كەلەتىن جول بەكي قالعان كۇن ەدى. سوندا دا تەكشە تورىندەگى ءۇي توبەسىنە ءابدىبايداي ايبىندى قاراۋىل ورناعان سوڭ شىعارىلىپتى. گۇلسانانىڭ ءۇيى بۇلاققا تۇسەتىن جالعىز اياق سوقپاققا جاقىن شەتتە ەدى. جولعا تۇسكەن ماقپالدى كورگەن شەشەسى قاراۋىلداعى جۋانعا دا باسپالاي قاراپ قويىپ كىردى ۇيىنە. ماقپال ول كىرگەن ەسىككە كوز قيىعىمەن قاراي-قاراي ءوتتى.
سايدان ول قايتا ورلەپ شىققاندا ارەڭ كورىندى گۇلسانا. شەلەكتەرىن يىناعاشپەن بۇلعاقتاتىپ، ادەيى تەنتەكتەنە داڭعىرلاتىپ كەلەدى ەكەن. جاقىنداي بەرە ماقپالعا جول بەرگەنسي ومبىلاپ تۇرا قالىپ سويلەدى:
- ماقىش، جازدا بيعابىل اعا كەلگەن. ايتارلىق قۋانىشتى حابارىم بار ەدى...
- راحىمەت جانىم! -دەپ ماقپال ءوز جولىنا ۇڭىلگەن بەتى جىلجىپ جۇرە جاۋاپ قايىردى. - قاعازعا تولىق ءتۇسىرىپ، مەنىڭ قىزىل تال تۇسىنا بۇرىلعانداعى ءبىرىنشى ىزىمە كومە عوي! ءوزىڭ سول ءىزدى باسىپ ءوت!...
ماقپال ول بۇرىلىس قادامىن بەلگىلى كەسەك تاستىڭ تۇبىنە باسقان ەكەن. سۋعا ەرتەڭىنە كەشكە جاقىن بارعانىندا بەس تاراق قاعازعا جازىلعان كەسەك حات تاۋىپ قايتتى.
ساۋىرعا مەنىڭ بارعانىمنان قايتقانىما دەيىنگى بارلىق احۋال مەن گۇلسانادان ايتقان سالەمىم تۇگەل جازىلىپتى. «وتاۋىنا» قايتا قامالا سالا وقىعان ماقپال الدىمەن حاتتى ءسۇيىپ-ءسۇيىپ الىپتى دا، قۇشاقتاي الىپ دىڭگەكتى ءسۇيىپتى... «جوق، ەندى ەششكىمنەن دە جەڭىلمەسپىن!» دەپتى سونان سوڭ. بۇل سۇيەگەندىگى ومىرگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ەسەلەپ ارتىپ قوزعانى ەكەن. سودان كەيىنگى ۋاقىتتا ءۇش رەت شابۋىلداعان بولەنى ءۇش رەت جانىشتاپ، جۇرەگىن ءبىر جولاتا قايتارىپتى.
يانۆار جارىمداعاندا ابەۋ جازىلىپتى. ءبىر كۇنى ءتۇس ۋاقىتىندا «وتاۋ تۇرمەنىڭ» ەسىگىنەن كىجىنىپ تە كەتىپتى.
- ەندى كورەسىڭ مەنەن!
- كورسەتپەك بولساڭ ەندى ولەسىڭ! -دەپتى ماقپال اشىق داۋىسپەن ساق ەتە ءتۇسىپتى. گۇلسانا مەن حات جازىسا ءجۇرىپ، ىقشام عانا شويىن شوقپار تاۋىپ قايتقان ەكەن. بىراق، ابەۋ «كورسەتەر» تۇنىنە جەتە الماي، شوقپار جەي الماي قالىپتى. سودان ەكى كۇن وتكەندە ەل جاتا بايدىڭ ءۇيى دابىرعا تولا كەتىپتى. ەكى-ءۇش ادامنىڭ اياق سىقىرى ماقپالدىڭ ەسىك الدىنا كەلىپ، قۇلىپ اشىلىپتى.
- ەسىك اش قارىنداس، قورىقپا!... ءبىز ساقشى قىزمەتكەرىمىز! ارىزىڭ بويىنشا قۇتقارۋعا كەلدىك!...
ماقپال ارقالىقتى شاناعا جايعاسىپ وتىرىپ، قاسقىر ىشىككە ورانىپ الىپ، زىرلاي جونەلگەندە اۋىلدان ەشكىم شىقپاپتى سىرتقا. مىقتىلارى قورقىپ شىقپاسا، شەتتەگى قوڭسى ۇيلەرى سەزبەي دە قالعان سياقتى. ماقپال تۇسكەن شانامەن قورعاۋشى ون اتتى اسكەر جەمەنەي ساقشى مەكەمەسىندە قالىپتى دا، شوفەردان باسقا قۇرالدى ءبىر جاۋىنگەر مەن ەكى ايەل وتىرعان كىشكەنە ماشينا ماقپالدى ايماققا (التايعا) الا جونەلىپتى.
ەكى كۇن وتكەندە سوتتان كورىنىپتى بولەسى. ناعاشىلارى مەن تورتەۋ بولىپ كەلىپ قامالعان ەكەن...
ايەلدەر قوعامىنىڭ ءبىر باستىعى ماقپالدى تەرگەۋ بىتكەنشە ۇيىندە ۇستاۋعا مىندەتتەلىپ ەدى. ءتۇسى سۋىق جۋاندار سول ۇيگە دە ۇڭىلە بەرگەن سوڭ، ساقشىدان كۇزەت قويىپتى. سودان 4-5 كۇن وتكەندە ءۇي يەسى سۇرلانا كىرىپتى سىرتتان. «ماعان وشىكتى» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپاي قايتا شىعىپ كەتكەن ەكەن. جەپاڭجۇنشە كيىنگەن ءبىر حانزۋ ايەل ىڭىردە كەلىپتى دە، ماقپالدىڭ باسىنان سىلاپ، ءوز ۇيىنە اپارىپ قورعايتىندىعىن ايتىپتى.
ماقپال بەسىك كۇيەۋدەن ازات بولعاندىعىن دا، بۇل قىستا دوربىلجىنگە قايتا المايتىندىعىن دا سول ۇيدە ەستىپتى. ءبىر اپتادا ماعان ەكى رەت حات جازىپتى دا، پوشتاعا سول «ماماسىن» جىبەرىپ سالدىرىپتى. وزىنە لايىق وقۋ قۇرالدارىن «باباسى» ارقىلى تاۋىپ، ۇيدەن «جالعىز شىقپاي»، «قاتەرگە ۇشىراماي» وقىپ، جاز شىعارىپتى.
«مەن سۇراستىرىپ، ەستىپ ءبىلىپ ءجۇرمىن»، -دەپتى «باباسى»، ماقپال تۇسىنەتىن بولعان حانزۋشا تىلدە. - «ساعان قاستىق دايىنداعاندار از ەمەس. سەن ۇرىمجىگە بارىپ، پارتيا مەكتەبىنەن وقى، دوربىلجىنگە سول جاقتان قايت!...»
ماقپال بۇل اقىلعا دا كونگەن بولىپتى دا، ماعان تاعى دا حات جازىپ، «ماماسىنا» ىلەسىپ بارىپ، ءوزى سالىپتى پوشتاعا. بىر ايدىڭ ىشىندە مەنەن بۇل حاتىنا دا جاۋاپ الا الماي، كۇمانمەن تورىعا باستاپتى. «ماسقاراعا ۇشىراۋ ءۇشىن بولماسا دوربىلجىنگە ەندى كىمىمە بارماقپىن، بايقايىن!» - ۇرىمجىگە - پارتيا مەكتەبىنە بارىپ وقۋعا وسىلاي بەكىپتى. جۇرەر كەزىندە ماعان تاعى دا حات جازىپ، «كەرەك بولسام، مەنى ەندى ۇرىمجىدەن - پارتيا مەكتەبىنەن تاباسىڭ!» دەپ جازىپتى دا، «ماماسىنىڭ» سىڭىلسىنە تاپسىرعان حاتىن الىپ، «باباسى» دايىنداعان بەلەتپەن اەروپلانعا شىعىپتى... ۇرىمجىگە كەلگەن سوڭ تاعى دا ەكى رەت حات جازىپتى ماعان...
* * *
ماقپال مەنىڭ شىراق جاعىلماعان كۇڭگىرت جاتاعىمدا اڭگىمەسىن وسىلاي اياقتاتتى. سۇراۋ قويا قارادى جۇزىمە.
- مەنىڭ التايدان جازعان حاتتارىمدى ابەۋ جىلاننىڭ تۋىستارى جۇتىپ الدى دەلىك. دۇيسەن اعايعا جازعان حاتىمدى ءالىمباي جۇتسىن. ال، مۇندا كەلىپ جازعان حاتتارىم دوربىلجىندەگى ۇيگە نەگە تيمەيدى؟
- التايدان جازعان حاتتارىڭدى دا تۇگەلىمەن ابەۋلەر جۇتقان ەمەس، -دەي قۇشتىم جانقيار جاردى. - كەمىندە ءبىر ەكەۋىن ءاليا دەيتىن كۇندەسىڭ جۇتقانىنان دەرەك بار. ول، حات تۇگىل، مەنىڭ ءوزىمدى دە جۇتىپ قويا جازداعان. حاتىڭنىڭ كەيىنگىلەرى دە سونىڭ قولىنا تۇسكەن شىعار!...
- سونداي «دوسىمىز» تاعى بار ما ەدى؟
ەكەۋىمىز جابىسا ءتۇسىپ، قاتار كۇلدىك. مەنىڭ نامىستان جۇدەگەن جەڭىلىس كۇلكىم تەز تيىلدى. بىلتىر وسى ايدىڭ ءبىر تاڭەرتەڭىندە نازادان كوك جۋساندى جۇلعان جۇلىسىم ەلەستەپ، بەتىم مەن قۇلاعىم قىزا ءتۇستى، «ازعىندىق!» دەپ جىبەرىپپىن. نۇرلى كوزىن كەڭ اشا قاراعان ماقپال كەزەك-كەزەك شوپىلدەتتى ەكى شەكەمنەن.
- مەن سول ءشيدىڭ ىشىندە وتىرماي، اتتى قۋعىنشىنىڭ ەشقايسىسىنا شالدىرمايتىن سەنىمدى جۇيرىكتىڭ ۇستىندە ماڭىمدى شولىپ قانا وتىرسام، ولار كورىنىسىمەن-اق تەبىنىپ قالىپ ىزعىتىپ، جارىپ شىعار ەدىم دە، شاڭىمنان دا اداستىرىپ، قالاعا ءبىر-اق تارتار ەدىم عوي! وندا، وندا، بۇل جاپا جوق ەدى عوي بىزگە! وزىمنەن بولدى ءبارى دە، سول ءساتتى جىبەرىپ قويۋىمنان بولدى! - كۇرسىنىپ جىبەرىپ كوكىرەگىمە باسىن سۇيەدى ماقپال.
مارتەبەلى تەرگەۋشىم، وزىنەن الدەقايدا كۇشتى زورەكەرمەن ار ءۇشىن، جار ءۇشىن ءولىم-ءومىر شايقاسىنا تۇسكەن جانقيار جار الدىندا مەنىڭ قورلانعاندىعىم سونشالىق، ءوزىمدى جيرەنىشتى قارا جۇرەكتەردىڭ ءبىرى ەكەنمىن دەپ قالدىم. جاردىڭ مەن ءۇشىن ارپالىسقا تۇسكەن سول شاعى، مەنىڭ سالداقى ءاليانى جالاڭاشتاپ ءماز بولىپ جاتقان شاعىم ەكەن عوي! جاسىرىن قاراقشىلىق، قاراجۇرەك شەندىلەردىڭ نەگىزگى بەلگىسى ەمەس پە. ۇلى مارتەبەلى سىزدەرگە ءسال عانا ۇقساي قالعان مۇنداي قارا تەكتىلىكتەن اق ءولىمنىڭ ءوزى جاقسى ەدى عوي! ماعان بىتكەن ەركەكتىك قارۋ-جاراق تۇلا بويى تۇتاسىمەن قىلمىس ەكەندىگى ەندى ايقىندالعان-اق شىعار!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
