قوستىلدىلىك زياندى ما، پايدالى ما؟

بار ءومىرىن وڭتۇستىك افريكاداعى ناسىلشىلدىك وقشاۋلاۋعا (اپارتەيدكە ) قارسى كۇرەسكە ارناعان نەلسون ماندەلا: «ەگەر كەز كەلگەن ادامعا ونىڭ تۇسىنەتىن تىلىندە سويلەسەڭ، ايتقانىڭ ونىڭ باسىنا قونادى، ال ەگەر ونىڭ انا تىلىندە سويلەسەڭ، ايتقانىڭ ونىڭ جۇرەگىنە قونادى»، - دەگەن ەكەن. جالىندى كۇرەسكەردىڭ وسى سوزدەرى كەشە «جەتىسۋ تەلەارناسىنان جۋرناليست پەن ۇستازدىڭ اراسىنداعى سۇحباتتى كورىپ وتىرىپ ويىما ورالدى.

«قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى ءوزارا ورىسشا سويلەسەدى»، - دەيدى ءداستۇرىنىڭ دە، ءتىلىنىڭ دە قازاقى قايماعى بۇزىلماعان دەيتىن الماتى وبلىسىنداعى ءبىر مەكتەپتىڭ ۇستازى. ەگەر قازاعى قالىڭ وڭتۇستىكتەگى جاعداي وسىنداي بولاتىن بولسا بۇرىننان ورىستىلدىلەر تىعىز قونىستانعان تەرىسكەي وڭىرلەردەگى انا ءتىلىنىڭ از دا بولسا جاندانا باستاعانىنا شۇكىرشىلىك ەتۋ كەرەك شىعار.

جالپى «انا ءتىلى» دەگەن تۇسىنىكتىڭ ءوزى لينگۆيستيكالىق زەرتتەۋلەردە ءار ءتۇرلى قولدانىلىپ ءجۇر. اعىلشىن تىلىندە كونتەكستكە قاراي native language (تۋعان ءتىل), home language ء(ۇي ءتىلى), dominant language (ۇستەم ءتىل), first language ء(بىرىنشى ءتىل), mother tongue (انا ءتىلى) دەگەن تەرميندەر قولدانىلادى. قازاق تىلىندە «انا ءتىلى» دەپ قانا ايتامىز، ال اعىلشىن تىلىندەگى language/tongue سوزدەرى ورىس تىلىندەگى «يازىك/رەچ» سياقتى ءبىرىن-ءبىرى الماستىراتىن سينونيمدەر. بىراق «ۇستەم ءتىل» مەن «انا ءتىلى» ءبىر ۇعىم بولا المايدى.

ەگەر قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى ءبىر-بىرىمەن ورىسشا سويلەسسە، ول مەكتەپتە بالالار انا ءتىلىنىڭ ەمەس، «ۇستەم» (ورىس) ءتىلىنىڭ ىقپالىندا دەگەن ءسوز. لينگۆيستەر انا ءتىلىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، ونى زەرتتەۋلەردە L1 (Language1), ال وزگە تىلدەردى، ءتىپتى ادام ول ءتىلدى انا تىلىنەن دە جاقسى مەڭگەرگەن بولسا دا L2, ياعني «ەكىنشى ءتىل» دەپ بەلگىلەيدى. باسقاشا ايتساق، كەيبىر ورىسشا وقىعان قازاقتاردىڭ «مەن قازاقشا بىلمەيمىن، انا ءتىلىم ورىس ءتىلى» دەيتىنى، ساۋالنامالاردى سولاي كورسەتەتىنى  مۇلدەم نەگىزسىز. ويتكەنى ادامدا ءبىر عانا انا ءتىلى بولادى، جانە ودان بەزە المايسىڭ.

ارينە، ادام ەكى ءتىلدى، نەمەسە بىرنەشە ءتىلدى بىلسە بۇل وعان ينتەللەكتۋالدىق ارتىقشىلىق بەرەدى. امەريكان لينگۆيستەرى پيل مەن لامبەرت 1962 جىلى ون جاستاعى مەكتەپ وقۋشىلارى اراسىندا جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەرىندە قوستىلدى مەكتەپتەگى بالالار ءبىر تىلدە عانا وقىتاتىن مەكتەپتەگىلەردەن العىر، وي ءورىسى كەڭ، كۇردەلى ۇعىمداردى تەز تۇسىنۋگە بەيىم ەكەنىن انىقتاعان.

بىراق عالىمداردىڭ ءبارى بىردەي مۇنىمەن كەلىسە بەرمەيدى. ءبارى دە مەكتەپتەگى وقىتۋ ساپاسىنا بايلانىستى. ءالى كۇنگە بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرەتىن قانداستارىمىز ورىس ءتىلىنىڭ بۇگىنگى جاھاندانۋ داۋىرىندە بۇرىنعى كەڭەس وداعى اۋماعىنان اسپاي وتىرعانىن دا ەسكەرۋى كەرەك. مىنا تومەندەگى دەرەكتەرگە نازار اۋدارايىق.

بۇدان قازىر الەمنىڭ 19 ەلىندەگى 154 ميلليون ادامنىڭ ورىس ءتىلىن انا ءتىلى دەپ سانايتىنىن كورەمىز. بۇلار نەگىزىنەن تاۋەلسىزدىك العان بۇرىنعى وداقتاس رەسپۋبليكالار. انا ءتىلى رەتىندە ماڭىزدىلىعى جاعىنان العاشقى تورتتىكتە قىتاي، يسپان، اعىلشىن، اراب تىلدەرى تۇر. پارسى تىلىندە سويلەۋشىلەر نەبارى 62 ميلليونعا عانا جۋىق بولسا دا الەمنىڭ وتىز ەلىندە انا ءتىلى رەتىندە تارالعان. الەم مەكتەپتەرىندە وقىتۋ باعدارلاماسىندا ەڭ ماڭىزدى سانالاتىن جەتى ءتىل اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان، يتاليان، قىتاي، جاپون، نەمىس تىلدەرى.  اقش ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە نەگىزىنەن يسپان، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرى وقىتىلادى. ال ورىس ءتىلى رەسەيدى زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى سياقتى جابىق ورتالىقتارمەن شەكتەلگەن.

ەندەشە جاستارىمىزدىڭ بولاشاعىن ويلاپ، قازىرگى زامانعا بەيىمدەيمىز دەسەك، مەكتەپتەردە الداعى ۋاقىتتاردا اعىلشىن، قىتاي تىلدەرىن وقىتۋ باعدارلاماسىندا ءبىرىنشى ورىنعا قويۋ قاجەت. ورىس ءتىلىن بىلگەن دۇرىس، بىراق قازىرگى ەتنولينگۆيستيكالىق جاعداي وزگەرمەسە جاقىن ۋاقىتتا «ۇستەم ءتىل» انا ءتىلىمىزدى جويىپ جىبەرۋى مۇمكىن. ءاربىر ەكى اپتا سايىن الەمدەگى 6500-گە جۋىق تىلدەردىڭ بىرەۋى جويىلىپ كەتەدى ەكەن. قازىر UNESCO جويىلىپ كەتۋ قاۋپى ءتونىپ تۇرعان تىلدەر تىزىمىندە بەلورۋس ءتىلى تۇر. 1999 جىلى بەلارۋس تۇرعىندارىنىڭ 74 پايىزى بەلورۋس ءتىلىن انا ءتىلىم دەپ قابىلداسا، 2009 جىلى بۇل كورسەتكىش 53,20 پايىزعا تومەندەگەن.وسى ارالىقتا ۇيلەرىندە بەلورۋسشا سويلەيتىندەر 37 پايىزدان 23 پايىزعا كەمىگەن (http://tbm-mova.by/monitoring15.html?lang=en. A review of language policy in Belarus).

قازىر بىزدە دە وسىعان ۇقساس جاعداي قالىپتاسىپ وتىر. وتباسىندا بالالارىمەن انا تىلىندە سويلەيتىندەردىڭ ازايۋى قازاق ءتىلىنىڭ بولاشاعىنا بالتا شاباتىن نەگىزگى سەبەپ. بۇعان قوس ءتىلدى مەكتەپتەردى كىنالاۋعا بولمايدى. بالانىڭ بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى اعىلشىن، قىتاي تىلدەرى مەكتەپتەردە كەڭىنەن وقىتىلۋى كەرەك. ويتكەنى زاماناۋي عىلىمي دەرەكتەر، ءبىلىم قاينارى وسى تىلدەردە. ال انا ءتىلى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى ءار اتا-انا «بيلىك»، «مەملەكەت» كەدەرگى بولىپ وتىر دەپ سىلتاۋراتپاي، ءوز جاۋاپكەرشىلىگىنە الۋى قاجەت.

مارات ەرمۇقانوۆ

Abai.kz