QOSTILDILIK ZIYaNDY MA, PAYDALY MA?

Bar ómirin Ontýstik Afrikadaghy nәsilshildik oqshaulaugha (aparteidke ) qarsy kýreske arnaghan Nelison Mandela: «eger kez kelgen adamgha onyng týsinetin tilinde sóilesen, aitqanyng onyng basyna qonady, al eger onyng ana tilinde sóilesen, aitqanyng onyng jýregine qonady», - degen eken. Jalyndy kýreskerding osy sózderi keshe «Jetisu telearnasynan jurnalist pen ústazdyng arasyndaghy súhbatty kórip otyryp oiyma oraldy.

«Qazaq mektebining oqushylary ózara oryssha sóilesedi», - deydi dәstýrining de, tilining de qazaqy qaymaghy búzylmaghan deytin Almaty oblysyndaghy bir mektepting ústazy. Eger qazaghy qalyng ontýstiktegi jaghday osynday bolatyn bolsa búrynnan orystildiler tyghyz qonystanghan teriskey ónirlerdegi ana tilining az da bolsa jandana bastaghanyna shýkirshilik etu kerek shyghar.

Jalpy «ana tili» degen týsinikting ózi lingvistikalyq zertteulerde әr týrli qoldanylyp jýr. Aghylshyn tilinde kontekstke qaray native language (tughan til), home language (ýy tili), dominant language (ýstem til), first language (birinshi til), mother tongue (ana tili) degen terminder qoldanylady. Qazaq tilinde «ana tili» dep qana aitamyz, al aghylshyn tilindegi language/tongue sózderi orys tilindegi «yazyk/rechi» siyaqty birin-biri almastyratyn sinonimder. Biraq «ýstem til» men «ana tili» bir úghym bola almaydy.

Eger qazaq mektebining oqushylary bir-birimen oryssha sóilesse, ol mektepte balalar ana tilining emes, «ýstem» (orys) tilining yqpalynda degen sóz. Lingvister ana tilin birinshi oryngha qoyyp, ony zertteulerde L1 (Language1), al ózge tilderdi, tipti adam ol tildi ana tilinen de jaqsy mengergen bolsa da L2, yaghny «ekinshi til» dep belgileydi. Basqasha aitsaq, keybir oryssha oqyghan qazaqtardyng «men qazaqsha bilmeymin, ana tilim orys tili» deytini, saualnamalardy solay kórsetetini  mýldem negizsiz. Óitkeni adamda bir ghana ana tili bolady, jәne odan beze almaysyn.

Áriyne, adam eki tildi, nemese birneshe tildi bilse búl oghan intellektualdyq artyqshylyq beredi. Amerikan lingvisteri Pil men Lambert 1962 jyly on jastaghy mektep oqushylary arasynda jýrgizgen zertteulerinde qostildi mekteptegi balalar bir tilde ghana oqytatyn mekteptegilerden alghyr, oy órisi ken, kýrdeli úghymdardy tez týsinuge beyim ekenin anyqtaghan.

Biraq ghalymdardyng bәri birdey múnymen kelise bermeydi. Bәri de mekteptegi oqytu sapasyna baylanysty. Áli kýnge balalaryn orys mektepterine beretin qandastarymyz orys tilining býgingi jahandanu dәuirinde búrynghy Kenes Odaghy aumaghynan aspay otyrghanyn da eskerui kerek. Myna tómendegi derekterge nazar audarayyq.

Búdan qazir әlemning 19 elindegi 154 million adamnyng orys tilin ana tili dep sanaytynyn kóremiz. Búlar negizinen tәuelsizdik alghan búrynghy odaqtas respublikalar. Ana tili retinde manyzdylyghy jaghynan alghashqy tórttikte qytay, ispan, aghylshyn, arab tilderi túr. Parsy tilinde sóileushiler nebary 62 milliongha ghana juyq bolsa da әlemning otyz elinde ana tili retinde taralghan. Álem mektepterinde oqytu baghdarlamasynda eng manyzdy sanalatyn jeti til aghylshyn, fransuz, ispan, italiyan, qytay, japon, nemis tilderi.  AQSh uniyversiytetterinde negizinen ispan, fransuz, nemis tilderi oqytylady. Al orys tili Reseydi zertteu instituttary siyaqty jabyq ortalyqtarmen shektelgen.

Endeshe jastarymyzdyng bolashaghyn oilap, qazirgi zamangha beyimdeymiz desek, mektepterde aldaghy uaqyttarda aghylshyn, qytay tilderin oqytu baghdarlamasynda birinshi oryngha qoy qajet. Orys tilin bilgen dúrys, biraq qazirgi etnolingvistikalyq jaghday ózgermese jaqyn uaqytta «ýstem til» ana tilimizdi joyyp jiberui mýmkin. Árbir eki apta sayyn әlemdegi 6500-ge juyq tilderding bireui joyylyp ketedi eken. Qazir UNESCO joyylyp ketu qaupi tónip túrghan tilder tiziminde belorusi tili túr. 1999 jyly Belarusi túrghyndarynyng 74 payyzy belorusi tilin ana tilim dep qabyldasa, 2009 jyly búl kórsetkish 53,20 payyzgha tómendegen.Osy aralyqta ýilerinde belorussha sóileytinder 37 payyzdan 23 payyzgha kemigen (http://tbm-mova.by/monitoring15.html?lang=en. A review of language policy in Belarus).

Qazir bizde de osyghan úqsas jaghday qalyptasyp otyr. Otbasynda balalarymen ana tilinde sóileytinderding azangy qazaq tilining bolashaghyna balta shabatyn negizgi sebep. Búghan qos tildi mektepterdi kinalaugha bolmaydy. Balanyng bolashaghy ýshin manyzdy aghylshyn, qytay tilderi mektepterde keninen oqytyluy kerek. Óitkeni zamanauy ghylymy derekter, bilim qaynary osy tilderde. Al ana tili ýshin jauapkershilikti әr ata-ana «biylik», «memleket» kedergi bolyp otyr dep syltauratpay, óz jauapkershiligine aluy qajet.

Marat Ermúqanov

Abai.kz