بيىلعى جاز مەزگىلى ەلىمىز ءۇشىن ەستە قالايىن دەپ تۇر. ارينە، ءار جىلدارداعى جاز مەزگىلىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. وتكەن ءبىر-ەكى جىلداعى جاز مەزگىلدەرىنىڭ بىردەن-ءبىر ايتارلىقتاي ەرەكشەلىكتەرى، ەگىن بىتىك شىعىپ، قويمالارىمىز اق بيدايعا تولعان بولاتىن: الىنعان بيداي ءتىپتى قويمالارعا سىيماي، جاۋعان جاڭبىرمەن قاقاعان كۇننىڭ استىندا ءشىرىپ كەتكەن دە كەزدەرى بولدى. بۇل وكىنىشتى جاعدايات ديقانداردى دا، كاسىپكەرلەردى دە، قۇزىرلى ورگاندارمەن ۇكىمەتتى قوسا ءبىرشاما ابىگەرگە تۇسىرگەن ەدى. اعىمداعى جىلى ەلىمىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگى استىق جيناۋ مەجەسى 12,8 ميلليون توننا دەگەن، الايدا، وسى جازداعى اپتاپ ىستىق، ونىڭ ىشىندە، استىقتى وڭىرلەردەگى ىستىقتىڭ كەرى اسەرىنەن بۇل بولجام 12 ميلليون توننا بولاتىن ءتۇرى بار سەكىلدى. اۋا رايىنىڭ وسىنداي كۇي كورسەتۋى تەك قانا شارۋانى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ۇكىمەتتى دە الاڭداتىپ وتىر. شىلىڭگىر شىلدەنىڭ قاتتى ىستىق بولۋى سەبەبىنەن، بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ەلىمىز بويىنشا 353 مىڭ گەكتار ەگىستىك القاپ شىعىنعا ەنگىزىلىپ، پايداسىز بولىپ وتىر. ەگىستىك القاپتارىنىڭ كۇيىپ كەتۋى قوستاناي، اقمولا، قاراعاندى، اقتوبە وبلىستارىنىڭ ءبىرشاما ەگىستى اۋداندارىن شارپىپ كەتتى. بۇنداي جاعداي كورشىمىز رەسەيدە دە ورىن الىپ وتىر. رەسەيدەگى سوڭعى اقپاراتتارعا كوز جۇگىرتسەك، 4,4 ميلليون گەكتار القاپ كۇيىپ كەتىپتى. بۇل رەسەيدىڭ جالپى ەگىس القابىنىڭ 6%-ىن قۇراپ وتىر. رەسەيدە اپتاپ ىستىقتىڭ كەسىرىنەن ەگىستىك القاپتارىنا كەلگەن زيان 32-33 ملرد.

بيىلعى جاز مەزگىلى ەلىمىز ءۇشىن ەستە قالايىن دەپ تۇر. ارينە، ءار جىلدارداعى جاز مەزگىلىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بار. وتكەن ءبىر-ەكى جىلداعى جاز مەزگىلدەرىنىڭ بىردەن-ءبىر ايتارلىقتاي ەرەكشەلىكتەرى، ەگىن بىتىك شىعىپ، قويمالارىمىز اق بيدايعا تولعان بولاتىن: الىنعان بيداي ءتىپتى قويمالارعا سىيماي، جاۋعان جاڭبىرمەن قاقاعان كۇننىڭ استىندا ءشىرىپ كەتكەن دە كەزدەرى بولدى. بۇل وكىنىشتى جاعدايات ديقانداردى دا، كاسىپكەرلەردى دە، قۇزىرلى ورگاندارمەن ۇكىمەتتى قوسا ءبىرشاما ابىگەرگە تۇسىرگەن ەدى. اعىمداعى جىلى ەلىمىزدىڭ اۋىلشارۋاشىلىعى مينيسترلىگى استىق جيناۋ مەجەسى 12,8 ميلليون توننا دەگەن، الايدا، وسى جازداعى اپتاپ ىستىق، ونىڭ ىشىندە، استىقتى وڭىرلەردەگى ىستىقتىڭ كەرى اسەرىنەن بۇل بولجام 12 ميلليون توننا بولاتىن ءتۇرى بار سەكىلدى. اۋا رايىنىڭ وسىنداي كۇي كورسەتۋى تەك قانا شارۋانى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ۇكىمەتتى دە الاڭداتىپ وتىر. شىلىڭگىر شىلدەنىڭ قاتتى ىستىق بولۋى سەبەبىنەن، بۇگىنگى كۇننىڭ وزىندە ەلىمىز بويىنشا 353 مىڭ گەكتار ەگىستىك القاپ شىعىنعا ەنگىزىلىپ، پايداسىز بولىپ وتىر. ەگىستىك القاپتارىنىڭ كۇيىپ كەتۋى قوستاناي، اقمولا، قاراعاندى، اقتوبە وبلىستارىنىڭ ءبىرشاما ەگىستى اۋداندارىن شارپىپ كەتتى. بۇنداي جاعداي كورشىمىز رەسەيدە دە ورىن الىپ وتىر. رەسەيدەگى سوڭعى اقپاراتتارعا كوز جۇگىرتسەك، 4,4 ميلليون گەكتار القاپ كۇيىپ كەتىپتى. بۇل رەسەيدىڭ جالپى ەگىس القابىنىڭ 6%-ىن قۇراپ وتىر. رەسەيدە اپتاپ ىستىقتىڭ كەسىرىنەن ەگىستىك القاپتارىنا كەلگەن زيان 32-33 ملرد. رۋبلگە جەتتى، ال، شىققان ەگىندىكتى جيناۋ بولجامى 94 ميللون توننادان 77 ميلليونعا ءتۇستى.

اتالعان احۋالدىڭ ەكونوميكاعا، الەۋمەتتىك جاعدايعا جانە اۋىلشارۋاشىلىعى سەكتورىنا اكەلەتىن زيانىن ولشەۋدىڭ ءوزى قيىن. ەڭ ءبىرىنشى اسەرى، ارينە، ۇن مەن نان جانە ۇننان جاسالاتىن تاعام ونىمدەرى باعاسىنىڭ قىمباتتاۋى ورىن الماق. نان قىمباتتاسا، ودان ءارى باسقا دا ازىق-تۇلىك ونىمدەرىنىڭ باعاسى جوعارى قاراي شارىقتايتىنى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. اپتاپ ىستىق تەك قانا بيدايلى القاپتاردى عانا كۇيدىرىپ جىبەرگەن جوق، قۋاڭشىلىقتىڭ كەسىرىنەن مال ازىعى جەمشوپتىڭ جەتىسپەۋى دە بولاتىنى انىق. ال، بۇل ءوز تاراپىنان مال ۇستاۋدى قيىنداتىپ، ەت، ءسۇت جانە سۇتتەن جاسالاتىن باسقا دا ونىمدەردىڭ قىمباتتاۋىنا اكەلىپ سوققالى تۇر. جالپى العاندا، قۋاڭشىلىقتىڭ كەسىرى - قىمباتشىلىق. قۋاڭشىلىق الەمدىك استىق ەكسپورتىنىڭ دەرجاۆالارى رەسەيدى، ۋكراينانى، ەۋروپا مەن اقش-تى دا اينالىپ وتپەدى. قىمباتتاۋ دەمەكشى، الەمدىك نارىقتا بيداي باعاسى 350 اقش دوللارىنا جەتىپتى، جىل باسىنان بەرى بيداي باعاسى 29%-عا قىمباتتاعان.

شەتەلدىڭ بەلدى دە بەدەلدى باق-تارى بۇگىننىڭ وزىندە الەمدە جاڭا ازىق-تۇلىك داعدارىسى ورىن الايىن دەپ وتىر دەگەن ماقالالار جازۋدا. بۇعان باستى سەبەپ رەتىندە، رەسەي، ەۋروپا، اقش جانە قازاقستان مەن ۋكراينادا ىستىق اۋا رايى سالدارىنان ەگىس القاپتارىنىڭ كۇيىپ كەتۋىن، سول ارقىلى بيداي، ۇن باعاسىنىڭ ءوسۋىن، اقش-تا ىستىقتان جۇگەرى مەن سويا باعاسىنىڭ شارىقتاۋىن، ءۇندىستاندا جاڭبىردىڭ  جاۋماۋىنان كۇرىشكە تونگەن قاۋىپتى كەلتىرە وتىرا، شىنىمەن دە سولاي دەپ ايتۋعا تۋرا كەلەدى. Financial Times باسىلىمى، 2007-2008-ءشى جىلدارى الەمدە ازىق-تۇلىك باعاسى نەگىزىنەن سپەكۋليانتتاردىڭ جىمىسقى ىستەرىنىڭ سالدارىنان شارىقتاپ كەتسە، وسى جولى جاعداي مۇلدە بولەك دەپ وتىر. ول جىلدارداعى ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ لەزدە شارىقتاپ كەتۋى، الەمنىڭ 30 ەلىندە بۇلقىنىس، كوتەرىلىسكە اكەلىپ، 2009-شى جىلى اش ادامدار سانى 1 ملرد. ادامعا جەتكەن ەدى. بيىلعى جاعداي قالاي بولاتىنىن ازىرگە ايتۋ نەمەسە ناقتىلاي بولجاۋ قيىنداۋ، دەگەنمەن تابىسىنىڭ 75%- تاماققا جۇمسايتىندار ءۇشىن ءتىپتى قيىن سوعۋى مۇمكىن. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، قازىر جۇمىسىن جاساپ، كاسىبى ارقىلى نان تاۋىپ وتىرعانداردىڭ كوپشىلىگىن قىمباتشىلىق قاۋسىرا ءتۇسۋى مۇمكىن. تابيعاتتىڭ وسى جازدا قىڭىر مىنەز كورسەتۋى كوپ بولجامدار مەن جوبالاردى وزگەرتۋگە الىپ كەلگەنى قازىردە انىققا شىقتى. مىسالى، رەسەيدىڭ قۇنارلى ايماقتارىنىڭ ءبىرى قىرىم مەن كۋباندى سۋ باسۋى، ال باسقا وڭىرلەردە كۇننىڭ ىستىق بولۋى، بولجامدارعا وزگەرىستەر ەنگىزۋگە تۋرا كەلتىردى.

بيداي - بىزدە ەكسپورتقا شىعاراتىن ستراتەگيالىق ماڭىزى بار تاۋار. اۋا-رايىنىڭ كۇرت قۇبىلۋى، ايتىپ كەتكەندەي، الەمدىك نارىقتا بيداي، ۇن، نان باعاسىنىڭ وسۋىنە الىپ كەلەتىنى بەلگىلى، سول سەبەپتى بيدايمەن استىقتى يمپورتتايتىن مەملەكەتتەر، قانداي باعا بولسا دا ساتىپ الادى. بىزدەن الىس ەمەس، قىتاي، يران مەملەكەتتەرى جىلداعىداي بيداي ساتىپ الۋعا دايىن. بۇل ەكى مەملەكەت    ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن بيدايدى ۇلكەن كولەمدە ساتىپ ءالادىى. بۇل رەتتە استىق ونىمىمەن ءبىرىنشى كەزەكتە ءوزىمىزدى قارىق قىلىپ الساق، قالعانىن ساتىلىمعا جىبەرۋگە بولادى.

جالپى العاندا، ازىق-تۇلىك باعاسىنىڭ كەيدە تەز، كەيدە بىرتىندەپ قۇبىلىپ ءوسۋى بۇل دۇنەجۇزىلىك ترەند. اۋا-رايىنىڭ وسى جازدا ىستىق بولۋى كوپ نارسەگە اسەرىن تيگىزەتىن سەكىلدى: ەكونوميكاعا، دەموگرافياعا، الەۋمەتتىك جاعدايعا، ءتىپتى ساياساتقا دا... ءبىر سوزبەن ايتقاندا ونىڭ اسپەكتىسى كوپ. ايگىلى «اراب كوكتەمى» قۇبىلىسى پايدا بولۋى سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى دە وسى نان مەن ازىق-تۇلىكتىڭ جەتىسپەۋى، ولاردىڭ باعاسىنىڭ ءوسۋى بولعانىن ۇمىتپاعان ءجون. دەگەنمەن دە، اتالعان ۇدەرىسكە يكەمدەنە بەرگەن ءجون، بۇل تاراپتا ءبىزدىڭ ەلدىڭ جاعدايى وزگەلەرمەن سالىستىرعاندا اناعۇرلىم جاقسىراق، الايدا، باعا قىمباتتاۋىنان ءبىز دە قاشىپ قۇتىلا المايمىز، ال ونىڭ ەلىمىزگە قانداي اسەر بەرەتىنىن بولجاپ ايتۋ قيىن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى تريۆيالدى بولسا دا، بۇل دۇنيەدە بارلىعى ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى ەكەنىن ەستەن شىعارماعان ابزال.

«اباي-اقپارات»