2.

بۇل ءوتىنىشى قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ القاسىنا جەتتى مە، جوق پا، ول جاعى بەيماعلۇم. جەتكەن كۇننىڭ وزىندە وراز يساەۆ سياقتى دابىرلەر ەشتەڭە ىستەي المايتىن. سوندىقتان دا بۇل ارىز تەرگەۋشىنىڭ، ارى كەتسە ورتالىق كوميتەتتىڭ باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ تارتپاسىنان ورىن تاپقان سياقتى. بۇدان كەيىن جاۋاپتىڭ اڭىسى وزگەرىپ، ومىرباياندىق سىپات الادى.

2.

بۇل ءوتىنىشى قازاق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ القاسىنا جەتتى مە، جوق پا، ول جاعى بەيماعلۇم. جەتكەن كۇننىڭ وزىندە وراز يساەۆ سياقتى دابىرلەر ەشتەڭە ىستەي المايتىن. سوندىقتان دا بۇل ارىز تەرگەۋشىنىڭ، ارى كەتسە ورتالىق كوميتەتتىڭ باقىلاۋ ءبولىمىنىڭ تارتپاسىنان ورىن تاپقان سياقتى. بۇدان كەيىن جاۋاپتىڭ اڭىسى وزگەرىپ، ومىرباياندىق سىپات الادى.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «رەۆوليۋتسياعا دەيىن وقۋ وقىدىم، وقىعاندا دا ورتا جانە جوعارى وقۋ ورنىنا تولەنەتىن قارجىنى ءوزىمنىڭ ماڭداي تەرىممەن تاپتىم.  توڭكەرىستەن بەرگى مەنىڭ قىزمەت باسپالداعىم مىناداي: وبلىستىق قوعامدىق مەكەمەلەردىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، قازاق وبلىستىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، جۇمىسشى، سولدات جانە شارۋا كەڭەسى وبلىستىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى، بۇكىلقازاقتىق «الاشوردا» حالىق كەڭەسىنىڭ ورتالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، گۋبەرنيالىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، كورنيلوۆتىڭ تۇسىندا گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى، كولچاك تالقاندالعاننان سوڭ گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ مۇشەسى جانە  ۆتسيك-ءتىڭ جانىنداعى قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ وكىلدىگىنىڭ توراعاسىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى، گۋبكومنىڭ جانە مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مىندەتتەرىن پەداگوگيكالىق جۇمىسپەن ۇشتاستىرىپ كەلدىم. اۋىل شارۋاشىلىعى بانكىسىنىڭ باسقارما مۇشەسى بولدىم، سوڭعى ءتورت جىلدا تەك قانا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ىستەپ كەلەمىن. تۇتقىندالعان كەزدە قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى بوپ ىستەدىم. قسسر كەڭەسىنىڭ سوڭعى ەكى قۇرىلتايىندا قسسر اتكومىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلاندىم»,- دەپ ماعلۇمات بەرگەن.

بۇل قىزمەتتەردىڭ بارلىعى 1918-1920 جىلداردىڭ اراسىنداعى قىسقا مەرزىمدى قامتىعاندىقتان دا، انكەتالىق انىقتاما رەتىندە:

ءالىمحان ەرمەكوۆ: - 1891 جىلى سەمەي وبلىسى قارقارالى ۋەزىندە تۋعان. 1898 جىلى قارقارالىداعى ءۇش جىلدىق ورىس مەكتەبىنە، 1905 سەمەيدەگى مۇعالىمدەر گيمنازياسىنا، 1912 جىلى تومسكى تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ماتەمەتيكا فاكۋلتەتىنە تۇسكەن (ونى 1922 جىلى تامامداعان), - دەگەن دەرەكتى قوسىمشا ۇسىنا كەتەمىز.

ونىڭ بۇدان كەيىنگى ماعلۇماتتارى الدىڭعى كورسەتىندىلەردە باياندالعان جايلاردى قايتالايدى. سوندىقتان دا جىلنامالىق ءتارتىپتى ساقتاۋ ءۇشىن قاراشاداعى جاۋاپتى نازارعا الدىق.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «الاشوردانىڭ» جۇرگىزگەن ىسىنە توقتالىپ جاتپاي-اق، ونىڭ ءبىر مۇشەسى رەتىندە مەنىڭ كەيىنگى ءىس-ارەكەتىمنىڭ باعىتىن وزگەرتكەن تاريحي تاجىريبەمە توقتالسام دا جەتكىلىكتى».

بۇل «تاريحي تاجىريبە» - 1917 جىلى 21-26 شىلدە كۇندەرى وتكەن ءى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىنا سەمەي وبلىسىنان وكىل بوپ سايلانۋىنان، ال ونىڭ دەربەس ساياسي جانتالاسقان كۇرەسى 1917 جىلعى 9-قازان كۇنگى ءسىبىر وبلىستىق قۇرىلتايىنداعى:

«ءسىبىر حالىقتارىنىڭ اراسىندا ءوزارا ىنتىماقتاستىق بولعان جوق، ءار ۇلت وزىنشە ءومىر ءسۇردى، ورتاق مۇددەلەرى انىقتالمادى. ەندى ءبىز ءوز ءومىرىمىزدى ءوزىمىز يگەرۋگە مۇمكىندىك تۋعاندا، بۇكىل ءسىبىر جۇرتى ءوزىنىڭ مۇقتاجدىقتارى تۋرالى بار داۋىسپەن ارىنداي ايتۋى ءۇشىن بارلىق ۇلتتاردىڭ تۇتاستىعى اسا قاجەت»,- دەگەن (د.امانجولوۆا،. نا يزلومە. ا. 2009. 181-بەت) دەگەن ۇرانمەن باستالدى.

ءسىبىر قۇرىلتايىندا قازاق ۇلتىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىگى مەن ۇلتتىق اۆتونومياسى، «جەر اۆتونومياسى»، «مادەني اۆتونوميا»، ەكونوميكالىق اۆتونوميالىق قۇرىلىم تۋرالى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ بايانداماسى ارقىلى تۇڭعىش رەت ساياسي مىنبەدە تالقىعا ۇسىنىلدى. ەكەۋىنىڭ ۇزەڭگىلەستىگى وسىدان كەيىن اجىراعان جوق. الاش اۆتونومياسىنا قاتىستى بارلىق ساياسي تالقىدا سولارمەن بىرگە تەزگە ءتۇستى. 1917 جىلى 5-13 جەلتوقسان ارالىعىندا وتكەن ءىى بۇكىلقازاق قۇرىلتايىندا ۇكىمەت مۇشەلىگىنە سايلاندى. ءسويتىپ: «مەملەكەتتىكتىڭ نەگىزى:1. جەكە تەرريتوريا ءۇشىن. 2. وندا تۇراتىن ۇلتتىڭ. 3. ەلدى بيلەيتىن ۇكىمەتتىڭ» اتىنان ساياسي ساحناعا شىقتى.

جالاڭ يدەيادان باسقا قارۋى جوق الاش ۇكىمەتىنىڭ جالتاڭكوز بولماسقا شاراسى دا جوق ەدى. كۇندە بولماسا دا اي سايىن اۋدارىلىپ-توڭكەرىلىپ تۇرعان ۇكىمەتتەردىڭ ارانىن ارباپ، ۇلتتى قىرعىننان امان الىپ قالۋ ماقساتىندا، اياتوللا حومەيني ايتقانداي، «شايتاننىڭ دا ءتىلىن تاۋىپ، دوس بولۋعا» تۋرا كەلدى. الاش اۆتونومياسىن مويىنداۋعا ىقىلاس ءبىلدىرىپ:

«1918 جىلى 2 كوكەك كۇنى لەنين مەن ستالين ەكەۋى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى ءا.بوكەيحانوۆپەن، ح.عابباسوۆپەن جانە ءا.ەرمەكوۆپەن تىكەلەي بايلانىسقا شىقتى» (ۆلاديمير يليچ لەنين. بيوگرافيچەسكايا حرونيكا. م. 1974 ستر. 352).

كەڭەس وكىمەتىنىڭ ونداعى ماقساتى قازاق دالاسىن باسقارۋ جونىندەگى اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەستىڭ توراعاسى س.س.پەستكوۆسكيدىڭ ايتۋىنشا:

«ەندى تۇركىستانعا ەۋروپانىڭ ازياداعى قاقپاسى بولۋى عانا قالدى، سوتسياليستىك يدەيا مەن ساياسي ەركىندىكتىڭ تاسقىنى كەڭەستىك رەسەيدەن، الەمدىك رەۆوليۋتسيانىڭ قازىرگى وتانىنان تۇركىستان ارقىلى ازياعا اعىلۋعا ءتيىستى... تۇركىستاننىڭ مۇسىلماندارىن قاراتسا، اۋعانستان مەن پەرسيا دا باعىنادى، ال ونىڭ ار جاعىندا مونعوليا مەن يندياعا دا جول اشىلاتىن» ەدى.

توڭكەرىستىڭ قازاق دالاسىنداعى ءى پەترى، قازاق ەلىنىڭ كەڭەستىك كوسەمى پەستكوۆسكيدىڭ ارمانى، مىنە، وسىنداي بولاتىن. سوندىقتان دا «الاشوردا» ۇكىمەتى كەڭەس وكىمەتىن الدارقاتا وتىرىپ ءسىبىر ۇكىمەتىمەن دە، قۇرىلتاي ۇكىمەتىمەن دە رەسمي بايلانىس جاساپ، كەلىسىم جۇرگىزۋگە ءماجبۇر بولدى. قالايدا قازاق اۆتونومياسىنىڭ مويىندالۋىنا مۇددەلى تۇستا ءاليحان بوكەيحانوۆ تاعى دا ءالىمحان ەرمەكوۆتى جاۋ مەن داۋدىڭ وتىنە شىعاردى. ودان باسقا شارا دا قالماعان ەدى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «1917-1919. بۇل اسكەريلەردىڭ - كولچاكوۆشىلار مەن اتامانوۆشىلاردىڭ بيلەپ تۇرعان كەزى بولاتىن. جازالاۋ وتريادتارى، زورلىق-زومبىلىق، دالا-اسكەري سوتى جاپپاي ورىن العان ەدى. جۇمىسشىلارمەن، شارۋالارمەن بىرگە سورلى قازاق ەلى دە مايدان دالاسىنا ءتان تەرروردى، ەزگىنى، باسىنۋدى باستارىنان كەشتى. گۋبەرنيالىق، ۋەزدىك جەر باسقارمالارىنىڭ مۇشەلەرىن، «الاشتىڭ» ورتالىق كەڭەسىن تۇتقىنداۋ كۇن وتكەن سايىن جيىلەي بەردى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اسكەري-دالا سوتىنا بەرىلىپ، دارعا اسىلۋعا دەيىنگى جازا قولدانىلدى. «الاشوردانىڭ» مۇشەسى اقباەۆ (ج.اقباەۆ - ت.ج.) «بولشەۆيكتەردىڭ توڭكەرىسىنە كومەكتەسۋ ءۇشىن قارۋ جاسىرعانى ءۇشىن» اتۋ جازاسىنا كەسىلدى».

ءتورت جاقتان: كەڭەس وكىمەتىنىڭ، ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ، قۇرىلتاي ءماجىلىسى ۇكىمەتىنىڭ جانە ىشكى بولشەۆيكتىك باعىتتاعى كەڭەسشىل دەپۋتاتتار مەن كازاكتار جۇزدىگى تاراپىنان القىمعا الىنىپ، تالانعا تۇسكەن قازاق ەلىن قالايدا قورعاپ قالۋ ءۇشىن، قالىپتاسقان جاعدايعا بايلانىستى شۇعىل تۇردە ساياسي بۇرىلىستار جاساپ وتىرۋعا تۋرا كەلدى. سەنىپ وتىرعان سەمەيدەگى كەڭەس وكىمەتى 18 مامىر كۇنگى قازاق قۇرىلتايىن قىزىل اسكەر كۇشىمەن تاراتىپ، كوسەمدەرىن قۋدالاۋعا كىرىستى. الاش قالاسى:

«قاڭىراپ بوس قالدى، ونداعى بارلىق قازاق تۇرعىندارى قىرعا شىعىپ كەتتى. قىزىل اسكەرلەر جاپپاي توناۋعا كىرىسىپ كەتتى، ءبىر تال باۋىرساقتى دا قالدىرمادى».

بۇعان قارسى جاۋاپ رەتىندە «الاشوردا» ۇكىمەتى:

«الاش اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىندا كەڭەس وكىمەتىنىڭ بارلىق دەكرەتتەرى زاڭسىز، ورىنداۋعا جاتپايدى»،- دەگەن قاۋلى قابىلدادى.

كاپيتان حاميت توقتامىشەۆ باسقارعان «الاشوردا» جاساعى ەرتىستىڭ قىر جاعالاۋىنداعى الاش قالاسىن قورعانىسقا الدى، اسكەري ىسكە ح.عابباسوۆ، ب.سارسەنوۆ، م.تىنىشباەۆ، ا.تۇرلىباەۆ، ب.مامەتوۆ استىرتىن جەتەكشىلىك ەتتى. ءا.ەرمەكوۆ ساياسي ماسەلەلەرمەن اينالىسۋ ءۇشىن قالادا قالدى. دوستىقتان دۇشپاندىققا بەت العان سوۆدەپ مۇشەسى ە.ا.سامويلوۆ بۇل قاربالاس تۋرالى:

«... كەڭەس وكىمەتى قۇلاۋعا تاقاعان سايىن وعان قارسى قولدانىلعان شارالار دا ۇرەيگە تولى بولدى، قازاقتاردىڭ شابۋىلىنان قورعانۋ ءۇشىن قورشاۋلى قالقان تۇرعىزىلدى، توڭكەرىستەن ءبىر اي بۇرىن تۇندە ەرتىستىڭ جاعالاۋىنا قاز-قاتار شەپ قۇرىپ، قىبىرلاعان قايىقتى ەسكەرتۋسىز اتۋعا بۇيرىق بەرىلدى، سوڭعى اپتادا پاراحودتار تۇندە قازاق جاعالاۋىنا پروجەكتور جارىعىن ءتۇسىرىپ تۇردى. شىندىعىن ايتقاندا، ءبىزدىڭ سوۆدەپ قازاقتاردان قاتتى قورىقتى»,- دەپ جازدى.

اقىرى، 11-شىلدە كۇنى سەمەيدە كەڭەس قۇلادى دا ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى ەندى كەڭەس وكىمەتىمەن كەلىسىم جۇرگىزگەن الاش كوسەمدەرىن جاپپاي جازالاۋعا كوشتى. جاقىپ اقباەۆتى 7- شىلدە كۇنى تۇتقىنداپ، 10- شىلدە كۇنى كولچاكتىڭ اسكەري-دالالىق سوتى ءولىم جازاسىنا كەستى. ىدىرىس مۇستامباەۆ تا دار الدىنان قايتتى. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ جارلىعىمەن: اۆتونوميانىڭ جەرىن ۋاقىتشا پايدالانۋ تۋرالى قارار شىقتى، جەرگە جەكە مەنشىك جويىلدى، قازاق سوت قۇرىلىمى بەكىتىلدى. ءسويتىپ:

«ءبىز ءوزىمىزدىڭ اۆتونوميامىزدى ءوز كۇشىمىزبەن قورعايمىز جانە رەسەيدى نەمىستەر مەن بولشەۆيكتەردىڭ زورلىعىنان قورعاپ، ۇلى فەدەراتيۆتىك رەسەي رەسپۋبليكاسىن قۇرۋعا ۇمتىلعان بۇكىلرەسەيلىك وكىمەتكە قارىمدى كومەك كورسەتەمىز»،- دەپ جاريالادى (د.امانجولوۆا،. نا يزلومە. ا. 2009. 224-بەت).

«الاشوردانىڭ» بۇل باعىتىنا ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتى باسقاشا «جاۋاپ بەردى».

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «ومبىدا كەلىسىم جۇرگىزىپ جاتقان كەزىندە «الاشوردانىڭ» توراعاسى بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى دە تۇتقىنعا الىندى. جەرگىلىكتى گازەتتەردە گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنىڭ مۇشەلەرىن بولشەۆيكتەرگە بۇيرەكتەرى بۇرادى دەپ اشكەرەلەپ جاتتى (سەمەيدە شىعىپ تۇرعان «رەچ» گازەتىن قاراڭىز)».

بۇعان قوسا ءسىبىر  دالالىق كورپۋسىنىڭ كومانديرى پ.يۆانوۆ-رينوۆ سەمەي وبلىسىنداعى بارلىق كاسىپورىنداردى ۇكىمەت مەنشىگىنە الىپ، «الاشوردانىڭ» قاۋلىلارىن جوققا شىعاردى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «اقىرىندا ون التىنشى جىلعى كوتەرىلىس كەزىندە جيزاق قالاسى تۇرعىندارىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ-جويعانى ءۇشىن «جيزاقتىق» دەپ اتانىپ كەتكەن  كولچاك ديكتاتۋراسىنىڭ اسكەري ءمينيسترى يۆانوۆ-رينوۆ تەك «الاش» اۆتونومياسى ماسەلەسىن كوتەرگەنى ءۇشىن عانا قازاق (سول كەزدەگىشە ايتساق قىرعىز) زيالىلارىنىڭ ءبىرىن قالدىرماي قىرىپ تاستاۋ تۋرالى جوباسىن ۇسىندى، ول: اقساقالداردى مەدالمەن، شەن-شەكپەنمەن جارىلقاي وتىرىپ تا قىر ەلىن بيلەۋگە بولادى - دەپ ويلادى. «الاشوردانىڭ» قىزمەتىندە دە قيىسپايتىن قايشىلىقتار تولىپ جاتتى. مىسالى، سول كەزدە كولچاكقا «باتىس الاشوردانىڭ اقساقالى» اتاعىن بەرۋ تۋرالى ۇسىنىس تا جاسالدى. بۇل جونىندە: «الاشوردانى» - «ەرالاشوردا» دەپ اتاعان ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ پىكىرى شىندىققا كەلەتىن».

مۇنداي قاندى دا قاتەرلى قاربالاس تۇسىندا ساياسي مامىلەگەرلىكتىڭ سالماعى زەيىنى زەرەك، شيراق تا باتىل، ەركىن ويلى وجەت ازامات الىمحانعا ءتۇستى. ال رايىمجان مارسەكوۆ: 1) الاش جاساعىن. 2) الاش سوتىن «الاشوردا» قۇرامىندا دەربەس قالدىرۋ ماسەلەسىن كوتەردى. وبلىستىق كوميسسار گ.گ.كروت  9-شىلدە كۇنى ر.مارسەكوۆ پەن س.دۇيسەنبيندى «سوتپەن تەرگەۋ ءىسىن» توقتاتپاۋ ءۇشىن كوميسسيا قۇرامىنا ەنگىزدى. 1918 جىلى 10-شىلدە كۇنى ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ باتىس-ءسىبىر كوميسسارياتىنا مامىلەگەرلىك ۇسىنىس حاتىن تاپسىردى. وندا:

«رەسەي حالقى مەن شەت ايماقتاعى ۇلتتاردىڭ ساياسي ورلەۋىنە نەگىز قالاعان اقپان توڭكەرىسىنىڭ جەڭىستەرىن قورعايتىن ءسىبىر ۇكىمەتىن قىر ەلى دە جان-جاقتى قولدايتىنىن بىلدىرە كەلىپ، ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىنە: ءىى بۇكىلقازاق قۇرىلتايى بەكىتكەن الاش اۆتونومياسىنىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق تۇتاستىعىن مويىنداۋ، شەكارالىق تۇرعىنداردىڭ پىكىرلەرىمەن ساناسا وتىرىپ شەشىلەتىن جەر ماسەلەسىن زاڭدى تۇردە تانۋ تۋرالى جوبا ۇسىنىلدى».

1918 جىلدىڭ 29-30 شىلدەسىندە جانە 2-3 تامىزدا ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ حالىق اعارتۋ ءمينيسترى ۆ.ۆ.ساپوجنيكوۆتىڭ توراعالىق ەتۋىمەن، قۇرامىندا اسكەري مەكەمەنىڭ وكىلى ۆ.ل.پوپوۆ، ىشكى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى پ.د.ميحايلوۆ، جەر جانە وتارلاۋ مينيسترلىگىنىڭ وكىلى ا.م.يارومىش، «الاشوردانىڭ» جەتەكشىسى ءا.بوكەيحانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ جانە كاپيتان ح.توقتامىشەۆ اۆتونوميا جوباسىن تالقىلادى. «الاشوردانىڭ» قازاق جەرىندەگى بىردەن-ءبىر جانە ەشقانداي قول سۇعۋعا جاتپايتىن مەملەكەتتىك ورىنداۋشى قۇرىلىم رەتىندە تانىلۋى - «الاشوردا» ۇكىمەتى تارپىنان شۇعىل شارا قولدانۋدى تالاپ ەتتى. ەڭ باستىسى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك قۋاتىن كورسەتۋ ءۇشىن ءسىبىر ارمياسى قارۋ-جاراقپەن قامتاماسىز ەتكەن الاش پولكى جاساقتالىپ، جەتىسۋ مايدانىنا اتتانىپ كەتتى. بىراق بۇل دا اسكەري جانە ساياسي ارانداتۋ بولىپ شىقتى. «الاشوردا» اسكەرىنىڭ مايدانداعى بەدەلىنىڭ وسۋىنە بايلانىستى ۇلتتىق قۇرىلىم ماسەلەسى ۇزدىك-سوزدىق تالقىلانىپ، اقىرى ۇكىمەت كەڭەسشىسى ك.گ.ديشلەر:

«الاشوردانىڭ» تالابى اسا زور، بىراق ناقتى نەگىز جوق. ەگەردە ۇسىنعان جوبانى كوميسسيا قابىلدايتىن بولسا، وندا ءسىبىر ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ كومەگىمەن جاڭا مەملەكەتتىك تۇلعا ومىرگە كەلەتىن بولادى، ال مۇنى مەن زاڭدىق تۇرعىدان قاتە، ساياسي تۇرعىدان ماقساتسىز شارا دەپ ەسەپتەيمىن»,- دەپ (سوندا، 235-بەت) قورىتىندى شىعاردى.

ال «سيبيرسكايا رەچ» گازەتى:

«تەك ءوزىن-ءوزى قۇرتۋعا بەت العان مەملەكەت قانا بۇراتانالاردىڭ مۇنداي جىكشىلدىگىمەن ءوز ەركىمەن كەلىسۋى مۇمكىن... تەك قانا ولاردىڭ مادەني-ۇلتتىق قاجەتىن وتەۋمەن شەكتەلگەن دۇرىس... ولاردىڭ تالاپتارىن ورىنداماعان جاعدايدا «الاشوردانىڭ» سىبىرمەن وداقتاستىعىن ۇزەتىنى جانە ءوز بەتتەرىنشە اۆتونوميا جاريالايتىنى تۋرالى كورسەتكەن سەسى - مامىلەگە قول جەتكىزەتىن تاكتيكالىق قادام ەمەس»,-  دەپ (سوندا، 235-بەت) باعالادى.

كولچاكتىڭ قىرعي قاباعىن اڭعارعان «الاشوردا» ۇكىمەتى جوعارىدا كورسەتىلگەن جوبانى قابىلداعان سامارا قۇرىلتاي ءماجىلىسى ۇكىمەتىمەن (كومۋچ) ساياسي وداقتاسۋعا ۇمتىلدى. 1918 جىلى 25-قىركۇيەكتە كومۋچتى الماستىرعان ۋاقىتشا بۇكىلروسسيالىق ۇكىمەت - ديرەكتوريا: «الاشوردا» ۇكىمەتىن تانۋ تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدادى. «الاشوردانىڭ» اتىنان دەكلاراتسياعا ءا.بوكەيحانوۆ پەن ي.الىمبەكوۆ قول قويدى.  ول تۋرالى كومۋچ مۇشەسى ي.مايسكي:

«ساماراعا، ءتىپتى، ءسىبىر ۇكىمەتىمەن ءتىل تابىسا الماعان كوميتەتتەن وزدەرىنىڭ «الاشورداسىن» ساياسي تانۋدى قالاعان جانە قارۋ-جاراق العىسى كەلگەن قازاقتار دا كەلدى»، -  دەپ وكتەم ۇنمەن جازدى (سوندا، 252-بەت).

شىندىعىندا دا بۇل «الاشوردا» ءۇشىن ەڭ جاۋاپتى ءارى اۋىر كەزەڭ ەدى. انتالاعان اراننان قالاي دا قورعانسىز ەلىن اراشالاپ قالۋ ماقساتىندا بارعان ساياسي قادام بولاتىن. اشىنعان كولچاك تا، كومۋچ تا ەكى يىعىن جۇلىپ جەگەن تالاندى ۇرعاشى ارىستانداي ىزالى، قاتىگەز، جاۋ مەن دوستى ايىرا المايتىنداي قاندىكوز كۇيگە ءتۇسىپ ەدى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): كولچاكتىڭ جانتالاسى، ءولىم الدىنداعى انت مەزگىلى باستالدى. ءبىز، زەمستۆو قىزمەتكەرلەرى، ۇلتتىق كادرلار وسىنداي وت پەن سۋدىڭ سىناعىنان تاجىريبە الا وتىرىپ، قازاق توڭكەرىسى تۇسىنداعى ۇستانىمدارىمىزعا، سىبىردە توڭكەرىس جاساعان ەسەرشىل چەح-سلوۆاك اسكەرىنە ءىش تارتقان ارەكەتتەرىمىزگە سىن كوزبەن قاراۋىمىز كەرەكتىگىن تۇسىندىك. تەررور بارعان سايىن كۇشەيە ءتۇستى، بۇدان ءارى قالادا قالۋ ومىرىمىزگە قاۋىپ ءتوندىردى. سەمەيدەگى توڭكەرىستەن بىرنەشە كۇن بۇرىن دالالىق اسكەرلەر شەگىنە قالعان جاعدايدا كوزى قۇرتىلۋعا ءتيىستى ادامداردىڭ ءتىزىمى تۇرعىندارعا تاراتىلدى. ءتىزىمنىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ دە اتىمىز بار ەكەن-مىس. سوندىقتان دا ماجىلىستە: قىزىل ارميا كەلگەنشە قىرعا شىعىپ كەتۋ كەرەك، ال سەمەيدەگى توڭكەرىس باسىلعاننان كەيىن قالاعا قايتىپ ورالۋ كەرەك - دەپ شەشتىك. بىراق سەمەيگە قايتىپ كەلۋ دە قيىن بولاتىن. ويتكەنى: قازان توڭكەرىسىنە دەگەن تەرىس ۇستانىم، چەح-سلوۆاك ەسەرلەرىنىڭ اسكەرىنە كورسەتىلگەن كومەك، قۇرىلتاي ءماجىلىسىن قولداۋ (رەسەي ۇلتشىلدارىنىڭ ۇكىمەتى - ت.ج.) «الاشوردانىڭ» بەتىنە شىركەۋ تۇسىرگەن بولاتىن. سوعان قاراماستان: ەشكىم دە قازاقستاننان تىس جەرگە كەتپەسىن، ەشكىمدە شەكارا اسىپ شەت ەلگە وتپەسىن، بوكەيحانوۆتان باسقالارىنىڭ بارلىعى سەمەيگە قايتىپ كەلسىن،- دەپ ۇيعارىم جاسادىق».

ۋاقىتشا بۇكىلروسسيالىق ۇكىمەتتىڭ - ديرەكتوريانىڭ تالقىلاۋى اراسىندا 11-قىركۇيەك كۇنى «الاشوردانىڭ» توتەنشە كەڭەسىن وتكىزدى. وعان ءا.بوكەيحانوۆ، جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر، م.تىنىشباەۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، ۋ.تاناشەۆ قاتىسىپ، «ويىل ءۋالاياتى» «الاشوردا» اۆتونومياسىمەن رەسمي بىرىكتىرىلىپ، «الاشوردانىڭ» شىعىس جانە باتىس بولىمدەرى قۇرىلدى. ومبىدا وتكەن ديرەكتوريانىڭ 4-قاراشا كۇنگى قارارى بويىنشا «الاشوردانى» تەرريتوريالىق باسقارۋ قۇقى عانا مويىندالىپ، اۆتونوميا تۋرالى شەشىمى كۇشىن جويدى. قالىپتاسقان اسكەري جاعداي ءماجبۇر ەتە قالسا، قازاق - باشقۇرت رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ جونىندە زاكي ۆاليدوۆپەن شارت جاساستى. مۇنداعى ماقسات - اسكەري قۋاتى كۇشتى، لەنين مەن ستالين سەسكەنە قاراعان باشقۇرت رەسپۋبليكاسىمەن بىرىگىپ، «الاشوردانىڭ» مىسىن كوتەرۋ، ورىنبور مەن ورىنبور وبلىسىن وزىنە قاراتۋدىڭ امالى ەدى. ەگەردە بۇل تەرريتوريا رسفسر-ءدىڭ قۇرامىنا قاراپ كەتسە، باشقۇرت، تاتار، قازاق رەسپۋبليكالارىنىڭ اراسى ءبولىنىپ، تۇركى جۇرتىنىڭ ىرگەسى اجىراپ كەتۋ قاۋپى تۋاتىن. ەندى ساياسات ساحناسىنا قۇقىقتىق-باسقارۋ ماسەلەسى تۋرالى قيسىندار شىقتى. قىزىل اسكەردىڭ قىسىمى كۇشەيىپ، باسىمدىلىق تانىتا باستادى. ساياسات ساحناسىنا تاعى دا كەڭەس وكىمەتى شىقتى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «بۇل شەشىمگە توقتام جاساتقان: توڭكەرىس تۇسىندا جيناقتالعان اۋىر تاجىريبەلەر مەن كولچاك پەن قاپتاعان اتامانداردىڭ كەزىندەگى تەررورلىق زورلىق-زومبىلىق ەدى. سونىمەن قاتار، كەڭەس وكىمەتىنىڭ حالىقتاردىڭ ەرىكتى قۇقىعى تۋرالى دەكلاراتسياسى، «الاشوردانىڭ» كەيبىر مۇشەلەرىنىڭ موسكۆاداعى تىكەلەي كەلىسىمدەرى، «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى ءبولىمى مەن موسكۆانىڭ اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستىڭ ناتيجەلەرى دە ىقپال جاسادى. دۋتوۆتىڭ باندىلارىنىڭ اراسىنان ەكى-ءۇش ادامدىق شاعىن توپپەن قالاعا كىردىك. قالاعا كىرىسىمەن ءسىبىر رەۆكومىنىڭ مۇشەسى جولد. كوسارەۆتىڭ (قازىر وك-ءتىڭ مۇشەسى) گۋبەرنيالىق ۇكىمەتتى قۇرىپ، جەتەكشىلىك ەتۋ ءۇشىن سەمەيگە كەلگەنىن ەستىدىم. «الاشوردا» مۇشەلەرىنىڭ ىشىندە جالعىز مەن عانا قالادا ەكەنمىن، سوندىقتان دا جالعىز ءوزىم شۇعىل تۇردە كوسارەۆ جولداسقا باردىم. مەن ونى «الاشوردانىڭ» ءىس-ارەكەتىمەن قىسقاشا تانىستىرىپ ءوتتىم. قازىرگى جاعدايدا قابىلدانعان شەشىم مەن ءوزىمنىڭ كەلۋ ماقساتىمدى بايان ەتتىم. كوسارەۆ جۇمىسشى قازاقتارمەن بىرنەشە رەت باس قوسۋ وتكىزدى دە، سولاردىڭ كەلىسىمىمەن مەنى گۋبرەۆكومنىڭ قۇرامىنا ەنگىزدى.

توڭكەرىس تۇسىنداعى وتكەن باسپالداقتار ۇلتتىق قوزعالىستىڭ مۇشەلەرىنە وتە ماڭىزدى ءارى قۇندى تاجىريبەلەر ۇيرەتتى...».

1918 جىلدىڭ ەكىنشى جارتىسى مەن 1919 جىلدىڭ 11 ايى، شىندىعىندا دا، «قوزعالىس مۇشەلەرىنە وتە ماڭىزدى ءارى قۇندى تاجىريبە» ۇيرەتتى. «شىعىس الاشوردانىڭ» كەڭەس وكىمەتىمەن «قايتادان قويىنداسىپ»، بەيتاراپ ساياسات ۇستانۋىنا احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ 1919 جىلعى كوكەك ايىنداعى ماسكەۋمەن كەلىسىمى، كەڭەس وكىمەتىن «الاشوردانىڭ» مويىنداۋى اسەر ەتتى جانە: «ءدال قازىر اتامانداردىڭ اراسىنداعى اراندا قالعان «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمى بىردەن كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعۋعا مۇمكىندىگى جوق»،- دەگەن مالىمدەمەسى مەن «باتىس الاشوردانىڭ» كەڭەس وكىمەتىمەن اراداعى جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ ناتيجەسى بولاتىن. بۇل ماسەلەلەر الدىڭعى تاراۋلاردا جان-جاقتى تاپتىشتەلە تالدانعاندىقتان دا بۇل ارادا توقتالىپ جاتپايمىز. 1919 جىلى 4-قاراشا كۇنگى ءا.بوكەيحانوۆ شاقىرعان كەڭەستە «الاشوردانىڭ» كەڭەس وكىمەتى جاعىنا شىعاتىنى تۋرالى شەشىم قابىلداندى. 18 قاراشا كۇنگى سەمەي وبلىستىق رەۆكومىنىڭ ماجىلىسىنە ءا.ەرمەكوۆ، م.اۋەزوۆ، ر. دۇيسەباەۆ قاتىستى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «وسىعان بايلانىستى مەن ءوزىمنىڭ پارتياعا مۇشە بوپ ءوتۋ تۋرالى كوزقاراسىمدى دا بىلدىرە كەتەيىن. جولداستارىمىز قىردان قالاعا قايتىپ كەلگەن سوڭ مەن ۆكپ-نىڭ قاتارىنا ءوتۋدى ماسەلە ەتىپ قويدىم. قارسى شىعىپ سويلەگەن عابباسوۆتىڭ باستى دالەلى: قازاق اراسىندا پرولەتاريات جوق - دەگەنگە سايدى. پىكىر تالاسىمىز بەلگىلى ءبىر شەشىمگە كەلۋگە مۇمكىندىك بەرمەدى. مەن شۇعىل تۇردە: سەمەي وبلىسىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ قاراماعىنا بەرۋ ماسەلەسىن شەشۋ ءۇشىن ورىنبورعا ىسساپارعا ءجۇرىپ كەتتىم. ورىنبوردا بىردەن مەنى: سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتى باسقارماسىنىڭ قۇرامىنا كىرگىزۋ تۋرالى ماسەلەنى كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋ ءۇشىن جانە رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلعانىن جاريالايتىن دەكرەتتى دايىنداۋ ءۇشىن موسكۆاعا جىبەردى».

«الاشوردا» ۇكىمەتى تۋىن تۇسىرىسىمەن اۆتونوميالى رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە قالىپ وتىرعان باشقۇرت ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ز.ۆاليدوۆ بۇرىنعى كەلىسىم شارتتى نەگىزگە الىپ، 1919 جىلى 13 جەلتوقسان كۇنى قازاق - باشقۇرت رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىس ءتۇسىردى. بۇكىلوداقتىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋمى ساياسي وقيعانىڭ كۇش الىپ كەتۋىنەن سەسكەنىپ سول كۇنى ورتالىق كوميتەتتىڭ تورالقاسى توتەنشە وتىرىس جاساپ:

«قازاق - باشقۇرت رەسپۋبليكالارىنىڭ قوسىلۋى تۋرالى ماسەلە ماقۇلدانباسىن»، - دەگەن قارار شىعاردى.

15 جەلتوقسان كۇنى قازاق، باشقۇرت، تاتار رەسپۋبليكالارىنىڭ شەكاراسىن مەجەلەۋ تۋرالى ماسەلە قارالدى. ز.ءۆاليدوۆتىڭ تالابى بولشەۆيكتەردىڭ ۋادەسىن ورىنداۋعا ىقتيار ەتتى. 1920 جىلى 9-ناۋرىز كۇنى قازاق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسى «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ تاعدىرىن بۇتىندەي شەشىپ بەرگەن بۇيرىق شىعاردى. وندا:

«1. ءوزىن «الاشوردا» دەپ جاريالاعان ۇكىمەت جانە سوعان قاراستى بارلىق جەرگىلىكتى مەكەمەلەر، رسفس-ءدىڭ كونستيتۋتسياسىندا بەكىمەگەندىكتەن دە، تاراتىلسىن. ول ءومىر سۇرگەن كەزدەگى شىعارىلعان زاڭ، نۇسقاۋلار مەن بۇيرىقتار جارامسىز دەپ تابىلادى. بارلىق مۇلىك پەن اقشا بەلگىلەرى، قارۋ-جاراق، اسكەري قور مەن جابدىقتار ءتيىستى كوميسسارياتقا جانە ايماقتىق، وبلىستىق ۋەزدىك رەۆكومداردىڭ ارنايى بولىمىنە تاپسىرىلسىن»,-  دەپ (سوندا، 343-بەت) اتاپ كورسەتىلدى.

ءسويتىپ، «ماڭگىلىك ەرىكتى ەلدى» اڭساعان الاش يدەياسى 1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىنان باستاپ 1920 جىلدىڭ 9 ناۋرىزىنا دەيىن، تۋرا 711 كۇن تاۋەلسىز ءومىر ءسۇردى. سول كۇنى ءا.ەرمەكوۆ، د.ج.تولەنوۆ گۋبرەۆكومنىڭ قۇرامىنا كىردى. ج.ايماۋىتوۆ، م.تۇرعانباەۆ، ا.شيكىباەۆ، م.اۋەزوۆ گۋبكومنىڭ بۇراتانا حالىقتار بولىمىنە قىزمەتكە بەكىتىلدى. تەك ءا.بوكەيحانوۆ قانا اۆتونوميا جاريالانعانشا ءوزىن بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالىنان تىس ۇستاپ، اۆتونوميا تۋرالى قاۋلىنى قاسارىسا تالاپ ەتتى.

قازاق اسكەري-رەۆكومى 1920 جىلى 16 مامىردا شەكارانى انىقتاۋ كوميسسيسىن قۇردى. ونىڭ قۇرامىنا ايتيەۆ، ەرمەكوۆ، كۋلاكوۆ، اۆدەەۆ كىردى. شەكارا مەجەسىن بەلگىلەۋ ءۇشىن ءا.ەرمەكوۆ كرەملگە جىبەرىلدى. بۇل ءا.ەرمەكوۆتىڭ ساياسي قايراتكەرلىگىنىڭ ەڭ جاۋاپتى جانە قازاق مەملەكەتتىگىنىڭ نەگىزىن قالاعان اڭسارلى كۇندەرى ەدى.

ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «موسكۆاعا بارعاننان كەيىن رەۆكوم مۇشەلەرى ماعان رەسپۋبليكانىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ ءۇشىن ءتيىستى قۇجاتتاردى جيناستىرۋدى جانە ۇلتتار جونىندەگى حالىق كوميسسارىمەن (ول كەزدە ستالين بولاتىن - ت.ج.) دەكرەتتىڭ جوباسىن جاساۋدى تاپسىردى. وسى مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مەنى ۆتسيك-ءتىڭ جانىنداعى قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ  وكىلدىگىنە ۋاقىتشا ۋاكىل ەتىپ قالدىردى. مەن موسكۆادا حالەل جانە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەرمەن كەزدەستىم. ولار مەنىڭ جاڭا ساياسي باعىتىما تاڭدانا قارادى، مەنىڭ سولشىل پىكىرلەرىمدى ءبىراز تىڭداپ تۇردى دا، سىناۋعا كوشتى، ءبىزدىڭ پىكىر الىسۋىمىز ەرەگەسكە ۇلاسىپ كەتە جازدادى».

قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ جۇمىسىمەن ءستاليننىڭ ءوزى تىكەلەي ارالاسىپ، 1920 جىلى 18 مامىر كۇنى ءسىبىر، تۇركىستان، «مۋسبيۋرو»، ورىنبور، چەليابى، بوكەي ورداسى، قازاق رەۆكومدارى وكىلدەرىن جانە «الاشوردانىڭ» بارلىق كوسەمدەرىن، ونىڭ ىشىندە باستى ادام رەتىندە ءاليحان بوكەيحانوۆتى قاداعالاي شاقىرتىپ، «قازاق ولكەسىن باسقارۋ ماسەلەسىن» تالقىلادى. وسى رەتتە ءبىز قازاق مەملەكەتى ءۇشىن اسا ءبىر تاعدىرلى دا تالماۋىتتى جانە وسى ۋاقىتقا دەيىن تاريحشىلار ناقتى تالاپ بەرە الماي جۇرگەن وقيعا بولعاندىقتان دا ءا.ەرمەكوۆتىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن كورسەتىندىسىنە قوسا الپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا «ءبىلىم جانە ەڭبەك» جۋرنالىندا جاريالانعان، سول ءۇشىن باس رەداكتورى تالاپ سۇلتانبەكوۆ ورىنىنان الىنعان ماقالانى، باۋىرلارى ك.ماكەنباەۆ پەن ق.سادۋاقاسوۆتىڭ باسىلىمىنداعى ءماتىندى ءوزىمىزدىڭ قولىمىزداعى ءا.ەرمەكوۆتىڭ قولجازبا نۇسقاسىمەن سالىستىرا وتىرىپ پايدالانامىز.

ءالىمحان ەرمەكوۆ، «مەنىڭ ۆلاديمير يليچ لەنينمەن 1920 جىلعى كەزدەسۋىم»: «كەڭەس اسكەرى كولچاكتى قۇلاتىپ، تالقانداعان سوڭ، 1919 جىلدىڭ سوڭىندا گۋبەرنيالىق كەڭەس وكىمەتىن ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن ءسىبىر رەۆكومىنىڭ مۇشەسى كوسارەۆ (لەنين كومسومولى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى، بەلگىلى كوسارەۆتىڭ اكەسى) - ومبى قالاسىنان سەمەيگە كەلدى. ول سەمەي قالاسىنىڭ جۇمىسشى اۋداندارىندا قازاق جۇمىسشىلارى مەن جاتاقتارى قاتىسقان بىرنەشە جيىن وتكىزىپ، ولاردىڭ ىشىنەن سايلانعان وكىل رەتىندە گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتكە مۇشەلىككە ۇسىنىلىپ وتىرعان كانديداتتار تۋرالى ولاردىڭ پىكىرىن ءبىلدى. ونىڭ ءوزىنىڭ ۇسىنىسى بويىنشا زاۆادسكي - توراعا، بولشاكوۆ - حاتشى جانە مۇشە رەتىندە قۇرامشين، تولەنوۆ جانە مەن گۋبەرنيالىق رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتتىڭ قۇرامىنا كىردىك.

1919 جىلدىڭ كۇزىندە-اق ركپ(ب) وك مەن كەڭەس ۇكىمەتى قازاق ولكەسىن باسقاراتىن قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىن قۇرعان بولاتىن. ونىڭ قۇرامىنا: پەستكوۆسكي - توراعا جانە ءالىبي جانگەلدين، مەڭدەشەۆ سەيتقالي، ايتيەۆ ءابدىراحمان، ارعىنشيەۆ ساعىنگەرەي، عۇبايدوللا جانە الياسقار الىبەكوۆتەر، قاراتاەۆ باقىتجان، تۇنعاشين، بەگىمبەتوۆ نىسانعالي جانە باسقالار ونىڭ قۇرامىنا مۇشە بوپ كىردى.

سەمەي گۋبرەۆكومى باسىندا سىبىررەۆكومىنا قارادى، كەيىننەن ورتالىقتىڭ قازاق دالاسىن باسقاراتىن قازاق اسكەري رەۆكومىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلىسى شىققاننان كەيىن بۇل گۋبەرنيانى باسقارۋ جانە ونى سوڭعىسىنا قوسۋ تۋرالى ماسەلە قويىلدى.

كەزەك كۇتتىرمەيتىن بۇل ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن 1920 جىلى مامىر ايىنىڭ باسىندا مەن ورىنبورعا ىسساپارعا جىبەرىلدىم، قازاق اسكەري رەۆكومى جانە ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىزدىڭ ۇيىمداستىرىلۋى مەن قالىپتاسۋى كەزىندەگى ۋاقىتشا ورتالىعى وسى ورىنبور بولاتىن.

ەكى وبلىستىڭ - سەمەي جانە اقمولا وبلىستارىنىڭ قازاق اسكەري رەۆكومىنا قوسىلۋى جانە ونىڭ قاراماعىنا بەرىلۋى ماسەلەسى ورىنبور قالاسىنداعى ماجىلىستە بارلىق مۇشەلەردىڭ قاتىسۋىمەن تالقىلاندى. تالقىلاۋدا: بولاشاقتاعى اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ قۇرامىنا كىرەتىن قازاق ولكەسىندەگى بارلىق وبلىستاردى بەلگىلەۋ جانە ولاردىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى».

بۇل - يمپەريا مەن وتار ەلدىڭ اراسىنداعى ەڭ كۇيىنىشتى دە ءسۇيىنىشتى، مۇددەلەرى توعىسپايتىن، جۇيكەنى شۇيكەلەيتىن جانكەشتى جۇمىس ەدى. ال، ءالىمحان ەرمەكوۆ ءۇشىن بولاشاقتاعى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىن انىقتاپ بەرۋى ءتيىس ۇلت اماناتى بولاتىن.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «مۇنداي ۇلكەن جۇمىستى جۇرگىزۋ ءۇشىن قازاق اسكەري رەۆكومىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا 1920 جىلعى 18 مايداعى № 2043 مانداتپەن «جالپى قازاق ولكەسى، ونىڭ ىشىندە شەكارا ماسەلەسى» تۋرالى بايانداما جاساۋعا ماسكەۋگە اتتاندىم. قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ شەشىمىمەن ۆتسيك-ءتىڭ جانىنداعى قازاق اسكەري رەۆكومنىڭ وكىلەتتى كوللەگياسىنىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالدىم، ءارى ۆتسيك-ءتىڭ پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ بەكىتىلدىم. قازاق رەۆوليۋتسيالىق اسكەري كوميتەتىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ قاتارىنا، سونداي-اق اقمولا وبلىسىنان ساكەن سەيفۋللين كىردى. ماسكەۋدە جۇرگەن 4 اي ۋاقىتتىڭ ىشىندە مەن قازاق اسكەري رەۆكومى مۇشەلەرىمەن تىعىز بايلانىستا بولدىم. ولاردان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكانىڭ قۇرىلۋى مەن ونىڭ شەكاراسىن انىقتاۋ ماسەلەلەرى جونىندە ءتيىستى نۇسقاۋلار الىپ تۇردىم».

سول جىلى 23-شىلدە مەن 7-تامىز ارالىعىندا وتكەن ءىىى ينتەرناتسيونال كونگرەسىنىڭ قارساڭىندا ۇلتتىق اۆتونوميا ماسەلەسى ەڭ باستى ساياسي پىكىر تالاسىنا اينالدى. الاڭداتاتىن وقيعالار كۇن سايىن شيەلەنىسە بەردى. كەڭەس وكىمەتى كەز-كەلگەن ساتتە قازاق اۆتونومياسىنان باس تارتۋى مۇمكىن ەدى. سونىڭ ءبىر ايعاعى رەتىندە 1920 جىلى 19-مامىر كۇنى بۇرىنعى تاۋەلسىز باشقۇرتستان ۇكىمەتى - «رەسەيدىڭ اۆتونوميالىق گۋبەرنياسى» دەپ جاريالانادى. بۇرىنعى كەلىسىم شارتتى بۇزۋىنىڭ سەبەبىن سۇراعان ز.ۆاليدوۆكە لەنين:

«ءسىز مۇنداي ادامگەرشىلىك ماسەلەسىن نەگە نەگىزدەپ ايتىپ وتىرسىز؟ ءسىز ءوزى قانداي رەۆوليۋتسيونەرسىز؟ سول كەلىسىمگە نەعىپ جابىسىپ قالدىڭىز؟ ءسىز بەن ءبىزدىڭ كەلىسىم شارتىمىز - ءبىر جاپىراق قاعاز عانا، ول ەشتەڭەنى مىندەت ەتپەيدى... ورتالىق الداعى ۋاقىتتا دا بۇرىنعى وتار ەلدەردەگى ورىس  پرولەتارياتىنا سۇيەنەتىن بولادى، ال سىزدەر «باسشىلىققا» قانداي دارەجەدە ىمىرالاستىق كورسەتەسىزدەر، نەمەسە قانداي سەنىم كورسەتەسىزدەر، سونداي دەڭگەيدە عانا سەنىمگە يە بولاسىزدار. رەسەي جەرىندە سوتسياليزم تولىق ورناعان سوڭ دا بۇل سەنىمسىزدىك ساقتالىپ قالاتىن بولادى. ءتىپتى، سوتسياليزم بۇكىل الەمدە جەڭىسكە جەتسە دە شىعىستاعى وتار ەلدەرگە ەۆروپالىق پرولەتارياتتىڭ - اعىلشىنداردىڭ، فرانتسۋزداردىڭ، بەلگيالىقتاردىڭ، «باسشىلىعى» جويىلمايدى»,- دەپ جاۋاپ بەرەدى.

بۇل ز.ءۆاليدوۆتى ۇلكەن تاۋەكەلگە جەتەلەپ، ماسكەۋدە جۇرگەن ءا.بوكەيحانوۆپەن، ا.بايتۇرسىنوۆپەن، ءا.ەرمەكوۆپەن، ت.رىسقۇلوۆپەن پىكىر بولىسەدى. الايدا ءا.بوكەيحانوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆتىڭ بار كۇش-نازارى قازاق اۆتونومياسىنىڭ شەكاراسىن انىقتاۋعا جۇمىلدىرىلىپ ەدى.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى. تۇرمە كورسەتىندىسىنەن): «ارا-اراسىندا جاۋاپتى قىزمەتكەرلەر، ءار رەسپۋبليكاداعى رەۆكومنىڭ مۇشەلەرى، سولاردىڭ ىشىندە مەنىڭ تەرگەۋىمە تىكەلەي قاتىسى بار بايتۇرسىنوۆ، رىسقۇلوۆ، ۆاليدوۆ  موسكۆاعا كەلىپ-كەتىپ ءجۇردى. بايتۇرسىنوۆ كيرۆوەنكومنىڭ مۇشەسى رەتىندە كەلگەن سايىن وكىلدىككە ءجيى كەلىپ تۇردى. سيرەك تە بولسا ۆاليدوۆ تە كەلەتىن. بىردە ماعان بايتۇرسىنوۆ: كەڭەس وكىمەتىنىڭ ساياساتىنا ءۆاليدوۆتىڭ ريزا ەمەس ەكەنىن، مۇمكىندىگى بولسا ينديامەن بايلانىس جاساعىسى كەلەتىنىن، سول جاقتا ءجۇرىپ رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس ۇيىمداستىرعىسى كەلەتىنىن، تاۋەلسىزدىكتى قارۋمەن ورناتقىسى كەلەتىنىن، مۇنى كەڭەس وكىمەتىنىڭ ىشىندە جۇزەگە اسىرۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەنىن ايتتى. بۇعان رىسقۇلوۆ تا ماقۇل سياقتى كورىنەدى دەدى».

ت.رىسقۇلوۆ اراعا جىلدار سالىپ بارىپ : «پەتەرس: 1920 جىلى پارتيا ۇيىمىندا دايىندالدى دەگەن جەلەۋمەن، ناعىندا پارتيا ۇيىمى ەمەس كونترورەۆوليۋتسيالىق «يتتيھاد ءۋا تاراككي» ۇيىمى دايىنداعان باعدارلامامەن دەلەگاتسيا بولىپ لەنيننىڭ قابىلداۋىنا كىردى. دەلەگاتسيا موسكۆاعا بارعان سوڭ بەلگىلى باشقۇرت بۋرجۋازياشىل-ءاۆانتيۋريسى ۆاليدوۆپەن جانە تاتار ۇلتشىلى سۇلتانعاليەۆپەن كەڭەسىپ،  «يتتيھاد ءۋا تاراككي»  ۇيىمى ارقىلى باعدارلامانى تالقىلادى، ءسويتىپ وزدەرىنىڭ كىم ەكەنىن اشىپ الدى. دەلەگاتسيا تاشكەنتكە ورالعان سوڭ  «يتتيھاد ءۋا تاراككي» ۇيىمىنىڭ تاشكەنتتىك بەلسەندىلەرىنىڭ الدىندا ەسەپ بەردى، دەلەگاتسيا ۇسىنعان پلاتفورما بەلسەندىلەردىڭ قولداۋىن تاۋىپ، تاياۋ ۋاقىتتا جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىستى باعدارلاما رەتىندە قابىلداندى»  - دەپ جازادى. «پراۆدا ۆوستوكا» گازەتىنىڭ بيىلعا جىلعى 14-جەلتوقسانداعى سانىندا جولد. پەتەرستىڭ سول ءسوزى ءسال قىرنالىپ، ناقتىلانا ءتۇسىپتى. وندا: «بۇل ارىزدىڭ ءماتىنى «يتتيھاد ءۋا تاراككيدىڭ»  ىشىندە دايىندالعان. موسكۆاعا رىسقۇلوۆ، نيزاميددين قوجاەۆ جانە پاتشا شەنەۋنىگى كوشەرباەۆ باردى. موسكۆاعا بارىسىمەن كوميسسيا بەلگىلى باشقۇرت ۇلتشىلى ۆاليدوۆپەن (باشكيريا), سۇلتانعاليەۆپەن (تاتاريا), بايتۇرسىنوۆپەن (قازاقستان) كەزدەستى. كەڭەستە كەڭەس وكىمەتىمەن كۇرەسۋدىڭ جالپى پلاتفورماسى تالقىلاندى. دەلەگاتسيا تاشكەنتكە ورالعان سوڭ «يتتيھاد ءۋا تاراككيدىڭ» كەڭەسىندە توبىمەن وتستۆكاعا كەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى» - دەلىنىپتى...»،- دەپ جوعارىداعى دەرەكتى مويىنداۋدان باس تارتتى.

ۆاليدوۆ (جالعاسى): «...بۇل شىندىق (لەنيننىڭ ءسوزىن مەكزەپ وتىر - ت.ج.) ءبىزدىڭ الدىمىزعا كەڭەس وكىمەتىنە قارسى پارمەندى جانە اشىق تۇردە كۇرەس جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن مىندەت ەتىپ قويدى. سول كۇندەرى تاشكەنتتەگى ولاردىڭ پىكىرلەستەرى رىسقۇلوۆ، نيزام قوجاەۆ جانە باسقالارى تۇركىستان كوميسسياسىنىڭ جانە تۇركىستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ (تۋرتسيك-ءتىڭ) قۇرامىنان شىعارىلدى. ءبىز، احمەت بايتۇرسىنوۆ ەكەۋمىز 29-ماۋسىم كۇنى موسكۆادان كەتىپ قالۋعا كەلىستىك. بۇعان ستالين رۇقسات بەرمەدى، بىراق استراحانعا بارىپ دەنساۋلىعىمدى تۇزەتەمىن - دەگەن سىلتاۋ ايتىپ ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىلارى كرەستينسكي مەن پرەوبروجەنسكيدىڭ رۇحساتىن الدىم...».

كومينتەرندى پايدالانا وتىرىپ دەربەس تۇركىستان كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋعا ۇمتىلعان ىشكى قوزعالىسقا ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى):

«مەن بۇعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىقتىم: كولچاكتىڭ تەررورى مەن زورلىق پەن قورلىعىنان جاڭا عانا قۇتىلدىق، كەڭەس وكىمەتىنىڭ ارقاسىندا عانا مۇندا رەسپۋبليكانى رەسمي تۇردە جاريالاۋعا مۇمكىندىك الىپ وتىرمىز، سويتە ءجۇرىپ مۇنداي ەكى جاقتى كەلىسىم جۇرگىزۋدىڭ ارانداتۋ ەكەندىگىن ايتتىم... بايتۇرسىنوۆ مەنىڭ پىكىرىممەن كەلىستى. مەن ول كەزدە مۇنى: جەكە باستىڭ الدەقانداي ءبىر سەبەپتەرىنە بايلانىستى تۋعان كوڭىل-كۇيدىڭ ۋاقىتشا قۇبىلۋى شىعار - دەپ بۇعان ءمان بەرمەدىم. ۆاليدوۆ وتە ىسكەر ادام ەدى... سول كەزدە بەلگىلى ءبىر دارەجەدە جاسىڭقىراپ جۇرگەن رىسقۇلوۆتى ۆاليدوۆ ءوزىنىڭ قيالىمەن باۋراپ العىسى كەلگەن بولۋى كەرەك. ونىمەن (ۆاليدوۆپەن) ءبىرىنشى جانە سوڭعى رەت كەزدەسكەنىمدە مەن وعان قازاقستاننىڭ وكىلى رەتىندەگى ءوز كوزقاراسىمدى اشىق ءبىلدىردىم جانە ەكەۋمىز دە پىكىر تالاسىنا بارعامىز جوق. قايتىپ كەزدەسكەن ەمەسپىز»,- دەپ قارسى  پىكىر ءبىلدىرىپتى.

ارينە، تەرگەۋدەگى جاۋاپتىڭ مازمۇنىنا ساقتىقپەن قاراعان ءجون. ال سونداي قىسىلتاياڭ كۇندەردىڭ بىرىندە كەزدەسكەن ءا.ەرمەكوۆتىڭ اتىنىڭ اتالماۋىنىڭ سەبەبىن ز.ءۆاليدوۆتىڭ «ەستەلىگىندەگى»:

«زيانى تيمەس ءۇشىن بۇعان قاتىسقان، قازىر كوزى ءتىرى  تاعى دا ەكى ادامنىڭ اتىن اتاماۋعا تۋرا كەلىپ تۇر»,- دەگەن ەسكەرتۋىنەن اڭعارۋعا بولادى.

«ەستەلىكتەر» جاريالانعان جىلى ءالىمحان ەرمەكوۆ ءتىرى بولاتىن.

ز.ۆاليدوۆ (جالعاسى): «...سول كۇندەرى قازاق قايراتكەرلەرى دە جانە تاشكەنتتە دە وسى باعىتتا جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتتى. 1919 جىلدىڭ ناۋرىزىندا باشقۇرتستان وبلىستىق كوممۋنيستىك پارتياسى قۇرىلدى، ءبىز تۇركىستانداعى سوتسياليستىك قوزعالىستىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، دەربەس سوتسياليستىك پارتيا قۇرىپ، ونى روسسيا كومپارتياسىنان ءبولىپ الىپ، ءىىى ينتەرناتسيونالعا دەربەس مۇشە رەتىندە كىرۋدى جوسپارلادىق... بۇل كەزدە (1920 جىلى - ت.ج.) قازاق پەن وزبەكتىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى نيزام حودجاەۆ، تۇرار رىسقۇلوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ موسكۆادا بولاتىن. ورتالىق كوميتەتتىڭ جانىنداعى مۇسىلمان كوممۋنيستەرى بيۋروسى سوڭعى دەمىن الىپ جاتقان. ءولىپ بارا جاتقان وسى ۇيىمدى پايدالانىپ تۇركىستان، قازاقستان، باشقۇرتستان، بۇقارا مەن حيۋا وبلىستىق كومپارتيا ۇيىمىن ىقپالىمىزدا ۇستاۋدى كوزدەدىك. بۇل باعىتتاعى جۇمىستى جانداندىرۋ ءۇشىن باشقۇرتستاندا جۇرگەن كەزىمنىڭ وزىندە تۇركىستانعا 14 ادام جىبەرگەن بولاتىنمىن. بۇل جۇمىس موسكۆادا بۇرىنعىدان دا كەڭ اۋقىمدا جۇرگىزىلدى»,- دەپ (268-بەت) ەسكە الادى.

ءا.ەرمەكوۆ (جالعاسى): «تەك 1917 جىلى شىلدە ايىندا وتكەن بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتايدا عانا قۇرىلتايدىڭ شەشىمىمەن «الاش» ولكەلىك-ۇلتتىق اۆتونومياسى جاريالاندى. وسى قۇرىلتايدا تۇركىستانمەن قوسىلۋ ماسەلەسى دە شەت جاعالاپ جالپىلاما قوزعالدى.  قۇرىلتاي كوسەمدەرى، سونىڭ ىشىندە شىعىس وبلىستارىنىڭ وكىلدەرى: وندا ۇلەمدەردىڭ ىقپالى كۇشتى، ءدىني فاناتيزم بار، دەسپوتتىق بيلىك جويىلماعان، وسى باعىتتاعى شەت ەل مەملەكەتتەرىنىڭ اسەرى كۇشتى - دەگەن ءۋاج ايتىپ، تۇركىستانمەن قوسىلۋعا تۇبەگەيلى قارسى شىقتى. ماعان كەلەتىن بولساق، مەن سول كوزقاراستى 1925 جىلعا دەيىن دە ۇستاندىم».

ز.ۆاليدوۆ (جالعاسى): «مەن وتىرىك پەن كولگىرسۋگە توزە المايمىن. ەگەردە بولاشاقتان ءسال عانا ساۋلە كورىنسە، وندا مۇنداي الدامشىلىققا توزۋگە بولار ەدى. بىراق تا ءبىزدىڭ ءتوزىمىمىزدىڭ تولەۋىن وتەيتىن ەش ءۇمىت جوق. مۇنداي ارەكەتكە ءوز ەركىڭمەن تاۋەكەل ەتەسىڭ. مەن وندا (تۇركىستانعا - ت.ج.) ءوز ارميامدى الىپ بارىپ، ولاردىڭ قانىن موينىما العىم كەلمەيدى. مەن ءوز باسىمدى عانا وققا تىگىپ وتىرمىن. مەنىڭ سەنىمدى دوستارىم بار، ولار مەن قال دەسەم دە قالمايدى، بىرگە جۇرەدى... شىعىس تۇركى وكىلدەرىنە، سونىڭ ىشىندە تۇرار رىسقۇلوۆقا دا ايتتىم. ول بۇل تۋرالى بوكەي ورداسىنداعى ءوزىنىڭ جاقتاس كوممۋنيسىنىڭ بىرىنە حات جازدى»»,- دەپ شەشىم قابىلداعانىن جازادى.

مۇنداعى «بوكەي ورداسىنداعى جاقتاس كوممۋنيسى» كىم ەكەنىن تاپ باسىپ تابا المادىق. دەگەنمەن دە، تاشكەنتتەگى ءوزارا بايلانىسىن ەسكەرسەك، جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆ ەكەۋىنىڭ ءبىرى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ جورامالداۋعا نەگىز بار. م.مىرزاعاليەۆ پەن ع.الىبەكوۆتى دە ەستەن شىعارۋعا بولماس. ءا.ايتيەۆ پەن س.مەڭدەشەۆكە مۇنداي حاباردى جەتكىزۋى ەكىتالاي. ال ب.قاراتاەۆ پەن م.تۇڭعاشينگە سونداي سەنىممەن قارادى دەۋدىڭ قيسىنى كەلمەيدى. تەرگەۋدەن تىس، ول وقيعا وتكەننەن كەيىن قىرىق جىل وتكەن سوڭ ءالىمحان ەرمەكوۆ :

«1920 جىلى 23-ماۋسىمنان 7-تامىزعا دەيىن كومينتەرننىڭ ءىى كونگرەسىنىڭ ماجىلىستەرى وتكەن ەدى. ركپ (ب) دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىنا ۆلاديمير يليچ لەنيننىڭ باسقارۋىمەن پارتيا مەن ۇكىمەت باسشىلارى كىردى. سونداي-اق بۇعان اۆتونوميالىق رەسپۋبليكالاردان دا دەلەگاتتار كەلدى. ءىى كونگرەسكە رسفسر كومپارتياسىنىڭ دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ ت.ب. قاتىسقانى ەسىمدە. قازاق اۆتونومياسىن احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاپ باردى.

كونگرەسستە ۆلاديمير ءيليچتىڭ: «ەگەر دە الدىڭعى قاتارلى ەلدەردىڭ پرولەتارياتى كومەك بەرسە، الەۋمەتتىك-ەكونوميالىق جاعىنان ارتتا كالعان ەلدەر كاپيتاليزمدى وراعىتىپ سوتسياليزمگە وتە الادى»،- دەگەن ءسوزى ماڭىزدى تەوريالىق مانگە يە بولدى. ەڭ الدىمەن ۆ. ي. لەنيننىڭ وسى كونگرەستە نەمىس تىلىندە سويلەگەنى مەنى تاڭ قالدىردى. مۇندا ءۇندىستان كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ ليدەرى رويدىڭ ءوز وتانىندا ۇلتتىق بۋرجۋازيالىق-دەموكراتتىق قوزعالىستى قولداۋعا قارسى سويلەگەنى كوپ پىكىرتالاس تۋعىزعانى ەسىمدە قالدى. ۆلاديمير يليچ رويدىڭ بۇل پىكىرىنە تۇبەگەيلى قارسى شىعىپ، يمپەرياليزممەن كۇرەسكە باعىتتالعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسقا پرولەتارياتتىڭ شۇعىل تۇردە كومەك كورسەتۋى قاجەتتىگىن باتىرا ايتتى. اعىلشىن كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ دەلەگاتى كۆەچ تە وسىنداي كوڭىل-كۇيدە سويلەدى. ءيا، وسى ءبىر قىسقا ەستەلىگىمدى اياقتاي كەلە، مەن جاس، البىرت شاعىمدا ۆلاديمير يليچ لەنينمەن كەزدەسكەنىمە ءوزىمدى باقىتتى سانايمىن. ونىڭ شابىتتى دا دانا، اسا ادامگەرشىلىكتى كەيپى جۇرەگىمدە ماڭگى ساقتالادى...»,- دەپ  ەسكە الدى.

ارينە، بۇل جاريالانىمدا زاكي ءۆاليدوۆتىڭ استىرتىن جۇمىسى جانە ونىڭ كومينتەرننىڭ كونگرەسى تۇسىندا رەسەيدەن دەربەس ۇلتتىق تۇركىستان پارتياسىن قۇرۋعا ۇمتىلعانىنىڭ ايتىلماعانى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى.

الايدا وسى ءۇش ايدىڭ ىشىندەگى وقيعالار اراعا جىلدار سالىپ بارىپ «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنىڭ الدىنان شىقتى. بۇل كەزدەسۋلەر ولاردىڭ تەرگەۋ ىسىندەگى باستى ماسەلەگە اينالدى. بۇعان ءسال كەيىنىرەك قايتىپ ورالامىز.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»