ەسەنعازى قۋاندىق. جازاتىن تاقىرىبى تاۋسىلعان جازۋشى بورانباي مىرزاعا!
مەنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا نەسيە جۇيەسى باعدارلاماسىمەن وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان 2009 جىلى باسىلىپ شىققان، «قازاقستان تاريحى» (حح جانە XXI عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىنداعى رەسپۋبليكا تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى بويىنشا لەكتسيالار) بالاما وقۋلىعىما بار جازۋشىلىق «ونەرىڭدى» سالىپسىڭ.
اۆتور قۋاندىق ە.س. «قازاقستان تاريحى» (كەڭەس ءداۋىرى جانە تاۋەلسىز قازاقستان) وقۋلىق، الماتى، "داۋىر", 2009 - 490 بەت.
پىكىر جازعاندار:
ن. مۇقامەتحانۇلى - تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
(س. وزبەكۇلى) - قر زاڭ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە اكادەميگى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اباي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
مەنىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا نەسيە جۇيەسى باعدارلاماسىمەن وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان 2009 جىلى باسىلىپ شىققان، «قازاقستان تاريحى» (حح جانە XXI عاسىردىڭ العاشقى جىلدارىنداعى رەسپۋبليكا تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى بويىنشا لەكتسيالار) بالاما وقۋلىعىما بار جازۋشىلىق «ونەرىڭدى» سالىپسىڭ.
اۆتور قۋاندىق ە.س. «قازاقستان تاريحى» (كەڭەس ءداۋىرى جانە تاۋەلسىز قازاقستان) وقۋلىق، الماتى، "داۋىر", 2009 - 490 بەت.
پىكىر جازعاندار:
ن. مۇقامەتحانۇلى - تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور
(س. وزبەكۇلى) - قر زاڭ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى جانە اكادەميگى، زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، اباي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.
اتالعان كىتاپ تاياۋدا قولىما ءتۇستى دەپ، «تۇركىستان» گازەتىنىڭ 2012 جىل 12 شىلدەدەگى سانىنداعى «جالپاقشەشەيلىك پە، جاۋاپسىزدىق پا?» دەپ ات قويعان ماقالاڭدى وتىرىك ايتۋدان باستاپ، ويلى وقىرماندارىڭدى شاتاستىرعانىڭىز قالاي؟ شىمكەنتتىكتەردىڭ ءبارى وتىرىك ايتپاسا تىنىش جۇرە الماي ما؟ الدە، د.سالقىنبەك دەگەن قازىر ايتقان سوزىنەن تايقىپ شىعىپ مەن ايتقام جوق دەيتىن «تاريحشى» جەرلەسىڭ ۇيرەتتى مە؟ ءوزىڭ ارناپ جازىپ وتىرعان «تۇركىستان» گازەتىنىڭ وقىرماندارىن جازۋشىلىق جاڭا قىرىڭمەن «تانىلىپ، ولاردى «سۋسىنداتىپ»، ءتانتى»، ەتىپسىڭ، باسقا جازاتىن تاقىرىپ تابا الماعان ەكەنسىز عوي. الدە جەرلەستەرىڭ تاپسىرىسى «قىمبات» بولدى ما؟ ويلى وقىرماندار الدىندا «ءبىلىمپاز» قابلەت-قارىمىڭدى كورسەتىپ، تاريحي وقۋلىق جازۋدى بىلمەيسىڭ دەپ مەنى كۇستانالاپ، ءبىراز «شەرىڭدى تارقاتىپ»، «اقىل» ايتىپ جازۋشىمىن دەپ قول قويىپسىز. بۇدان ءبىر جىلعا جەتپەستەي ۋاقىت بۇرىن وسى ماقالاڭدى «جاس قازاق» گازەتىنە اپارىپ باستىرماق بولعانسىڭ، ونداعى جۋرنالشى جىگىتتەر باق زاڭىنىڭ تالابىنا ساي مەنى شاقىرىپ «جارىلقاسىن بورانبايدان كىتابىڭىز تۋرالى ماقالا ءتۇستى نە ايتاسىز» دەگەن سوڭ، وسى كىتاپ باسىلىپ شىققاندا وبەكتيۆتى پىكىر ءبىلدىرىپ، باسقان رەسپۋبليكالىق التى-جەتى گازەت-جۋرنالدارىنا شىققان ماقالالاردى اپارىپ كورسەتىپ، بۇل ماقالا «تىرناق استىنان كىر» ىزدەگەن مەنى مۇقاتۋ ءۇشىن تاپسىرىس پەن جازىلعاندىعىنا ولاردىڭ كوزدەرىن جەتكىزگەن بولاتىنمىن. ول جولعى بورانبايدىڭ «جاس قازاق» گازەتىنە جازعان ماقالاسى «ءبىر ستۋدەنتتىڭ «قازاقستان تاريحىن»، وسى اتالعان كىتاپتى ايتىپ تۇر، قوقىسقا لاقتىرعانىنا كۋا بولدىم دەپ باستالعان» بولاتىن.
ەڭ العاش رەت يتەرنەتتە Abai kz سايتىندا 2011 جىلى 29 ناۋرىزدا بۇركەنشەك ات «سارسەن ناۋرىزوۆ» دەگەن جالعان اۆتوردىڭ اتىنان جازىلعان بولاتىن. ءسوز ساپتاۋى، كىتاپتان تەرىپ العان فاكتىلارى، ماعان جاۋىپ وتىرعان جالالارى، ءبارى سول جولعى ماقالاداعى فاكتىلاردان اۋمايدى ۇتىرىنە دەيىن، جارىلقاسىننىڭ اتالعان ماقالاسىمەن بىردەي. ەندى شىن اۆتورى تابىلىپ قۋانىپ وتىرمىن. بۇل جولى «تۇركىستان» گازەتىنىڭ رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى د. دەگەن ازامات باق زاڭىنا پىسقىرماي مەنىڭ قۇقىمدى شەكتەپ، لاۋازىمىن اسىرا پايدالانعان. تاقىرىبى مازمۇنىنا ساي كەلمەيتىن ماسەلەلەردى وزىنشە سيپاتتاپ جازعان، ونىمەن قويماي انانى نەگە جازبادىڭ مىنانى نەگە جازبادىڭ دەگەن «بىلگىشتىگىن» قولداعانى، بورانبايدىڭ ماقالاسىن شىعارۋعا مۇددەلى بولعاندىعى، تامىر-تانىستىققا جول بەرگەندىگى كوزگە ۇرىپ، كورىنىپ تۇر. مەن جاڭاعى ورىنباساردىڭ ورنىندا بولسام، ءىشىڭ كۇيىپ اكەتىپ بارا جاتسا بورانبايعا سوتقا جۇگىن دەگەن كەڭەس بەرەر ەدىم.
وكىنىشتى ءبىر جاعداي پىكىر جازعان ساكەن وزبەكۇلى بۇل دۇنيەدەن جۇمباق جاعدايدا كەنەتتەن ءوتىپ كەتتى، ءتىرى بولعاندا ونىڭ بەرگەن جاۋابىنان كەيىن «بەكەر جازعان ەكەم» دەيتىن كۇيگە تۇسەرىڭ انىق ەدى. ال رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ساكەندى «دوسىم ەدى دەپ سايقالدىققا بارعانى، ازاماتتىعىنا سىن» ۋاقىت ءبارىن ءوز ورنىنا قويادى عوي، ۇنەمى سەنىڭ ويلاعانىڭ مەن ىستەگەنىڭ بولا بەرمەس د مىرزا. ءوزى جوقتىڭ كوزى جوق، ورىنباسار مىرزا، رەتىن تاۋىپ جاقسى كورىنگىڭ كەلەتىن زىميان ايلاڭ بار ەكەن وتكەندە بايقاتتىڭ.
ەندى تىكەلەي اتالعان كىتاپتىڭ بەتتەرىن كورسەتىپ، «سىنىقتان سىلتاۋ ىزدەپ» اتا جاۋىن كورگەندەي شۇيلىككەن بورانباي مەن قىزعانىشپەن اۋىرعان سالقىنبەككە، مەنى مۇقاتۋدا الدىنا جان سالمايتىن جازۋشىنىڭ تاعى ءبىر جەرلەسى ق.ساتباەۆ اتىنداعى قازۇتۋ-ءنىڭ سەزىكتى جولمەن كەزدەيسوق پرورەكتور كرەسلوسىنا توپ ەتە تۇسكەن سارسەن جۇسىپبەكوۆكە ايتارىم مىناۋ.
جوعارى وقۋ ورىندارىندا نەسيە جۇيەسى باعدارلاماسىمەن وقيتىن ستۋدەنتتەرگە ارنالعان وقۋلىق پا، الدە «جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرىنە، ماگيسترانتتارعا، تاريحشى-وقىتۋشىلارعا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋشى-تالاپكەرلەرگە ارنالعان وقۋ قۇرالى ما»؟ دەپ وزىڭشە مۇقاتقان سۇراق قويىپسىڭ. جاۋاپ بىلاي: وسى اتالعانداردىڭ بارىنە ارنالعان. كىم قاجەت دەپ ەسەپتەيدى سولار وقيدى، وعان نەگە شالا ءبۇلىندىڭ جۇرتقا نەنى وقۋ، نەنى وقىماۋ كەرەكتىگىن ايتاتىن سەن كىمسىڭ؟ ەشكىمگە زورلىقپەن وقى دەگەن تاڭۋ جوق، شەت ەلدەگى ءتارتىپ سونداي ءار پروفەسسوردىڭ ءوزىنىڭ لەكتسيالار كۋرسى بولادى ستۋدەنتتەر، ماگيسترانتتار قالاعانىن وقيدى. وعان «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» ءبىلىم ءمينيسترىنىڭ نازارىنا دەپ ارناپ جازىپسىڭ. ونداعى ماقساتىڭ كىتاپتى شىعارتپاۋ عوي. ەسىڭىزدە بولسىن بۇل وقۋلىقتى ءوز قاراجاتىما شىعاردىم، سۇرانىس بار تاعى شىعارام. كەرەمەت ساراپشى بولساڭ وقۋلىقتىڭ ساپاسىنا جانىڭ اۋىراتىن بولسا، ويلى وقىرماندارىڭا، كەزىندە مەن سىناعان قازۇتۋ-ءىڭ عىلىم دوكتورى، تاريحشى چاتىبەكوۆا كاميليانىڭ، چ،ءمۋسيننىڭ، گ.كاننىڭ بىرنەشە مىڭداعان دانامەن جارىق كورگەن «قازاقستان تاريحى» وقۋلىقتارىن نەگە سىنامادىڭ، ول وقۋلىقتاردان الىنعان ءبىلىمنىڭ رۋحاني زيانىنىڭ قاسىندا مەنىڭ كىتابىم وتانسۇيگىشتىككە باۋليتىن، تاپتىرمايتىن وقۋلىق. قازاقستاندا مەنىكىندەي وقۋلىقتاعى وقيعالاردى جازۋدا عىلىمي اينالىمعا العاش ەنگەن ادەبيەتتەر مەن دەرەك كوزدەرىنە 560 سىلتەمە جاسالعان، ونىڭ 70 پايىزىنان استامى مۇراعات دەرەكتەرىنەن تۇراتىن، وتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ «اقتاڭداقتارىن» قالپىنا كەلتىرگەن وقۋلىقتى تاۋىپ كورسەتشى.
ال وقۋلىق پەن وقۋ قۇرالى تۋرالى ايتقانىڭ بىلشىل. «وقۋلىق-ۇلت كىتابى دەگەن نە جاڭالىق» ۇلتتار كوپ قوي سوندا قاي ۇلتتىڭ وقۋلىعى؟ قازاقتا «ءتول» دەگەن جالپىلاما ۇعىم بار، وعان قوزى دا، لاق تا جاتادى. سول سەكىلدى وقۋ قۇرالى دەگەن جالپىلاما ايتىلعان ورتاق تۇسىنىك. مۇنى ءوزىڭ تۇسىنبەي جاتىپ قازبالاۋدى «تىرناق استىنان كىر ىزدەۋ» دەيدى.
وقۋلىقتىڭ قۇرىلىمىنا سوقتىعىپ، نەگە ءبارى بىردەي كولەمدە ەمەس «ىشەك سەكىلدى شۇباتىلعان ۇزاق» دەگەن ءمىن تاعىپسىڭ. تاريحي وقيعالاردى مەن جاساعام جوق، 20-30 جىلدارداعى وقيعالار (بارلىعى 20 جىل مەرزىمدى قامتيدى) بۇرىندارى از زەرتتەلىپ، كوبى قىزىل يدەولوگيانىڭ ىقپالىمەن جاسىرىلىپ، «اقتاڭداق» بولىپ كەلدى. ۋاقىت سۇرانىسىنا ساي ول كەزەڭدەگى قازاقستاننىڭ كەڭەستىك داۋىردەگى تاريحىنىڭ وزەكتى ماڭىزدى پروبلەمالارىن جاس ۇرپاققا تولىق تۇسىنىكتى ەتىپ بەرۋ ءۇشىن، بورانباي ايتقانداي شاعىن بەت ارناپ اتاپ ءوتۋ مۇمكىن بولماعاندىقتان، جان-جاقتى قامتىلدى. سوندىقتان ول كەزەڭدەگى ماڭىزدى وقيعالاردى ءبىر قالىپقا سالۋ ادىلەتسىزدىك بولعان بولار ەدى. ال بورانباي جانە ونىڭ جەرلەستەرى نەگىزسىز سىناپ وتىرعان، «نەگە بارلىق تاريحي وقيعاعا بىردەي بەت ارنامادىڭ» دەگەن «اقىلسىماق» ۋاجدەرىن وزدەرى پايدالانسىن. بار بىلگەندەرى سول بولسا تالاسىم جوق، وزدەرى سولاي «ينكۋباتوردىڭ بالاپانىنداي» بىردەي ەتىپ بارىنە بىردەي بەت ارناپ جازسىڭ.
ال بورانباي مىرزا «ىشەكشە شۇباتىلعان» دەپ ايدار تاعىپ مۇقاتقان كەزەڭدەگى تاريحي وقيعالاردىڭ جازىلۋ رەتىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن كىتاپتىڭ مازمۇنىنان ءۇزىندى بەرىپ وتىرمىن. ونى سەن ءۇشىن ەمەس، وقىرمان ءوزى باعالاسىن دەپ بەرىپ وتىرمىن.
3-تاقىرىپ.
1.3. كەڭەس وكىمەتىنىڭ ەلدەگى جۇرگىزگەن العاشقى ساياسي شارالارى
جالپىقازاقتىق ەكىنشى سەزد. الاشوردانىڭ قۇرىلۋى
2.3. قازاقستاننىڭ ازامات سوعىسىنا تارتىلۋى. "اسكەري كوممۋنيزم"
ساياساتى. /1918-1920جج./
3.3. اۆتونوميالىق قىرعىز (قازاق) سوۆەتتىك سوتسياليستىك
رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرىلۋى (قازاكسر). قازاق جەرلەرىنىڭ
قاكسر-ءىڭ قۇرامىنا بىرىگۋى.
4.3. جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات. (جەس). 1921 جىلعى اشارشىلىق.
جەر-سۋ رەفورماسى.
5.3. كسرو-ءنىڭ قۇرىلۋى. ورتالىق ازيانىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك
مەجەلەنۋى.
4-تاقىرىپ.
20-جىلدارىڭ ءىى-ءشى جارتىسى مەن
30-جىلدارداعى قازاقستان
1.4. قازاقستاندا جۇرگىزىلگەن "كىشى قازان" باعىتى جانە اۋىلدى
جاپپاي كەڭەستەندىرۋ
2.4. ءداستۇرلى شارۋاشىلىقتى جاپپاي كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ
شابىندىق جانە ەگىستىك جەرلەردى قايتا ءبولۋ، جەرگە
ورنالاستىرۋ ساياساتى. ىرى قازاق بايلارىن تاركىلەۋ.
3.4. يندۋستريالاندىرۋدىڭ كەڭەستىك نۇسقاسى. تۇركسىب.
4.4. اۋىلدىڭ تاپتىق جىكتەلۋى. اشارشىلىق ناۋبەتى
5.4. مادەني قۇرىلىستى يدەولوگيالاندىرۋ جانە بايىرعىلاندىرۋ
(كورەنيزاتسيا) ساياساتى.
6.4. "ينتەرناتسيوناليزم" نەگىزىندە جۇرگىزىلگەن ۇلت ساياساتى.
7.4. كومسومول-جاستار مەن ايەلدەر اراسىنداعى ساياسي جۇمىستار.
8.4. توتاليتارلىق جۇيەنىڭ حالىقتى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىنگە
ۇشىراتۋى. وپپوزيتسيانى ساياسي "اۋىتقۋشىلىققا" ايىپتاۋ
ناۋقاندارى. بۇقارا جانە ونىڭ ساياسي قۇقىعى.
وسى اتالعان تاقىرىپتار ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنا دەيىنگى 20 جىلدان استام مەرزىمدى قامتيدى. ال بەرىلىپ وتىرعان وقۋلىقتاعى بۇل جوسپار، ول ءبىلىم مينيسترلىگى بەكىتكەن باعدارلاماعا سايكەس جاسالدى. تەك سۇراقتاردىڭ اتالۋى وزگەرتىلىپ، تۇرلەندىرىلىپ نەگىزگى ءمانى ەسكەرىلىپ عىلىميلاندىرىلىپ بەرىلىپ وتىر.
«تاۋەلسىزدىكتىڭ 18 جىلىنا ايتار تۇشىمدى پىكىر بولماعان با» دەپ ءجون-جوسىقسىز ءتيىسىپ، مەنى ءبىر تاۋەلسىزدىككە قارسى ادام رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسقانسىڭ. تاۋەلسىزدىك جىلدارى بولعان وقيعالار تۋرالى جازىلدى، ال تولىق جان-جاقتى زەرتتەيتىن استانادا ارنايى عىلىمي ينستيتۋت جۇمىس ىستەۋدە، كوپتەگەن تاريحي وقيعالار ءالى زەرتتەلۋ ۇستىندە.
ماقالاداعى «الدە «قازاقستان تاريحىنىڭ» ەڭ شەشۋشى ءساتى وسى ما؟» -دەگەن قوتىر سويلەمدى قالاي تۇسىنەمىز؟ شەشۋشى كەزەڭ بولادى، ال شەشۋشى ءسات دەگەنىڭىز ساۋاتسىزدىق ەمەس پە؟
بورانباي مىرزا، تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ انا ءسوزىن، مىنا ءسوزىن جازبادىڭ دەپ مەن پرەزيدەنتتىڭ تۇڭعىش ەكەنىن بىلمەيتىندەي، شاعىستىرا جاعىمپازدانا جازىپسىڭ. نەنى جازام نەنى جازبايمىن وندا جۇمىسىڭ بولماسىن. وسى ماقالانى جازۋداعى ماقساتىڭ مەنى قارالاپ، ءبىلىم مينيسترىلىگىنە ءتىپتى پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ىشكى ساياسات بولىمىنە دەيىن ارىز ايتىپ شاعىنىپسىڭ ونىڭ ولاردى ماعان قارسى قويۋ عوي ارام ويىڭ، ىشتەرىڭ قىزعانىشتان كۇيىپ بارا جاتسا «تۇز جالاڭدار». قازىر پليۋراليزم زامانى سەن اڭساپ وتىرعان نۇسقاۋمەن تاريح جازعىزاتىن كەڭەس ءداۋىرى كەلمەسكە كەتكەنىن ۇمىتتىڭ با؟ ويلى وقىرماندارىڭ مەنىڭ بۇل وقۋلىعىمدى وقىماي اق قويسىن.
بۇل جەردە جازۋشى بورانباي «ءبىزدىڭ سىزدەردەن سۇرايتىنىمىز، ءدال وسى تۇجىرىم ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزبەن قابىسادى دەپ ايتا الاسىزدار ما؟» - دەپ جازعاندا كىمنەن سۇراپ تۇر سونى بىلگىم كەلەدى. و دۇنيەلىك بولىپ كەتكەن بەلگىلى عالىم ساكەن وزبەكۇلىنان با؟ ول ازاماتتىڭ ارۋاعىن مازالاماي اق قوي، جاۋاپتى ءوزىم بەرەم. قويىپ وتىرعان سۇراعىڭدا «ءبىز» دەپسىڭ ولارىڭ كىمدەر س.جۇسىپبەكوۆ، د.سالكىنبەك سەكىلدى جەرلەستەرىڭ بە؟ بورانباي مىرزا وتكەن تاريحي وقيعالار ساياساتتىڭ پارمەنىمەن جازىلعانىن بىلەسىڭ، ال وركەنيەتتى ەلدەر كەرىسىنشە تاريحقا جۇگىنىپ ساياسات جۇرگىزەدى. ونى بىلمەگەنىڭ قالاي، ساياسات دەگەن ءسوزدى قولدانۋدى بىلەسىڭ. بۇل پىكىرىمنىڭ ساياساتقا قابىساتىنىن ەلباسىنىڭ ءوزى اتاپ كورسەتىپ بەردى. شىرىلداعان شىندىقتى حالقىمىز تەك تاۋەلسىزدىگىن العان ساتتەن باستاپ قانا وقىپ، بىلۋگە مۇمكىنشىلىك الدى. بۇگىندە ءوز تاريحىمىزدى جان-جاقتى ءبىلۋ جانە زەردەلەۋ، تالىمىنەن ۇيرەنۋ، ودان ساباق الۋدىڭ كەلەشەك ءۇشىن ماڭىزى زور بولىپ وتىر. وسى وتكەن تاريحي وقيعالاردىڭ ماڭىزدىلىعى تۋرالى ءوزىنىڭ "جادىمىزدا جاتتالسىن، تاتۋلىق ءدايىم ساقتالسىن" دەگەن ەڭبەگىندە ەلباسى ن.نازارباەۆ: "ياعني وتكەنىمىزدى تۇتاس كۇيىندە، ەشقانداي بوياماسىز، قوسپاسىز، قاز-قالپىندا قابىلداعانىمىز ءلازىم. ال وتكەن جىلدار شەجىرەسىن ۇنەمى ءارى بۇرمالاۋسىز زەردەلەپ وتىرۋدىڭ ءجونى بولەك. مۇنىڭ ءوزى وتكەندەگى تاجىريبەنىڭ جاقسىسىنان ۇيرەنۋ ءۇشىن، ەسكى قاتەلىكتەردى قاۋلاتا بەرمەس ءۇشىن، جاماننان جيرەنۋ ءۇشىن قاجەت"-دەپ باعا بەرگەن بولاتىن.1
مىنە، سونداي كوكەيكەستى شىتىرمان وقيعالارعا، ساياسي ناۋقاندارعا تولى تاريحي كەزەڭ-ول حح عاسىر ونىڭ ىشىندەگى كەڭەستەر وداعىنىڭ سوتسياليزم قۇرۋدى ءىس جۇزىنە اسىرۋدى قولعا العان جىلدار. تاريحشى عالىمداردىڭ وسى كەزەڭدى جان-جاقتى زەرتتەپ، ونىڭ تاعلىمىنان ۇرپاق يگىلىگىنە جاراتاتىن قۇندى جاڭالىقتار اشۋعا تالپىنۋلارى دا زاڭدى قۇبىلىس بولىپ ەسەپتەلەدى، ويتكەنى بۇل كەزەڭنىڭ تاريحي ماڭىزدىلىعى ونىڭ تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ وتكەندەگى، الداعى تاعدىرىمەن تىكەلەي بايلانىستىلىعىندا ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟.
ستاليندىك توتاليتارلىق بيلىك مودەلىنىڭ كەڭەستەر وداعىندا ۇستەمدىك قۇرۋى، ونداعى حالىقتاردى قورقىتىپ- ۇركىتىپ، ۇرەيلەندىرىپ، ۇلتتاردىڭ تابيعي بەينەسىن جويۋعا تىرىسقان كازارمالىق ءسوتسياليزمدى ومىرگە اكەلگەن ەدى. جالعان ينتەرناتسيوناليستىك قاعيدالارمەن قارۋلانعان ءامىرشىل جۇيە ءوز ساياساتىن جۇرگىزۋگە لايىقتى، ونى قولداپ-قولپاشتايتىن جاساندى يدەولوگيانىڭ قىزمەتىنە سۇيەندى. بيلىك باسىنداعىلارعا حالىق مۇڭىن جەتكىزۋ مۇمكىندىگى بولمادى. شىندىق بۇرمالاندى. تاريحتاعى سول بۇرمالاۋشىلىقتىڭ زاردابى كۇنى-بۇگىنگە دەيىن وسى حالىقتىڭ قوعامدىق دامۋ جولىنا زيانىن تيگىزىپ كەلەدى.
قازاقستان تاريحىنىڭ "اقتاڭداق" بەتتەرى از بولماعان، ول تۋرالى قىزىل يدەولوگيانىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ، داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندە اشىق ايتىلمادى، ءبارى دە بۇركەمەلەنىپ كورسەتىلدى. ايتۋعا، جازۋعا تالپىنعاندار جازالاندى. كەڭەستەر داۋىرىندەگى اكىمشىل-ءامىرشىل جۇيەنىڭ بيلىگى كەزىندە تاريحي وقيعالارعا، قوعامعا، سول كەزدەگى تىرشىلىككە، باسشى قىزمەتكەرلەردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە، كىسىلىككە، كوسەمدىككە، ادىلدىك پەن زورلىققا بەرىلەتىن باعا كەسىلىپ-ءپىشىلىپ، ءوڭى اينالدىرىلىپ، وزگەرتىلىپ بەرىلگەندىگى بۇگىندە ەشكىمگە قۇپيا ەمەس-ءتى. بورانباي مىرزا وسى وتكەن تاجىريبەنى اڭساپ، سول ارقىلى ءبىلىم مينيسترىنە، پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ ىشكى ساياسات بولىمىنە جۇگىنىپ، مەنى مۇقاتا الار ما ەكەنسىڭ؟ ول كىتاپتى وقىعاندار شىمكەنتتىكتەر مەن «تۇركىستان» گازەتىنىڭ ويلى وقىرماندارىنان باسقالارى ازىن-اۋلاق كەمشىلىگىنە ءمان بەرمەي جاقسى جاعىن اسىرا باعالاۋدا.
توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشقا ۇشقانىن بىلمەگەن ادام قانداي تاريحشى دەپ كەۋدەلەنىپسىڭ. ول كومپيۋتەرگە تەرىلگەندە قازان ايى جەلتوقسان بولىپ قاتە كەتكەن. مەنى تۇزەتپەك بولعان ءوزىڭ نەگە وقىرماندى شاتاستىراسىڭ، عارىشقا ۇشقان كۇنى 10 قازان ەمەس، 2 قازان ال 10 قازاندا ول عارىشتان جەرگە قايتا ورالىپ قوندى. ۇشۋ مەن قونۋدىڭ ايىرماشىلىعى بار شىعار جازۋشى مىرزا.
وسى سەكىلدى ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «اۋىل مەكتەبىنەن ساۋات اشىپ، تورعايداعى ەكى كلاستىق ورىس-قازاق ۋچيليششەسىن ۇزدىك ءبىتىرىپ، ودان سوڭ ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريانى 1895 جىلى تامامداعان»، دەگەن سويلەمدە «...ودان سوڭ ورىنبورداعى مۇعالىمدەر دايارلايتىن سەميناريانى» دەگەن سوزدەر باسىلماي قالعان ەكەن. بورانباي مىرزا مەنى سوگىپ «ءبىراز جەرگە اپارپ تاستادىڭ».
ارى قاراي ول اتالمىش ماقالاندا «ءبىر عاجابى، اۆتور حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى ءىرى تاريحي وقيعالاردى، تۇعىرلى تۇلعالاردىڭ ءومىر تاريحىن، ەرلىك ىستەرىن دە ناقتى بىلمەيدى» دەپ جازۋشىلىق قيالعا بەرىلىپ، اي دالاعا لاعىپ جازۋمەن بىرگە، ماعان جالا جاپقان. ونىڭ دالەلى باۋىرجان مومىشۇلى تۋرالى كولەمدى ماقالا («ءنومىر ءبىرىنشى «ۇلتشىل» اتانعان قازاق» «جۇماداعى جۇزدەسۋ قوعامدىق ساياسي، كوركەم-ادەبي تاۋەلسىز باسىلىم» 15.10.2010 №41 (591); «ءۇش قوڭىر» №20 1 جەلتوقسان 2010 جىل; «اكەڭنىڭ بار ما مەندە قالعان قۇنى؟» «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» №38 (75) 27 وكتيابريا 2010گ ) دەگەن اتپەن اتالعان باسىلىمداردا جارىق كورگەن، سونى وقىسىن. سوندا ول ايتىلعان سوزدەردىڭ، ايىپتاپ تاققان جالاڭ، ماعان ەش قاتىسى جوق ەكەندىگىنە كوزدەرىڭىز جەتەدى.
پ.ا.ستولىپين «مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولعان. ونى پرەمەر -مينيستر» دەپ شاتاستىرۋعا بولمايدى» دەپ بىلگىشسىنىپ ايتقانىڭا قاراعاندا ساياساتتىڭ الەمدىك تاجىريبەسىنەن ماقۇرىم، ساياسي ساۋاتسىز ورەڭنىڭ قانداي ەكەنى بايقالادى. باسقا ايتارىم جوق.
«تاريحشى ە.قۋاندىق وسى فوتوسۋرەتتىڭ ىزىمەن كەلە جاتادى دا، ە.كۇزەمباەۆقا كەلگەندە شىندىقتان شىعىنداپ شىعىپ» ە.كۇزەمباەۆتى الىپ تاستاپ حاسەن قوجا احمەتتى قوسقان» دەپ ايىپتاپتى. بۇل جولى دا كومپيۋتەردە كىتاپتى تەرگەن ادام كۇزەمباەۆتى بايقاۋسىزدا قالتىرىپ قويعان. ول قاتەلىك تۇزەتىلدى.
بورانباي مىرزا مەن سەنىڭ باسىبايلى تاريحشىڭ ەمەسپىن نە ايتساڭ سونى جازاتىن ول ءبىر. ەكىنشى كۇزەمباەۆتىڭ ەسىمى سەن جازعانداي «ە» ارپىنەن باستالمايدى، ەسىمى قايىركەلدى. ءۇشىنشى ول سەن ايتقان سۋرەتتەگىلەر قاسقايىپ تۇرعاندار بەسەۋ ەمەس، تورتەۋ.
«الاش وردا» ۇكىمەتى بولعاندىعى تۋرالى مالىمەت بارلىق تاريحي وقۋلىقتاردا جازىلعان. ۇكىمەت مەملەكەتتىڭ باستى قۇرىلىمى ەكەنىن، مەملەكەتسىز ۇكىمەت بولمايتىنىن ۇمىتپاعايسىڭ.
كەيكى باتىردى ەكى رەت اجال قۇشتىرعان سەنىڭ ارام ويىڭ. ءبىر اقپارات كوزىندە ونى كوميسسار ا.توكارەۆ اتىپ ءولتىردى دەلىنگەن. ەندى سول ولگەن كەيكى باتىردى، ودان كەيىن قولىن بۇتارلاپ، باسىن كەسىپ الۋى مۇمكىن ەكەندىگىنە شەك كەلتىرۋ ونى بۇرمالاپ باسقا مازمۇندا بەرۋ ارامدىق ەمەس پە؟ اڭدىعاندار ونى قاپىلىستا 1923 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا جىلانشىق وزەنى بويىنداعى جالاۋلى جايلاۋىندا قولعا ءتۇسىردى دەگەن جاڭساق اقپارات قاتە كەتكەنىن مويىندايمىن. ول تۇزەتىلدى. بۇل جەردە ەكى دەرەك كوزى قاتار كەتكەن.
ال گازەتتە سۋرەتى باسىلعان ج.قاسىمباەۆتىڭ وقۋلىق كىتابىن ءومىرى قولىما ۇستاپ كورگەم جوق. 180-197 بەتتەردەگى مالىمەتتەردى كوشىرسەم نەگە وقىرماننىڭ كوزى جەتەتىندەي ەتىپ سول كوشىرىلگەن جەرىن سالىستىرىپ جازباعانسىڭ.
وقۋلىققا ەنبەي قالعان ماتەريالدار، تولىقتىرۋدى قاجەت ەتەتىن تاقىرىپتار، دالەلدەي جانە ناقتىلاي ءتۇسۋدى كەرەك ەتەتىن تۇستارى ءالى دە جەتەرلىك... دەگەن وقىرمان الدىنان وتكەن ەسكەرتۋ ءسوز جازعان سويلەمدى نەگە وقىماعانسىڭ.
ەسەنعازى قۋاندىق
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
ا.بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى «ساڭلاق»
مەدالىنىڭ يەگەرى
الماتى قالاسى،
2012 جىل، تامىز ايى
