ءحىىى ع. الەم ەلدەرىنىنىڭ ساناسىندا ەڭ قانقۇيلى تاريحي جەڭىستەر مەن ءبورى تەكتەس تۇركىلەردىڭ عالامدى تالاپ جەگەن تاعىلىق ارەكەتى رەتىندە ساقتالىپ قالدى. شىعىستان توزاقتىڭ جالىن وتىنداي جەر بەتىن جايپاپ شىققان موڭعول تايپالارىنىڭ ەۋرازيا دالاسىنىڭ ەكىدەن ءبىرىن ات تۇياعىنىڭ استىنا تاپتاپ دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن شاپقىنشىلىعى كوپتەگەن تايپالار مەن ۇلىستاردىڭ جۇرەگىن ۇشىرعان قۇبىجىق قورقىنىش بولىپ ەلەستەدى.

بىتىراڭقى موڭعول رۋلارىنىڭ باسىن قوسىپ، ءوزىن «ۇلى قاعان» جاريالاعان تەمۋچين 1206 ج. ازيانىڭ ورتالىعىندا قىتايدىڭ سولتۇستىگىندەگى ۇلان-عايىر تەرريتوريادا موڭعول مەملەكەتىن قۇرادى. ءتۇبى ءبىر تۇركى تەكتەس تايپالاردىڭ شاشىراندى باسىن ءبىر ارناعا قوسىپ، قاتاڭ ءتارتىپ پەن ۇلى يمپەريا قۇرۋ جولىنداعى شىڭعىس حاننىڭ كورەگەندىگى ءوزى ويلاعانداي ۇلى ءتاڭىرىنىڭ قالاۋىمەن ىسكە استى.

شىڭعىس حان ۇلان-عايىر كوپ جەرلەردى جاۋلاپ الىپ، كوزىنىڭ تىرىسىندە وسى جەرلەردى ءتورت ۇلىنا ەنشى ەتىپ ۇلەستىردى.

قازاقستان اۋماعى موڭعول ۇلىسىنىڭ قۇرامىنا ەندى: ۇلكەن بولىگى جوشى ۇلىسىنا، وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان شاعاتاي ۇلىسىنا، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگى  ۇگەدەي ۇلىسىنا قارادى. جوشى ۇلىسى ەرتىستەن باتىسقا قارايعى ۇلان-عايىر جەردى، جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك بولىگى مەن بۇكىل دەشتى-قىپشاقتى، ەدىلدىڭ تومەنگى بويىن قوسا الىپ جاتتى. شاعاتاي ۇلىسى جوعارىدا اتالعان جەرگە قوسا، شىعىس تۇركىستان مەن ماۋەرەنناحردى قامتىدى. ۇگەدەي باتىس موڭعوليانى، جوعارعى ەرتىس پەن تارباعاتايدى بيلەدى. شىڭعىس حان ۇلدارى ءوز ۇلىستارىن تاۋەلسىز يەلىكتەرگە اينالدىرۋعا تىرىستى. 1227 ج. شىڭعىس حان ولگەننەن كەيىن بۇل ۇمتىلىس كۇشەيە ءتۇسىپ، يمپەريا بىرنەشە تاۋەلسىز مەملەكەتتەرگە ىدىراپ كەتتى.

1227 ج. جوشى ولگەن سوڭ ورنىنا ۇلى باتىي وتىردى. ول باتىس دەشتى-قىپشاق دالاسىنا، ەدىل بۇلقارلارى جەرىنە، ودان ءارى باتىسقا شاپقىنشىلىق جورىقتار ۇيىمداستاردى. ءىرى ورىس كنيازدىقتارى تالقاندالدى، پولشا، ۆەنگريا، چەحيا جانە باسقا كوپتەگەن ەلدەر توناۋعا ۇشىرادى. جەتى جىلعا سوزىلعان جورىقتارىنىڭ ناتيجەسىندە باتىيدىڭ قول استىنا قىرىمدى قوسا، ەدىلدەن دۋنايعا دەيىنگى جەر، سولتۇستىك كاۆكاز، باتىس قىپشاق (پولوۆەتستەر) دالاسى قوسىلدى. وسىدان كەيىن باتىي ەدىلدىڭ تومەنگى اعىسىندا التىن وردا اتتى جاڭا موڭعول مەملەكەتىن قۇردى. وعان جوشى ۇلىسىنىڭ جەرى – شىعىس دەشتى-قىپشاق، حورەزم مەن باتىس ءسىبىردىڭ ءبىر بولىگى جانە باتىستاعى جاڭادان جاۋلاپ الىنعان جەرلەر قارادى. باتىي اسكەرىنەن جەڭىلگەن ورىس كنيازدىقتارى ۆاسسالدى تاۋەلدىكتە بولدى. ورىس كنيازدارى التىن ورداعا تاۋەلدىلىكتەرىن مويىنداپ، ۇلى حاننىڭ قولىنان كنياز اتاعىن الىپ، الىم-سالىق تولەپ تۇردى.

ءۇش عاسىرعا جۋىق ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ باسىم بولىگىندە ءومىر ءسۇرىپ، سول اۋماقتاعى كوپتەگەن حالىقتاردىڭ تاريحى مەن مادە¬نيەتىندە، ولاردىڭ مەملەكەتتىلىگى تاريحىندا تەرەڭ ءىز قالدىرعان التىن وردا يم¬پەرياسىنىڭ تاريحى كۇنى بۇگىنگە دەيىن زەرتتەۋشى مامانداردىڭ نازارىن وزىنە اۋدارۋدا.

التىن وردا تاريحى تەرەڭنەن باستاۋدى قاجەت ەتەدى. ويتكەنى بۇل تەك ءبىر مەملەكەتتىڭ تاريحى عانا ەمەس – بۇل بۇكىل شىعىس ەۋروپا (رەسەي), ورتالىق ازيا، قازاقستان جانە تاعى باسقا كوپتەگەن حالىقتىڭ تاريحى مەن ورتاق مەملەكەتتىك جۇيەنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى.

التىن وردا ءسوزى قايدان شىقتى دەسەك، ونىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. باتىي قۇرعان التايدان الپىگە، ەرتىستەن دۋ¬ناي¬عا دەيىنگى القاپتا بيلىك ەتكەن، دەشتى-قىپشاق دالاسىندا شاڭىراق كو¬تەرگەن الىپ مەملەكەت باسىندا «ۇلىق ۇلىس» دەپ اتالدى. مەملەكەت شىعىس دەرەكتەرىندە جوشى ۇلىسى دەپ، سونداي-اق جوشى ۇرپاقتارى – حانداردىڭ اتىمەن (باتىي ۇلىسى، بەركە ۇلىسى، ت.ب.) دەپ تە اتالدى.

باسقا ءبىر بولجام بويىنشا، التىن وردا اتاۋى ورىس تىلىندەگى زولوتايا وردا، ياعني باتۋ حاننىڭ  ەدىل وزەنىنىڭ جاعاسىندا ءوزىنىڭ بولاشاق استاناسىنىڭ ورنىن بەلگىلەۋ ءۇشىن التىن ءتۇستى ۇيلەردەن تىككىزگەن سالتاناتتى قالاسىنىڭ اتىنان شىققان، موڭعول تىلىندە التىن وردا دەگەن ءسوز تىركەسى التىن ءتۇستى وردانى نەمەسە پاتشا سارايىن بىلدىرەدى. التىن دىڭگەك – بۇكىل ەلدىڭ تىرەگى دەگەن سوزدەن شىعارۋعا بولادى. موڭعولدىڭ بيلەۋشى رۋى وزدەرىن التىن اۋلەت دەپ اتاعان، التىن وردا اتاۋى وسىدان كەلىپ شىققان بولۋى دا مۇمكىن.

موڭعوليا تاريحىندا التىن دەگەن اتاۋ ءتورت شارتاراپتىڭ تۇسىنەن كەلگەن دەگەن جورامال بار: سولتۇستىكتىڭ ءتۇسى – قارا، شىعىستىڭ ءتۇسى – كوك، وڭتۇستىكتىڭ ءتۇسى – قىزىل، باتىستىڭ ءتۇسى – اق، ال سارى (نەمەسە التىن) ءتۇس – ورتالىقتىڭ ءتۇسى.

XIII-XIV عع. التىن وردا كۇشتى مەملەكەت بولدى: باتىي حان تۇسىندا (1227-1255 جج.) التىن وردا موڭعول يمپەرياسىنا تاۋەلدى بولدى.

بەركە حان (1257-1267 جج.) تۇسىندا تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى.

زاڭعار جازۋشى ءى.ەسەنبەرليننىڭ ەڭبەگىندە، سونىمەن بىرگە كوپتەگەن تاريحشىلاردىڭ دالەلدەۋلەرىندە التىن وردا بەركە حاننىڭ تۇسىندا ءبىرتۇتاس موڭعول يمپەرياسىنان بولەك تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاندىعىنا كوز جەتكىزەمىز. بۇل تۋرالى ناقتى تاريحي فاكتىلەر دە جەتىپ-ارتىلادى.

التىن وردانىڭ گۇلدەنۋىمەن بىرگە موڭكە حان ءوز اتىنان تەڭگە شىعارعان.

ءبىزدىڭ تاريحىمىزدان بەلگىلى بولىپ وتىرعانىنداي، التىن وردا ءحىV عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىندا، ياعني وزبەك پەن جانىبەك حاندار تۇسىندا ەداۋىر كوتەرىلدى. باتىس ەۋروپامەن، كىشى ازيا، ەگيپەت، ءۇندىستان، قىتايمەن ساۋدا قاتىناسى دامىدى. وزبەك حاننىڭ تۇسىندا 1312 ج. مۇسىلمان ءدىنى مەملەكەتتىك ءدىن بولىپ جاريالاندى.

XIV ع. ەكىنشى جارتىسىندا التىن وردا الاۋىزدىقتان السىرەپ، تاۋەلسىز يەلىكتەرگە بولىنە باستاعان. 1357 جىلدان 1380 جىلعا دەيىن وردا تاريحىندا بولعان «ۇلى دۇربەلەڭ» كەزەڭىندە 25-تەن استام حاندار بيلىككە وتىرىپ، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ، تاق ءۇشىن تالاسقا تۇسكەن.

1380 ج. التىن وردانىڭ بيلەۋشىسى، تومەنباسى ماماي دميتري دونسكوي باستاعان ورىس اسكەرىنەن كۋليكوۆو دالاسىندا تاس-تالقان بوپ جەڭىلدى. جوشى ۇرپاعى توقتامىس حان وسى جاعدايدى پايدالانىپ، التىن وردانىڭ بيلىگىن تارتىپ الدى. ول بيلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن 1382 ج. رەسەيگە جورىق جاساپ، ماسكەۋدى ورتەدى. ماۋەرەنناحر مەن زاكاۆكازەگە بىرنەشە رەت جورىق جاسادى. توقتامىستىڭ سوڭىنا تۇسكەن ءامىر تەمىر  التىن ورداعا قايتا-قايتا جويقىن شابۋىل جاساپ (1389, 1391, 1395 جىلدارى), حالقىن قىرىپ، بايلىعىن توناپ، ەندى قايتا كوتەرىلە الماستاي ەتىپ تاستادى. توقتامىس پەن تەمىر اراسىنداعى كۇرەس سىپىرا جىراۋدىڭ جىرلارىندا ايتىلادى.

XV ع. ورتاسىنا قاراي بىرنەشە ۇلكەن ۇلىستار ءوز الدىنا حان سايلاپ، التىن وردا ءبىر جولا قۇلادى. بۇل ۇلىستاردىڭ ەڭ ءىرىسى XV ع. 30 جىلدارى ەدىل مەن دنەپردىڭ ارالىعىندا قۇرىلعان اق وردا بولدى. 20-60 جىلدارى نوعاي ورداسى، ءسىبىر، قازان، قىرىم، استراحان حاندىقتارى ءبولىنىپ شىقتى.

وسىلايشا، عاسىرلار بويى ەۋرازيا دالاسىندا قۇرىلعان كۇش-قۋاتتى جانە حالىقارالىق ساياساتتا اسا ۇلكەن ءرول اتقارعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ قۇلاۋى  قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنا نەگىز قالاعان بولاتىن.

شىڭعىس حان قولىنىڭ نەگىزگى جورىقتارىنىڭ ءبىرى قازاقستان مەن ورتا ازيا جەرىنە جاساعان جورىعى بولدى، بۇل جورىق ولارعا شىعىس ەۆروپا مەن الدىڭعى ازياعا جول اشتى. شىڭعىس حان قازاقستان مەن ورتا ازياعا جاساعان جورىعىنا زور ءمان بەرىپ، وعان ۇزاق ءارى مۇقيات ازىرلەندى. شىعىس تۇركىستان مەن جەتىسۋدى باسىپ العاننان كەيىن موڭعولدارعا وڭتۇستىك قازاقستان مەن ورتا ازياعا جول اشىلدى. قازاقستانعا باسىپ كىرۋگە «وتىرار وپاتى» دەپ اتالاتىن جاعداي سەبەپ بولدى. 1219-1224 جج. موڭعولدار شاپقىنشىلىعى ناتيجەسىندە قازاقستان مەن ورتا ازيا شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىردى.

موڭعولداردىڭ جاۋلاپ الۋى سالدارىنان وندىرگىش كۇشتەر تالقاندالىپ، ادامدار جاپپاي قىرىلدى، وركەندەپ تۇرعان قالالار جەر بەتىنەن عايىپ بولىپ، ماتەريالدىق جانە مادەني قازىنالار جويىلىپ كەتتى، ونداعان مىڭ تاماشا شەبەرلەر مەن قولونەرشىلەر قۇلدىققا ايدالدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قارسىلاسۋىن باسۋ ءۇشىن شىڭعىس حان جاپپاي قىرىپ جويۋ جانە كۇشتەۋ، تۇتاس ءبىر قالالاردان تۇك قالدىرماۋ تاسىلدەرىن قولداندى. شىڭعىس حاننىڭ ورتا ازياعا باراتىن جولىندا جاتقان وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ سىرداريا بويىنداعى قالالارى مەن قونىستارى بۇل ءتاسىلدىڭ العاشقى قۇرباندارى بولدى. موڭعول اسكەرلەرى وتپەن ورتەپ، قىلىشپەن قىرىپ وزىنە جول اشىپ وتىردى. اراب جانە پارسى دەرەكتەمەلەرى ءتۇرلى ەلدەردىڭ حالقىن موڭعولدار تۇگەلدەي دەرلىك قىرىپ تاستاعان 30-عا تارتا قالالارىنىڭ اتىن كەلتىرەدى. ماسەلەن، موڭعولدارعا دەيىنگى ۋاقىتتا 200-گە تارتا ەلدى-مەكەن قالالار بولسا، XIII-XIV عع.، 20-عا جۋىق قانا قالا قالعان. وڭتۇستىك قازاقستاننان وتىرار، ساۋران، سىعاناق، جەنت، تاراز سياقتى ءىرى ورتالىقتارى قيراتىلىپ قۇرىپ كەتتى. سولاردىڭ ءبىرى تاراز قالاسى دا ءوزىنىڭ قاراحانيد داۋىرىندەگى ورلەۋ داۋىرىنەن ايرىلعان بولاتىن.

ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا ورنالاسقان، قازاق حالقىنىڭ كونە تاريحىنىڭ كوزىندەي ءومىر سۇرگەن، تالاس وزەنى بويىندا سوزىلىپ جاتقان تاريحي قالانىڭ ءبىرى – ەجەلگى تاراز. قازىرگى تاڭداعى جامبىل وبلىسىنىڭ ورتالىعى تاراز تەك ەلىمىزدەگى كونە شاھار عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ورتا ازياداعى ەڭ كونە قالالاردىڭ قاتارىندا.

سان عاسىرلار تاريحتىڭ قۇپياسىن بويىنا جيىپ جاتقان، ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحى بار وسى قالا تۋرالى پارسى، قىتاي  تىلدەرىندە  جازىلعان كونە جازبالاردا دەرەكتەر ساقتالعان. ولاردا قالانىڭ اتاۋى «تاراز»، «تالاس»، «بانكي»، «يانگي» نەمەسە «يانكي»  دەپ اتالعانى جونىندە مالىمەتتەر كەزدەسەدى.

ەكى مىڭ جىلدان استام تاريحىندا ءار ءتۇرلى اتاۋمەن اتالعان، 1997 جىلى 8 قاڭتاردا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى جارلىعىمەن ەجەلگى اتى قايتارىلىپ بەرىلگەن تاراز قالاسى «XIII-XV عاسىرلاردا موڭعول يمپەرياسىنىڭ شاعاتاي ۇلىسىنىڭ قۇرامىندا بولعان. نەگىزىنەن موڭعولداردىڭ تارازدى جاۋلاپ العانى جونىندە ناقتى جازبا دەرەكتەر جوق.

موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن وتىرىقشى مەكەندەر داعدارىسقا ۇشىرادى، ونىڭ ىشىندە مەكەندەردىڭ تەرريتورياسى ەداۋىر قىسقاردى. موڭعولدار باسىپ العاننان كەيىن تارازدىڭدا ايماعى ءۇش ەسەگە دەيىن كىشىرەيىپ كەتتى، بىراق، تاراز ايماقتىڭ ەكونوميكالىق ورتالىعى بولىپ قالا بەردى. تاراز ايماعى موڭعول حاندارىنىڭ كوشىپ-قوناتىن ورنى بولدى. جازبا دەرەكتەردە تاراز موڭعول نامەستنيكتەرىنىڭ، ەلشىلەردىڭ، ساياحاتشىلاردىڭ ساپارىنا قاتىستى اتالادى.

تارازدىڭ اينالاسىندا 1269 ج. شىڭعىستىق حانزادالار قۇرىلتايى ءوتىپ، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ حانى بولىپ، ۇگەدەي نەمەرەسى – قايدۋ جاريالانادى. وسى ۋاقىتتان بەرى تاراز قايدۋدىڭ ورداسى بولدى. قايدۋ باسقارعان ۋاقىت (1301ج. قايتىس بولعان) تاراز ءۇشىن جايماشۋاق كەزەڭ بولدى. قالا قايتا گۇلدەپ، جاڭاشا دامي وتىرىپ، «يانگي تاراز»، ياعني «جاڭا تاراز» دەگەن اتاۋمەن تاريحقا ەنەدى. الايدا حIY ع. باسىندا شاعاتاي حانزادالارىنىڭ اراسىندا ءوزارا كۇرەس ورشىگەن ۋاقىتتا تاراز قاتتى زارداپ شەكتى.

تالاس القابىنىڭ ءبىر كەزدەرى اسا ءىرى بولعان ورتالىعىندا موڭعول ۋاقىتىنىڭ قاباتى شەكتەۋلى تەرريتوريادا عانا انىقتالدى. نۋميزمتايكالىق ماتەريالدار بويىنشا، ءحىىى ع. تارازدا سۋرەتتەرىنىڭ الۋاندىعىمەن، ورىنداۋ شەبەرلىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن تەڭگە سوعىلعان بەلگىلى بولسا، حيجرانىڭ 732 ج. – 1331-1332 جج. كەيىن تارازدا سوعىلعان تەڭگەلەر كەزدەسپەيدى.

قولدالعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى.

1. ك.م. بايپاقوۆ «ورتا عاسىرداعى قازاقستان تاريحى»، الماتى 1995 ج.
2. ب.ت.بەرلىباەۆ، ا.ءو.رادجاپوۆ، س.ح.بايديلدينا، م.د.جۇماعۇلوۆ «قازاقستان تاريحى»، وقۋ قۇرالى، الماتى 2014 ج.
3. بەگالين ق.ي «التىن وردا حاندارى»، الماتى; 2007 ج.
4. مۇحامەديەۆ ا.ت. «قازاقستان شىڭعىسحان مەن ونىڭ مۇراگەرلەرى داۋىرىندە ءحىى-ءحىV ع.ع.»، الماتى: «ارىس»، 1995 ج.
5. «جامبىل وبلىسى تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جيناعى»، الماتى 2010 ج.
6. د. قىدىرالى ، م. كاتىمحان «تاراز تاريحى»، تاراز: «سەنىم»، 2005 ج.
7. «تاراز عاسىرلار كۋاسى»، انىقتامالىق-بيبليوگرافيالىق كورسەتكىش، الماتى 2002 ج.

قىرقىمباەۆا گاۋھار قايراتقىزى،

«جامبىل وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى» ەكسكۋرسوۆودى

Abai.kz