«ناقۇرىستار دانالىعى»
ىدىرىس شاح
شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى ىدىرىس شاحتىڭ (1924-1996) «ناقۇرىستاردىڭ دانالىعى» كىتابىنان ءۇزىندى.
ەلەك
ەي، تاقۋا، ارىپتەرگىشىم! سەن ءومىر بويى دانالاردىڭ ايتقاندارى مەن جازعاندارىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋمەن ءومىرىڭدى وتكىزىپ كەلەسىڭ. بىراق، سەن بىلەسىڭ بە، سەنىڭ ەلەگىڭ بيدايدىڭ قۇنارىن ەمەس، كەبەگىن وتكىزىپ جاتقانىن. شاب - پاراك
قارىز
ءبىر ادام ءشايحانادا وتىرىپ دوستارىنا:
- مەن پالەنشە دەگەن تانىسىما ءبىر كۇمىس تەڭگە قارىز بەرگەن ەدىم. بىراق، ونى كورگەن كۋام جوق. ەندى قورقىپ ءجۇرمىن باس تارتا ما دەپ، - دەيدى. دوستارى باستارىن شايقاپ كوڭىلدەرىن بىلدىرەدى، بىراق ەشكىم ناقتى كەڭەس بەرمەيدى. وسى اڭگىمەنى سول جەردە ەستىپ وتىرعان ءبىلىمدى سوپى باسىن كوتەرىپ:
- سەن ونى وسىندا شاقىرىپ جۇرتقا ەستىرتىپ: - پالەنشە مەنەن جيىرما التىن تەڭگە قارىز الىپ ەدى - دەپ ايت دەيدى.
- جوق، مەن وعان ءبىر عانا كۇمىس تەڭگە بەردىم عوي - دەپتى الگى. سوندا سوپى: - ءدال وسى ءسوزدى ول دا ەستىرتىپ ايتادى. ال ساعان كەرەگى كۋاگەرلەر ەمەس پە؟.
ەسەيۋ كەزەڭدەرى
مەن ءبىر كەزدەرى ويلايتىنمىن - ۇستازىمنىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى دۇرىس دەپ.
ەسەيە كەلە - ۇستازىمنىڭ ايتقاندارىنىڭ كوپشىلىگى دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنە باستادىم.
ىدىرىس شاح
شىعىستىڭ ۇلى ويشىلى ىدىرىس شاحتىڭ (1924-1996) «ناقۇرىستاردىڭ دانالىعى» كىتابىنان ءۇزىندى.
ەلەك
ەي، تاقۋا، ارىپتەرگىشىم! سەن ءومىر بويى دانالاردىڭ ايتقاندارى مەن جازعاندارىن وي ەلەگىنەن وتكىزۋمەن ءومىرىڭدى وتكىزىپ كەلەسىڭ. بىراق، سەن بىلەسىڭ بە، سەنىڭ ەلەگىڭ بيدايدىڭ قۇنارىن ەمەس، كەبەگىن وتكىزىپ جاتقانىن. شاب - پاراك
قارىز
ءبىر ادام ءشايحانادا وتىرىپ دوستارىنا:
- مەن پالەنشە دەگەن تانىسىما ءبىر كۇمىس تەڭگە قارىز بەرگەن ەدىم. بىراق، ونى كورگەن كۋام جوق. ەندى قورقىپ ءجۇرمىن باس تارتا ما دەپ، - دەيدى. دوستارى باستارىن شايقاپ كوڭىلدەرىن بىلدىرەدى، بىراق ەشكىم ناقتى كەڭەس بەرمەيدى. وسى اڭگىمەنى سول جەردە ەستىپ وتىرعان ءبىلىمدى سوپى باسىن كوتەرىپ:
- سەن ونى وسىندا شاقىرىپ جۇرتقا ەستىرتىپ: - پالەنشە مەنەن جيىرما التىن تەڭگە قارىز الىپ ەدى - دەپ ايت دەيدى.
- جوق، مەن وعان ءبىر عانا كۇمىس تەڭگە بەردىم عوي - دەپتى الگى. سوندا سوپى: - ءدال وسى ءسوزدى ول دا ەستىرتىپ ايتادى. ال ساعان كەرەگى كۋاگەرلەر ەمەس پە؟.
ەسەيۋ كەزەڭدەرى
مەن ءبىر كەزدەرى ويلايتىنمىن - ۇستازىمنىڭ ايتقاندارىنىڭ ءبارى دۇرىس دەپ.
ەسەيە كەلە - ۇستازىمنىڭ ايتقاندارىنىڭ كوپشىلىگى دۇرىس ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنە باستادىم.
ودان كەيىن ەسەيە كەلە - نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەندىگىن تۇسىنە باستادىم.
قازىرگى تۇسىنە باستاعانىم - العاشقى ەكى تۇسىنىگىمنىڭ ەكەۋىنىڭ دە بۇرىستىعىنا كوزىم جەتە باستادى.
ەڭ دۇرىسى - باسقالارعا وسى تۇسىنىكتەرىمدى جەتكىزۋىم كەرەك ەكەن. اردەبيلي
ءۇش زاماننىڭ اڭگىمەسى
V عاسىردا بولعان اڭگىمە
- بىلەسىڭ بە، جىبەك ماتا اعاشتا وسپەيدى ەكەن، ونى جىبەك قۇرتى توقيدى ەكەن.
- ايتاسىڭ-اۋ، سوندا نە بولعانى، مارجان تاستار جۇمىرتقادان شىعادى دەگىڭ كەلە مە؟ تىڭداما. ناعىز وتىرىك.
- جيھاننىڭ بىزدەن الىس ەلدەرىندە، ءبىز بىلمەيتىن عاجايىپتارى كوپ دەيدى عوي...
- سەن سياقتى سەنگىشتەردىڭ ارقاسىندا وسىنداي ادام نانعىسىز قيال، عاجاپتاردى كەيبىرەۋلەر جۇرتقا تاراتىپ، سەندەيلەردىڭ قاتارىن كوبەيتىپ جاتىر.
VIعاسىردا بولعان اڭگىمە
- شىعىستان ءبىر ادام كەلىپتى، وزىمەن بىرگە ءبىر قۇرتتاردى اكەلگەن كورىنەدى.
- الداۋشى بولار. نەمەنە، سول قۇرتتارمەن ءتىس اۋرۋىن ەمدەيمىن دەپ سوققان جوق پا؟
- ودان دا قىزىق. انا قۇرتتارى جىبەك توقيدى دەيدى. ناعىز قىلجاقباستىڭ اڭگىمەسى. مىنا قۇرتتاردى ەلدەن الىپ شىعۋ ءۇشىن باسىمدى ولىمگە تىگىپ كەلدىم دەيدى. كوپتەگەن ەلدەردىڭ پاتشا سارايلارىنا بارىپ وسى قۇرتتارىن كورسەتىپ جۇرسە كەرەك.
- قۋ بولسا كەرەك. ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ زامانىنان بەرى كەلە جاتقان سەنىمدەردى قايتا شىعارىپتى!
- تاقسىر، ونى نە ىستەيمىز؟
- اناۋ سۇرقيا قۇرتتارىن وتقا سال دا، ءوزىن ابدەن ساباپ، ساندىراقتارىنان جۇرت الدىندا باس تارتقانشا ۇرىڭدار. وسى ءبىر جالعان اتپەن كەلۋشىلەر ابدەن باسىنىپ بولدى. شىعىستان كەلگەندەرگە ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك. ءبىز - باتىستىڭ ادامدارى، شىعىستىڭ كەز كەلگەن الاياعىنا سەنە بەرەتىن، ولار سياقتى جالبا-جۇلبالار ەمەسپىز.
حح عاسىردا
- سونىمەن نە ايتاسىڭ؟ بىزدە باتىستا اشىلماعان، ءبىز ءالى بىلمەيتىندەي شىعىستا اشىلعان جاڭالىقتى بىلەمىن دەيسىڭ بە؟ بۇل اڭگىمەنى تالاي رەت ەستىگەنبىز، بۇدان مىڭ جىل بۇرىننان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. قازىرگى زاماندا ادامزاتتىڭ اقىل-ويى بار جاڭالىققا ۇمتىلعان، وعان جول اشىق. سەنى دە تىڭداپ كورەلىك. ال، كانە كورسەتە عوي، نە ول تاعى دا - بىراق، ۋاقىتىم از، ون بەس مينۋتتان كەيىن كەزدەسۋىم بار. قالاساڭ، ويلارىڭدى جازىپ قالدىرۋعا بولادى. مىنە، قاعاز.
سۇلتاننىڭ ءبىلىمدى قۇلى
ۇلى ءبىلىمدار سوپى اياز بۇرىن قۇل بولعان ەكەن. ونىڭ بىلىمدىلىگىن كورگەن ماحمۇت سۇلتان ايازدى وزىنە جاقىنداتىپ قىزمەتىنە الادى. ءبىر كۇنى سۇلتان سارايىنىڭ ءبىر ادامى ايازعا:
- سەن بۇرىن ءدارۋىش بولعان ادامسىڭ، كەيىن تۇتقىنعا ءتۇسىپ ەندى كوپ جىلدار بويى ماحمۇتقا قىزمەت ەتىپ كەلەسىڭ. سەنىڭ بىلىمدارلىعىڭ مەن اۋليەلىگىڭنىڭ قۇدىرەتتىلىگى سونشا، سەن سۇلتاننان وزىڭە ەركىندىك سۇراساڭ سۇلتان ساعان ءبىر سوزگە كەلمەي ازاتتىق بەرگەن بولار ەدى. سەن نەگە ەرىكسىزدىككە كونىپ ءجۇرسىڭ؟ - دەپ سۇراق قويادى.
- ەگەر مەن قۇلدىقتان بوسانعان بولسام، مەن سياقتى قۇل بولىپ ءجۇرىپ ءپىر بولعان ادامنىڭ ۇلگىسىن مەنەن باسقا كىم كورسەتەدى؟ سوسىن، ەگەر مەن پاتشانىڭ قاسىنان كەتسەم ونىڭ ماڭىنداعىلارعا ءسوزىن جەتكىزە الاتىن باسقا بىرەۋ تابىلا ما؟ مەنى ماحمۇت سۇلتان تىڭداعان سوڭ عانا ونىڭ قاسىنداعىلار مەنى تىڭداپ كەلەدى ەمەس پە؟! جارقىنىم، مىنا تورتكۇل دۇنيەنى سەندەر سياقتىلار جاسادىڭدار. وزدەرىڭ جاساعان تەمىر تورلى دۇنيەنىڭ نەگە قۇلى بولاسىڭ دەپ ماعان سۇراق قويىپ وتىرسىڭدار.
تاجىريبە
ءبىلىمدار سوپىعا مىناداي سۇراقتى قويىپتى:
- ءسىز نەگە جاس كەزىڭىزدە عانا تاجىريبە ىزدەپ دۇنيە كەزىپ ءجۇردىڭىز؟
- ەگەر مەن اتاعىم شىققان كەزدە دۇنيە كەزسەم، جۇرت ماعان باسقا كوزبەن قاراپ، باسقاشا سويلەسكەن بولار ەدى. ماعان وتە قاجەت تاجىريبەنى جيناپ الا الماعان بولار ەدىم.
ادەبيەت
يبن يۋسۋپتىڭ ايتقانى:
- ماعان وقىعان كىتاپتارى جايلى، سول كىتاپتار جايلى پىكىرلەرىن ايتىپ نەمەسە جازعان كىتاپتارىن كورسەتۋگە، ولار جايلى پىكىر ەستۋگە جانە تاعى باسقا جاعدايلارىن ايتۋشى ادامداردىڭ كوپتىگى سونشا، مەنىڭ ءسوز شەبەرلىگىم سارقىلدى. باسىمداعى وسى جاعدايىمدى ايتىپ ءبىر دارىگەرگە باردىم. ول ءجاي دارىگەر ەمەس، اقىلدى كىسى ەدى. مەن وعان:
- ماعان وسى كەلۋشىلەردەن قورعايتىن ءبىر ءدارى بەرشى - دەدىم. ول مەنىڭ قولىما تاعى ءبىر كىتاپتى ۇستاتتى. بۇل كىتاپتى بارلىق وقىرماندارعا كورسەتۋگە ءتيىس ەدىم. كىتاپتى اشىپ قاراسام، ىشىندە ءبىر عانا سويلەم ءسوز جازىلىپتى: «وسى ءبىر اۋىز سويلەمدى وقۋعا كەتكەن ۋاقىتىڭدى بۇدان دا پايدالى باسقا ءبىر ىسكە، باسقا ءبىر ادىسپەن جۇمساعانىڭ دۇرىس بولار ەدى».
كىمدى بىلىمگە ۇيرەتۋ قيىن؟
ەجەلگى ءبىلىمدار سوپىنىڭ ايتقانى:
ءۇش ءتۇرلى ادامدى ۇيرەتۋ ەرەكشە قيىن:
- بىرنارسەگە قولى جەتسە بولدى، سوعان ماساتتاناتىن ادامدى;
- بىرنارسەگە ۇيرەنىپ العان سوڭ: «وسى كەزگە دەيىن قالاي بىلمەي كەلگەنمىن» دەپ قامىعاتىنداردى;
- قالاي ۇيرەندىم، قالاي توقىدىم، قالاي ءوستىم دەپ ءوسىپ كەلە جاتقانىن سەزۋدى عانا ويلاپ ءجۇرىپ، ەشتەڭەنى سەزبەيتىندەردى.
تابىسقا جەتۋ
ءبىر ادام ءبىلىمدار سوپىعا كەلىپ:
- تابىسقا قالاي جەتۋگە بولادى، ۇيرەتشى - دەپتى.
سوپى: - تابىستان دا زورعا جەتۋگە ۇيرەتەيىن. مەن سەنى اۋەلى تابىسقا جەتە الماي جۇرگەندەرگە كەڭپەيىل بولۋعا ۇيرەتەمىن. سوندا عانا سەن ءوزىڭنىڭ تابىسقا جەتۋىڭە جول اشاسىڭ، جولىڭ اشىلا بەرەتىن بولادى. ەڭ باستىسى - مەن سەنى تابىسقا جەتكەندەرگە كەڭپەيىل بولۋدى ۇيرەتەمىن. بۇل قاسيەت بويىڭدا بولماسا قاتىگەزدىگىڭ باسىم بولىپ، ءوزىڭدى تابىسقا جەتەلەيتىن ىسپەن اينالىسا الماي قالاسىڭ.
سەنىم
«مەن سەنە الامىن»، «مەن سەنە المايمىن» دەپ ايتۋعا اسىقپا. اۋەلى سەنۋ مەن سەنبەۋدى ايىرا الاتىن شەبەر بولىپ ال.
باعىنىشتىلار
ەڭ قيسىنسىز قاناۋشىلىق - باعىنىشتىلاردىڭ قاناۋىندا بولۋ. ساادي.
باقىتتى ەتۋ
ەگەر ءسىز ادامدى باقىتتى ەتكىڭىز كەلسە نەمەسە باقىتتىمىن دەپ ويلاتقىڭىز كەلسە وعان اقشا، بيلىك، ماقتاۋ، سىي-قۇرمەت ۇسىن.
ەگەر دانا ادامدى باقىتتى ەتكىڭىز كەلسە - ءوزىڭدى جەتىلدىر!
ادام جانە ەرلىك
ادام - ناعىز باتىر. ونىڭ قايدا جۇرسە دە ازاتتىق ءۇشىن، شەكتەلگەن ەركىندىك ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەنىن كورەسىڭ. بىراق، ادام سونىمەن قاتار ءوزىن قۇل ەتۋ ءۇشىن دە ايانباي كۇرەسىپ كەلەدى. مىسالى، ازاتتىق يدەياسى ءۇشىن قۇلاي ءتۇسىپ كۇرەسۋ - قۇلدىقتىڭ ءبىر ءتۇرى. مۇندايلار ازاتتىق كۇرەسىنىڭ بۇعاۋىنا ءوزى تۇسەدى دە، سول كۇرەستەن باسقا قولىنان ەشتەڭە كەلمەيدى.
ءسوز قالدىرۋ
ارتىڭنان ءسوز قالدىرۋدىڭ باستى شارتى - ول ءسوزدى ءبىرىنشى بولىپ ايتۋ، ءدوپ تيگىزىپ ايتۋ، قىزىق ەتىپ ايتۋدا ەمەس. ەڭ باستىسى - قاجەت كەزىندە ايتۋ.
وسەك
ءسىز ول ادامدى بىلمەيسىز - سوندىقتان دا ول جايلى جامان ايتۋىڭىزعا بولادى.
ءسىز ول جايلى از-كەم بىلەسىز. سوندىقتان دا ونىڭىزدى ماقتان تۇتاسىز.
ءسىز ول جايلى جاقسى بىلەسىز - ەندى جامانداۋىڭىزدى جالعاستىرا بەرۋىڭىزگە بولادى.
كىتاپ پەن ەسەك
ەسەككە قانشا اقىلدى كىتاپتاردى ارتساڭ دا ونىڭ ەسەك بولىپ قالا بەرەتىنىن بىلەمىز.
ال بويىنا كىتاپ ارتقان، بىراق دەگەنىنە جەتە الماعان، ناتيجەسىز وي-پىكىرلەرى مەن جازبا-سىزبالاردى ارقالاعان ادامدى داناعا ۇقساتاتىنىمىز قالاي؟
ىشىندە نە جاتىر؟
كەيبىر ادامدار بىلاي دەپ ايتقاندا ساق بولىڭىز: «ماعان ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز ۇنامايدى، بىراق مەن ءسىزدىڭ ءوز پىكىرىڭىزدى ايتۋىڭىزعا مۇمكىندىك بەرىلۋى قاجەت دەپ سانايمىن».
ونداعان جىلدار بويى وسى پىكىردى ەسىتىپ كەلەمىن، بىراق ونداي كىسىنىڭ ىشكى ويى بىلاي ما دەپ تۇسىنەمىن: «وسىلاي دەپ ايتقان ادامنىڭ ءوز قۇقى بار ەكەنى انىق. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مەن ونىڭ وي-پىكىرىنە تۇسىنىستىكپەن قارارمىن. بىراق، مەن بۇگىن ونىڭ كوزقاراستارىنا قارسى باسقاشا كۇرەس تاسىلدەرىن قولداناتىن بولامىن، ازىرشە مەن وعان قارسى يممۋنيتەت جاساپ الامىن»
وسىنداي ادامدارعا، ولاردى جۇرت ادال كوزقاراستىلار دەپ باعالايدى، ءجىتى كوزبەن بايقاپ كورىڭىزدەرشى. ولاردىڭ ءسوزى مەن ىسىنە، ويلارىنا، پىكىرلەرىنە زەر سالىڭدارشى.
مۇرات
ۇلى قولباسشى ەسكەندىر زۇلقارناي شىعىسقا جورىق جاسار الدىندا وزىنە: «مەن ولمەيتىن ءومىر بەرەتىن ماڭگى سۋدى تابامىن» دەپ مۇرات قويسا كەرەك. جورىعىنىڭ اياعىنا تامان ۇلى قولباسشى ءبىر ۇڭگىردەن ولمەيتىن ءومىر بەرەتىن بۇلاق سۋىن تاپسا كەرەك. ەسكەندىر پاتشا سۋدى ىشپەك بولىپ ەڭكەيە بەرگەندە ۇڭگىردەن شىققان بەلگىسىز دىبىستى ەستيدى. پاتشا باسىن كوتەرىپ قاراسا قاراڭعى ۇڭگىردىڭ تۇكپىرىندە وتىرعان قارعانى كورەدى. قارعاعا ءتىل ءبىتىپ:
- قۇداي ءۇشىن جالبارىنامىن! ىشپە، توقتا! - دەيدى.
پاتشا تاڭ قالىپ، نەگە بۇل سۋدى ىشۋگە بولمايتىنىن سۇرايدى. سوندا قارعا:
- ۇلى پاتشام، ماعان قاراشى! مەن دە ولمەيتىن ءومىر بەرەتىن وسى سۋدى ىزدەدىم. تاپقان ساتتە وسى بۇلاققا ۇمتىلىپ قانىپ ءىشتىم. مىنە، مىڭ جىل بولدى، ءبىر كوزىم كورمەي قالدى، تۇمسىعىم تۇقىلدى، تىرناعىم مۇقالدى، قاناتتارىم ءتۇستى. ءبىر عانا تىلەگىم بار، بىراق ول ورىندالمايتىن تىلەك: مەن ولگىم كەلەدى، بىراق ولە المايمىن.
سوندا ۇلى قولباسشى تۇسىنگەن ەكەن: «الدىڭا مۇرات قويساڭ ونى ءتۇسىنىپ قوي، كوڭىلىڭ قالاعان نارسەنى مۇرات قويماۋ كەرەك ەكەن» دەپ جورىعىن اياقتاپتى.
ورىسشادان اۋدارعان: ساعات ءجۇسىپ، اۋدارماشى،كوسەمسوزشى.
"اباي-اقپارات"
