(رەتروسپەكتيۆالىق سۇحبات)
سوڭعى كەزدە ابىلايحان اتىنداعى ورتالىق كىتاپحانا الدەنەنى ايتقىسى كەلگەندەي ءارى-بەرى وتكەندە تومسىرايىپ قاراپ تۇرادى. بارعان سايىن الدەقانداي بەيمازا كوڭىل-كۇيمەن قايتىپ ءجۇردىم. ءبىر كۇنى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق تاڭدامالىلار جيناعى قولىما ءتۇستى. سودان با ەكەن كىتاپ قويماسى دا جادىراپ سالا بەردى. ال مۇحاممەد-حانافيا شىڭعىسۇلى سويلەپ جاتىر.
– حالىق اۋىز ادەبيەتىنىن، تاريحىن تىرنەكتەپ جيعان جان، سىزدەي-اق بولسىن. ەندەشە قازاق اتاۋىنىڭ قالىپتاسۋىنا، الاش يدەياسىنىڭ تۋىنا وزىندىك كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– قازاق نەمەسە الاش ەلىنىڭ و باستاعى – شىعۋ تەگى قايدان دەگەن سۇراققا، حالىق اراسىنداعى جىر-داستاندارىنان قاناعاتتانارلىق ءتاپ-ءتاۋىر تۇسىنىك الۋعا بولادى. ەگەر تەمىردىڭ توقتامىس حانعا قارسى جورىعى 1392 جىلى باستالسا، سول جىلى قازاقتاردىڭ العاشقى حانى – الاش پەن ونىڭ بالالارى ولتىرىلسە، شامامەن مولشەرلەپ، الاشتىڭ 14-عاسىردىڭ ورتا شەنىندە عۇمىر كەشكەنى انىقتالادى. تاتار قازاقتارىنىڭ شىققان تەگىن الاش، الاشامەن بايلانىستىرۋىندا دا تاريحي شىندىق جاتىر. سەبەبى ەركىندىك اڭساعان ازيالىقتاردىڭ دا شارتتى تۇردە ءوز حانى، وزدەرىنىڭ ساياسي بىرلىگى – مەملەكەتى، ءار ءتۇرلى تايپالار وداعىن ۇستاپ تۇراتىنداي ءپىرى-كوسەمى – سيىناتىنداي اتا-باباسى بولۋعا ءتيىس ەدى. قىپشاق پەن تۇركىستان وردالارىنان بوسقان حالىقتاردىڭ ەسەسىمەن، قازاق وداعىنىڭ ءوسىپ، نىعايۋى بىرتە-بىرتە، استىرتىن تۇردە بولدى. تايپالار وداعىنىڭ قۋاتى مەن سانىنا بايلانىستى – ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز دەگەن ۇعىم قالىپتاستى. كوشپەلى تۇرمىس، جاۋگەرشىلىككە بەيىمدىلىك دالالىقتاردىڭ كۇندەلىكتى تىرلىگىندە ءىزىن قالدىردى. «شايبانيناما» دەرەكتەرىنە قاراعاندا، قازاق دەگەن جاڭا قاۋىم ادامدارى قۇرمەتتى، وتىرىقشىلاردان رۋحاني جوعارى دەگەن ۇعىمدا باياندالادى.
قالادا تۇراتىن تۋىستارى وزبەك، نوعايلاردان (تاتارلار) كوشپەندىلەر وزدەرىن جوعارى ساناعان، ەركىندىكتىڭ سيمۆولى – قازاق دەگەن اتتى ماقتانىش تۇتقان. گ. لەۆشيننىڭ تۇجىرىمىنشا: 16-عاسىردا قىپشاق دالاسى مەن جەتەدە (چەتە) ەكى قۋاتتى ۇلىس بولدى: ول دادان مەن قازاق حاندىق قۇرعان – موعولستان. 16 عاسىردا ىدىراعان التىن وردا مەملەكەتىنىڭ حالقىنان: قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، جالايىر، قاڭلى، ت.ب. ايگىلى رۋلار ءوز ەرىكتەرىمەن نە كۇشپەن قازاقتارعا كەلىپ قوسىلىپ، قازاق ورداسىن قۇردى… [1[
– وتىز رۋلى ەلدىڭ ءبىر ورداعا باس قوسۋى قالاي جۇزەگە استى ەكەن؟
– قازاقتاردىڭ سوڭعى حانى تۇسىنداعى جاڭا، قوسىمشا رۋلاردىڭ دۇنيەگە كەلۋىن ونشا قينالماي-اق تۇسىندىرۋگە بولادى، وسى قۇبىلىستى، ءتىپتى قازاق جۇزدەرى مەن بايىرعى رۋلارىنىڭ قالاي قۇرىلعانىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە قاراۋعا بولادى. حان ابىلاي 1757 جىلى قىرعىزداردى شاپقاندا بىرنەشە ءجۇز تۇتقىن جەسىرلەردى ورداسىنا الىپ كەپ، ارعىن ىشىندەگى اتىعاي اراسىنا قونىستاندىرادى. كەلە-كەلە ۋاقىت وتە سول تۇتقىن قىرعىزدار اتىعايلىقتارمەن ارالاسىپ، وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن اتىعايدىڭ ءتۇپ اتاسى ءداۋىتتىڭ (اتىعاي رۋ باسى) 12 بالاسىنىڭ بىرىنەن تاراتىپ: جاڭا قىرعىز، باي قىرعىز دەپ اتاپ كەتتى. جاڭا رۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا تاعى ءبىر مىسال: ۇلى ءجۇزدىڭ كەرەيت اتتى تايپاسى قازاقتاردان ءبولىنىپ شىعىپ، وزبەك قۇرامىنداعى كەرەيىتتەرگە بارىپ قوسىلدى دا، ال قالعان از بولىگى دالاعا قايتا ورالىپ كەپ، كىشى جۇزگە قوسىلىپ، سونىڭ ءبىر تارماعى رەتىندە، وزدەرىن قاراقات بابادان تاراتادى.
قازاقتاردىڭ ءوزى، مەن جوعارىدا اتاپ وتكەندەي، رۋ اتتارىن باعزى زامانداردا وتكەن رۋ باسىلارىنىڭ، بابالارىنىڭ اتىمەن بايلانىستىرادى. ال قىپشاق، نايمان، قوڭىرات، ت.ب. نەگىزگى رۋلاردى، ەرتەدەن شىڭعىس زامانىنان كەلە جاتقان ەل دەپ تانيدى جانە ول تايپالار قاي ءجۇزدىڭ قۇرامىندا بولماسىن، وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىن دە سول جۇزدەن تاراعان، ءبىرتۇتاس قۇرامداس بولىگىمىز دەپ سانايدى [2].
– ازتتىعىمىزدى العانىمىزعا ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. جىل سايىن رەفورمادان رەفورما. دەگەنمەن قازاق قوعامى قانداي وزگەرىستەرگە ءزارۋ؟
– ءبىزدىڭ زامانىمىزدا رەگلامەنتاتسيا ء(تارتىپ بەلگىلەۋ) مەن فورماليزمگە انوحرونيزم رەتىندە نەمەسە قىتايدىڭ 10 مىڭ سالتانات ەسەبىندە قاراۋ كەرەك. فورماليزم مەن بيۋروكراتيزم كەرتارتپالىق-توقىراۋعا سەبەپشى بولدى دا، بۇعان دەيىن قانداي دا بولماسىن پايدالى قوعامدىق ىسكە قىتاي قورعانى سياقتى توسقاۋىل جاساپ، حالىقتىڭ جاسامپاز جىگەرىنىڭ تالابىمەن – جيىلەپ، كۇن ساناپ قۇلپىرىپ، جاڭا بەتبۇرىس العان ەركىن اعىمدى توقتاتتى. قانداي دا بولماسىن وزگەرىستى ۇلاستىرىپ، ورىن تەپتىرىپ، ءارى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ءبىز قابىلداعالى وتىرعان رەفورما سول حالىقتىڭ مۇددەسى، پايداسى ءۇشىن جاسالىپ وتىرعاندىقتان، ونىڭ ماتەريالدىق مۇقتاجىنا شاقتالۋى، ءارى سول قوعامنىڭ ۇلتتىق مىنەز-قۇلقىنا ساي كەلۋى قاجەت. بۇل جاعدايدان تىس جاسالعان وزگەرىستىڭ ءبارى دە زياندى، ءارى انومال (جاعىمسىز) قۇبىلىس رەتىندە قاۋىمدى ايىقپاس دەرتكە شالدىقتىرىپ، تۇرالاتىپ مەشەۋلەتۋى مۇمكىن[3].
سوندىقتان دا قوعامدىق ماسەلەدە حالىق رەفورماسىنان اسا قاجەت ماسەلە جوق. زاڭ شىعارۋشىلار مەن رەفورماتورلار قوعام مۇددەسىن كوزدەپ كەلگەنى، سونى كوزدەيتىنى جايىندا كۇدىك بولماسا كەرەك. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا حالىققا ەتەنە جاقىن، ەڭ ماڭىزدى، سونىڭ مۇقتاجىنا تىكەلەي قاتىستى رەفورما – ەكونويكالىق جانە الەۋمەتتىك رەفورما. ال ساياسي رەفورمالار ەكونوميكالىق ىستەردى جۇزەگە اسىراتىن قۇرال رەتىندە كورىنبەك، ويتكەنى ءاربىر جەكە ادام جانە بۇكىل ادام بالاسى قاۋىمداسىپ ءوزىنىڭ تۇپكى ماقساتى ماتەريالدىق ءال-اۋقاتىن جاقسارتۋعا تىرىسادى. پروگرەسس دەگەنىمىز دە وسىعان ساي كەلەدى. وسى ويعا جۇگىنگەندە، ادامنىڭ تۇرمىس قاجەتىن وتەيتىن رەفورما عانا پايدالى دا، ال بۇل ماقساتقا قانداي دا بولسا كەدەرگى كەلتىرەتىن رەفورما زياندى بولىپ تابىلادى [4].
– شەتەلدىك تاجىريبەنى ءجيى ايتامىز، سوعان ولەردەي اۋەسپىز. بىراق كەيدە شىنىندا دا ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى ەسكەرمەۋ ورعا جىعاتىنى انىق قوي؟
– قوعامدىق تۇرمىس مۇقتاجدىعىن جاقسارتۋعا باعىتتالعان قانداي دا بولماسىن رەفورما قوعامنىڭ مۇقتاجى مەن قاراجاتى بەلگىلى بولعاندا عانا كەزدەيسوقتىققا ۇشىراماي، دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە الادى. دجون ستيۋارت ءميلدىڭ، قانداي دا بولماسىن قاۋىمنىڭ ادامدارىنا جاڭا پراۆو بەرمەستەن بۇرىن بۇل قاۋىم ادامدارىنىڭ اقىلدىق قابىلەتىن، ونەگىلىلىگىن جانە ساياسي سانا سەزىمدىلىگىن عىلىم تۇرعىدان مۇقيات زەرتتەۋى قاجەت دەۋى ابدەن ورىندى. راسىندا، دارىگەر اۋرۋ ادامنىڭ سىرقاتىن عانا ەمەس، ونىڭ سەبەبىن بىلگەندە عانا ەمى قونىپ، جازاتىنىنا سەنىمدى بولادى ەمەس پە. قوعامدىق مۇقتاجدى بىلمەگەندىكتەن، گۋمانيستىك تەورياعا شامادان تىس قىزعانشاقتىقپەن قاراۋدىڭ سالدارىنان، قازىرگى بەلگىلى جاعدايدا مۇلدەم قاجەتى جوق جاڭا وزگەرىستەر رەفورمالار تۋىنداۋدا. ەگەر ءار ءتۇرلى رەفورمانى قابىلدار الدىندا اۋىلشارۋاشىلىعىنداعى وسىمدىكتى ەگۋگە قولدانىلعان ادىستەردى پايدالانسا، ونداي قاتەلىكتەن تەز ارىلۋعا بولادى. ۇل ءادىس بويىنشا اۋەلى وسىمدىكتىڭ ءوزىن تولىق زەرتتەپ، سودان كەيىن بارىپ قانداي توپىراقتا وسەتىنىن، وعان كۇن كوزى، جىلۋ، ت.ب. جاعدايلار قانشا مولشەردە قاجەتتىگىن ءبىلۋ لازىم. تەوريانىڭ تۇجىرىمى وسىمدىكتى قاجەتتى زاتتارمەن قامتاماسىز ەتىپ، وعان زالال كەلتىرەتىن دۇنيەلەردى جويۋ.
رەفورما وڭتايلى جاسالعاندا، ياعني قوعامدىق ورگانيزم جان-جاقتى دامي الاتىن مىزعىماس پروگرەسس زاڭىنا نەگىزدەلىپ جاسالعاندا عانا ۇتىمدى رەفورما بولادى. مۇنداي رەفورمانى ەشقانداي جاعدايدا دا بوگەمەي، قايتا قولداۋ كەرەك [5].
– جاتقا جالتاقتاي بەرۋدىڭ قاجەتتىلىگى جوق دەمەكسىز بە؟
– بۇل ايتىلعان پىكىرىمىزگە قاراپ، ءبىزدى حالىقشىلداردىڭ تار شەڭبەردەگى (تەورياسىنا), ياعني حالىقتاردىڭ تاعدىرىن الدىن الا كەسىپ-ءپىشىپ… توپشىلايتىن توپقا جاتقىزۋدان اۋلاق بولعان ءجون. كەرىسىنشە ءبىزدىڭ تۇجىرىمىز ەۋروپالىق، ءارىسى جالپى ادام بالاسىنا ءتان عىلىم-ءبىلىم بۇلاعىنان ءنار الۋدا، سو ماقساتقا جەتۋ جولىنداعى بوگەتتەرمەن باتىل كۇرەسۋ. بۇل دامۋعا، مادەنيەتتى ورىستەتۋگە قابىلەتى قانداي دا بولماسىن حالىقتىڭ تۇپكى ماقساتى بولۋ كەرەك [6].
– «ءار ەلدىڭ سالتى باسقا، يتتەرى قارا قاسقا» دەيدى. جارتى جىلعا جۋىق ۋاقىت ورتالىق گۇلستاندى مەكەن ەتتىڭىز. قىتايلىق شەنەۋنىكتەر قانداي ەكەن؟
– قىتايدا قارىن اقىل قويماسى بولىپ سانالاتىندىقتان، قۇرساعىڭىز نەعۇرلىم قوماقتى، جۋان بولىپ كەلسە، اقىلىڭىز دا سولعۇرلىم مول بولاتىنى وزىنەن-ءوزى بەلگىلى. بۇل سوناۋ تسين ء(بىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى 221-206 جىلدارى – قىتايدىڭ قۇل يەلەنۋشىلىك داۋىردەگى تۇڭعىش پاتشا اۋلەتى) اۋلەتىنىڭ زامانىنان بەرى قاراي بىردە-ءبىر قىتايدىڭ شۇبالانۋعا باتىلى بارىپ كورمەگەن اقيقات، شىندىق جانە ەكىنى ەكىگە كوبەيتكەندە ءتورت بولتىنى سياقتى، بۇعان سەنبەۋدىڭ ءوزى دە قيىن بولار ەدى. تەگى بۇل بوحشو ءوزىنىڭ «اقىل-پاراساتىنا» داڭدايسىپ، قاتتى ماقتاناتىن سىقىلدى ء(وزىنىڭ ارتىقشىلىعى اپ-ايقىن كورىنىپ-اق تۇرعان سوڭ قايتىپ ماقتانباسىن). ول ءبىزدىڭ اقىل-وي، پاراساتىمىزدىڭ شاماسىن بىلمەك بولىپ، قارنىمىزعا قادالىپ قاراپ تۇردى دا، جاداۋ سيقىمىزدى كورگەن سوڭ، ءبىزدى مەنسىنبەگەن كىسىشە تەرىس اينالىپ، اسا ءبىر استامشىلىقپەن اياعىن ماڭ-ماڭ باسىپ ءوز جايىنا كەتە باردى…[7]
– ءار ۇلتتى ۇلت رەتىندە ەرەكشەلەپ تۇراتىن كەيدە وزگەلەرگە ميعا سىيىمسىز كورىنسە دە وسىنداي قانعا سىڭگەن بالاڭ ۇعىمدار شىعار. قىتايلار وزدەرىنە بەك سەنىمدى حالىق قوي ءسىرا؟
– قىتايلاردىڭ استامشىلدىعىندا شەك جوق. قىتايدان باسقانىكىن ەشقاشان دا ماقتامايدى. شامپان اراعىن تاتىپ كورىپ، ول سىزدەن قىتاي دجۋىن – كۇرىشتەن ىستەگەن اراعىن – قايدان ساتىپ الدىڭىزدار دەپ سۇرايدى[8]. ءبىزدىڭ شارابىمىزدى ءىشىپ، ىشكەندە دە وزدەرى ۇناتىپ، ءسۇيسىنىپ ىشكەن بولۋ كەرەك، ويتكەنى سىقسيعان كوزدەرىنىڭ ءوزى-اق سولاي ەكەنىن بايقاتىپ تۇردى، ءسويتىپ مانداريندەر بىزبەن ءۇش ساعات ديدارلاسىپ وتىرعاننان كەيىن ۇيلەرىنە قايتىپ كەتتى. شاراپتىڭ بۋىنا ەلىككەن تۋعولدايدىڭ: – بولسا جۇماق اسپاندا، جەر جۇماعى شانحايدا، – دەپ ولەڭدەتىپ جىبەرگەنىن دە ايتا كەتەيىك [9].
– اركىمگە ءوز تۋعان جەرىنەن اسقان جەر جوق. بىراق باتىس قىتايدىڭ تابيعاتى اسا قولايلى دەپ ەشكىم ايتا قويماس.
– بوروحۋدجير اتتى ءبىرىنشى قاراۋىلدان باستاپ قۇلجاعا دەيىن سوزىلعان بايتاق دالانىڭ ءوزى ءبىر ەڭ قۇنارسىز، قۇمدى ءشول ەكەن. بۇل قۇلازىعان قۇلا تۇزگە ەل ورناتۋ بىزدەردىڭ… ويىمىزعا دە كەلمەس ەدى، قونىس اۋدارىپ، كوشىپ كەلگەندەرگە مۇقتاجدىق كورسەتپەي، ازاپ شەككىزبەي قالاي قونىستاندىرۋدىڭ امالىن دا بىلمەس ەدىك. بىراق قىتاي توزىمدىلىگى بارشاسىن دا جەڭىپ شىققان. بۇل جەرلەرگە تالاي ەل قونىستانىپ وتىر، مۇندا سەگىز شاھار، الدەنەشە قىستاق بار; قالجىراپ كەلگەن جولاۋشى ۇيگە كىرمەي-اق، وسىناۋ جاسىل نۋعا جاسىرىنعان شاھاردى اجارلاندىرىپ تۇرعان بيىك اعاشتار مەن سىمباتتى سۇلۋ تەرەكتەردىڭ ساياسىندا دەم السا، راقاتتانىپ، جانى جاي تاباتىنى، البەتتە، وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. بالشىقتان سوعىلعان ۇيلەرىنىڭ ءبارى دە سىرتتاي قاراعاندا تاپ-تازا، كوشە دەگەن وندا تەگى جوق، بىراق ءاربىر جەكە ءۇيدىڭ ءوزى-اق بۇكىل يمپەريا رۋحىن، ونىڭ توماعا-تۇيىق سيپاتىن اڭعارتىپ تۇرعانداي. بۇكىل شاھارى سياقتى ءار ءۇيى ءوز الدىنا دارالانىپ، بالشىق دۋالمەن قورشالعان، شاماسى كورشىسىنىڭ ءجۇزىن كورمەۋ، سويلەسپەۋ ءۇشىن جان-جاعىن تاس قىپ بىتەپ، قورشاپ العان سىقىلدى [10].
– مەملەكەتتىك قىزمەتكە ادالدىق جايى جاۋىر بولۋعا اينالدى. بىراق سىبايلاس جەمقورلىقپەن ۇستالىپ جاتقان لاۋازىمدى تۇلعالار دا از ەمەس. كورشى ەلدىڭ بۇل تۇرعىدان ۇلگى بولار جاعى بار ما؟
– قىتايدا بىزدە باردىڭ كوبى جوق، بىراق بىزگە ۇلگى بولعانداي نارسەلەر قىتايدا دا از ەمەس. بىزدە قىتاي باعدىحانى ءبىر ازيالىق دەسپوت، ءوزىنىڭ قول استىنداعى حالىقتىڭ مەيىرىمسىز قاتال ءاسىرشىسى، قوجا-بابانى ايتقاندا، بۇكىل ادامزاتتىڭ قاس-جاۋى دەپ ويلايدى. جوق، ولاي ەمەس. ونىڭ بيلىگى بەلگىلى ءبىر شەڭبەردەن اسا المايدى. ونىڭ ءوز الدىنا جەكە مال-مۇلكى نەمەسە بىزدەگىدەي ەنشىسىنە بەرىلگەن مەنشىكتى جەر-سۋى دا جوق. «سەندە جانىڭا كەرەگىڭنىڭ ءبارى بار، – دەيدى وعان حالقى، – ءبارىن ءبىز تابامىز، مولشىلىققا كەنەلىپ، شالقىپ وتىرعاندا سەن مۇلىكتى قايتەسىڭ. ءوز دۇنيەسىمەن بولىپ، پايدا تابۋدىڭ ايلاسىن ىزدەگەندەي سەن ءبىر ساۋداگەر ەمەسسىڭ، سەن ءوز بايلىعىڭدى ويلاماي، ءوزىڭنىڭ باق-داۋلەتىڭ بولىپ وتىرعان حالقىڭنىڭ يگىلىگىن ويلاۋىڭ كەرەك». شىنىندا دا، قىتايداعى جەر يەلەنۋ تارتىبىنە قاراڭىزدارشى، سوعان تەرەڭىرەك زەر سالىپ كورىڭىزشى. بۇل قىتاي ءتارتىبىنىڭ يدەيالارىنا ەۆروپانىڭ ەندى عانا، تەك ءبىزدىڭ مادەنيەتتى عاسىرىمىزدا قولى جەتىپ وتىر [11].
– قىتاي تالاي سوعىس پەن توڭكەرىستەردى باستان وتكەرگەن. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن بەس مىڭجىلدىق تاريحىمەن قۇلپىرىپ كەلەدى. سىرى نەدە؟
– قىتاي ءوزىنىڭ الاجابىر الاڭ تىرشىلىگى، ماجۋسيلىك فيلوسوفياسى مەن وزىمشىلدىگى جاعىنان دا، تيتىقتاپ قالعان كۇش-قۋاتىنىڭ دارمەنسىزدىگى جاعىنان دا، قۇددى باياعى قۇلاپ، مەرت بولارىنىڭ قارساڭىنداعى قيىن-قىستاۋ كەزەڭىن باستان كەشىرىپ وتىرعان كونە ريم سياقتى. قىتاي تاريحىنا ۇڭىلگەن سايىن بۇل ۇقساستىققا تاڭ قالاسىڭ. ۆارۆارلار قىتايعا تالاي رەت قىسىمشىلدىق كورسەتكەن. بىراق قىتاي ولارعا قارسى توتەپ بەرە الماي، جالپى السىزدەرگە ءتان ءادىس قولدانىپ، قۋلىق جاسايدى دا، سىيلىقتارىن ءۇيىپ-توگىپ، ولاردىڭ كوڭىلىن اۋلايدى، سالىق تولەيدى جانە ونى سولاردىڭ ەڭبەك اقىسى دەپ ماردىمسيدى، ۆارۆارلاردى قىزمەتكە قويىپ، ءبىرىن-بىرىنە ايداپ سالادى، ءبىر كەزدەگى ءريمنىڭ پاتريتسي اتاعىن ۇلەستىرگەنى سياقتى كنياز، ۆان، گۋن اتاعىن بەرىپ، داڭكقۇمارلىق سەزىمدەرىن قوزدىرىپ وتىرادى. مۇنىڭ ۇستىنە ولار سالىقتىڭ تاعى دا ءبىر وتە ابىرويسىز ءتۇرىن دە تولەيدى، ياعني ۆيزانتيا پاتشالارىنىڭ ءوز حانشايىمدارىن ورىس ۆلاديميرىنە، ۆارۆار بەركەنىڭ ءىنىسى موڭعول نوعايعا بەرگەنى، ال ەندى تۇركيا سۇلتاندارى قالاسا زور باقىت ساناپ، قىزدارىن قولىنان جەتەكتەپ اپارعانداي بوپ جۇرەتىنى سياقتى، قىتايلار دا وزدەرىنىڭ حانشايىمدارىن ۆارۆارلارعا ۇلەستىرىپ بەرۋمەن كەلەدى.
قىتايدىڭ قالايشا مەرت بولماي كەلە جاتقاندىعىنا قايران بولاسىز: ريم سياقتى مۇنى دا جات ەلدىك جاۋلار تالاي رەت تالاپ، ولجالانىپ كەلدى، بىراق سونىڭ بارىندە دە تەك پاتشا اۋلەتتەرى عانا قۇلاپ، قىتايدىڭ ءوزى مەملەكەت رەتىندە مىزعىماي قالا بەردى. قىتايدى جاۋلاپ العان ۆارۆارلاردىڭ وزدەرى دە قىتاي مادەنيەتىنىڭ كۇشتى ىقپالىمەن سول ەلگە ءسىڭىپ، قىتاي بولىپ كەتە بەرگەن [12].
– التىشاھارعا ساياحات دەنساۋلىعىڭىزعا اۋىر ءتيدى. بىراق ءتان ازابىنان قاراعاندا، جان ازابىڭىز مازالاپ جۇرگەن سىڭايلى.
– مەن ءازىر ءتىرىمىن; بىراق دەنساۋلىعىم دا ناشار، كوڭىلىم دە وتە جابىرقاۋ. بىرىنشىدەن زەرىكتىم; ەكىنشىدەن – قازاقتاردىڭ وڭباعان قىلىقتارىن ساعات سايىن، مينۋت سايىن كورەمىن دە ۇنەمى كۇيىنەمىن. اينالاڭدا اقىلداسار ادامنىڭ جوقتىعى ەڭسەڭدى كوتەرتپەي ەزە بەرەتىن بولسا، بۇدان ءبىر قۇتىلارمىن-اۋ دەگەن ءۇمىتتىڭ جوقتىعىنان، دۇرىسىن ايتقاندا ءۇمىت ساۋلەسىنىڭ جوقتىعىن سەزگەندە جاڭاعى كۇيىك توزبەستىك حالگە جەتكىزەدى [13].
– دەسە دە ءسىز تولىق ەۋروپاشا ءبىلىم العان تۇڭعىش قازاق ەكەنىڭىزدى جاقسى ءتۇيسىندىڭىز. سۇلتان بولسام دەدىڭىز. ونداعىڭىز قاراپايىپ حالقىڭىزعا ءۇمىت ارتقانىڭىز ەمەس پە ەدى؟
– وتانداستارىما پايدا كەلتىرەيىن، ولاردى چينوۆنيكتەردىڭ جانە قازاق بايلارىنىڭ دەسپوتيزمىنەن قورعايىن دەپ ءبىر كەزدە سۇلتان بولسام دەپ ەدىم عوي. سونداعى، كوبىنەسە، ويلاعانىم وقىعان سۇلتاننىڭ قانداي پايدالى بولاتىندىعىن جەرلەستەرىمە ءوز ىسىممەن كورسەتۋ ەدى. سوندا ولار شىن وقىعان ادام ورىس چينوۆنيگى ەمەس ەكەندىگىن، ورىستىڭ چينوۆنيگىنە قاراپ ورىستان العان تاربيە تۋرالى قورىتىندى جاساۋعا بولمايتىنىن كورگەن بولار ەدى. وسى ماقساتپەن مەن اتباسار وكرۋگىنىڭ اعاسۇلتاندىعىنا سايلانۋعا ريزالىق بەردىم، بىراق سايلاۋ چينوۆنيكتەردىڭ ءارتۇرلى قۋلىق-سۇمدىعىسىز وتە المادى. وبلىستى توڭىرەكتەگەن جانە پريكازدا وتىرعان بۇل مىرزالار مەنىڭ سايلانۋىما تۇگەلدەي قارسى شىقتى. ونىڭ سەبەبىن ءوزىڭ دە بىلەسىڭ. وبلىستاعى چينوۆنيكتەر اعاسۇلتاننىڭ الاتىن مىڭ-مىڭداعان اقشاسىنان ايرىلاتىن بولدى، ال ەندى پريكازداعىلار، مەن سۇلتان بولسام، قايىر سۇراپ، قاڭعىرىپ كەتەتىن بولدى…
چينوۆنيكتەر باي جانە باققۇمار قازاقتاردىڭ وزىمشىلدىك پىكىرىن قوزدىرىپ، ەگەر ءۋاليحانوۆ سۇلتان بولسا، وندا سەندەر بالەگە قالاسىڭدار، ول تەڭدىك جولىن قۋاتتايدى جانە سەندەردى اتالارىڭا، داۋلەتتەرىڭە قاراي باعالايتىن ناعىز قاراپايىم قازاقتارىڭداي بولمايدى دەپ قورقىتتى، جانە مەنى قۇدايعا دا سەنبەيدى، مۇحامەتكە دە قاس دەگەندى جۇرتقا جايىپ باقتى [14].
– قازاقتىڭ بولاشاعىنا قىراعى كوزىڭىزبەن قاراڭىزشى. نە كوردىڭىز؟
– ءبىز ۇلان-عايىر تۇتاس تەرريتوريانى الىپ جاتىرمىز، ال وزگە بۇراتانا حالىق ورىس تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا بىتىراي ورنالاسقان. روسسيانىڭ ورتاازيالىق ساۋداسى دەپ اتايتىنىمىز ءبىزدىڭ ساۋدامەن پارا-پار. شىنتۋايتقا كەلسەك، قازاق حالقى ەڭ بەيبىتشىلىكتى سۇيگىش حالىقتاردىڭ ءبىرى. مەنىڭشە الداعى وركەندەۋ دە بىزگە – قازاقتاردىڭ ۇلەسىنە تيەدى [15].
سىلتەمەلەر
1. شوقان ءۋاليحانوۆ، التىشاھارعا ساپار، «اتامۇرا»، 2006 جىل، 52-بەت
2. بۇل دا سوندا
3. شوقان ءۋاليحانوۆ، التىشاھارعا ساپار، «اتامۇرا»، 2006 جىل، 66 بەت
4. بۇل دا سوندا
5. بۇل دا سوندا
6. بۇل دا سوندا
7. بۇل دا سوندا 141-142
8. شوقان ءۋاليحانوۆ، التىشاھارعا ساپار، «اتامۇرا»، 2006 جىل، 144
9. بۇل دا سوندا، 2006 جىل، 152-بەت
10. بۇل دا سوندا، 2006 جىل، 147-بەت
11. بۇل دا سوندا 2006 جىل، 177-بەت.
12. قازاقتىڭ بىرىككەن مەملەكەت باسپاسى، الماتى، 1949 جىل، «ماقالالىر مەن حاتتارى» 122-بەت 13-وكتيابر، 1962 جىل، كوكشەتاۋ ش.ءۋاليحانوۆ
14. بۇل دا سوندا
15 . شوقان ءۋاليحانوۆ، التىشاھارعا ساپار، «اتامۇرا»، 2006 جىل، 52-بەت
شوقاننىڭ اكەسىنە جازعان حاتتارىنان
—
ءسىزدىڭ مۇباراك ناماڭىزدى، ءيۋلدىڭ 6-دا جازعان، جولىعىپ كوب شاد بولدىم. كوبتەن حابار الماعانعا حافا بولىپ تۇرىپ ەدىم، ينشا-اللا، سىزدەر سالەمەتتىكتەرىڭىزدى جىبەرىپ تۇرساڭىز كوب جاقسى بولار ەدى. بىزدەن حال احۋال سۇراساڭىز، الحامدليللا، ساۋ سالەمات دەپ بىلەسىز.
پەتەربۋرعا كەلگەننەن بەرى ءوزىمنىڭ ءحالىمنى بۇرىنعىدان جاقسىراق كورەمىن. ھاۋاسى ماعان جاقسى، جاعىمدى ءبولدى…وزىم ھام بىرنەشە كىتاپ تاسانىيف قىلىپ جاتىرمىن. گازەتلەردە مەنىم حاقىمدا كوپ جازعان ەدى، ەسىتكەنسىزدۇر.
وزدەرىڭىز جۇرەردە ماعان بۇيىرعان ەدىڭىز – اقشانىڭ قانشا شىققانىن جازىپ تۇر دەپ. ھار نەشىك. سىزدەرگە جالعان ايتىپ بولماس، اۋەلگى جىل بىلمەگەن شاھار كوبىرەك شىقتى: كيىم قىلدىردىم، فورما ساتىپ الدىم، كويلەك، دامبال، پاتشاعا «پرەدستاۆيت» ەتكەندە، ۇلىقتارعا اسقا بارعاندا كارەتەمەن جۇرمەك كەرەك، ھار نەشىك بۇ كۇندە كەم شىقتى. جالوۆانيە فورمۋليار سپيسوك كەلگەنشە بەرىلمەيدى، قاشان كەلەرىن حۇدا ءبىلسىن.
بىرنەشە كۇن اقشاسىز اتىرىپ كوپ حاجەلەت كوردىم. وزدەرىڭىز بىلەسىز، بۇ شاھاردا اقشاسىز ادام اشتان ولەدى، ءازىر-ءازىر ەكى ءجۇز تەڭگە زايمعا الدىم. ەندى بۇ حاتتى العان(نان) كەيىن ازىراق اقشا جىبەرسەڭىز جاقسى بولار ەدى. مەن سىزدەردەن سۇراۋعا ۇيالامىن، سۇراماي، بولمايدى. بورىش قىلسام مۇناندا جامان. اگار ھار ايدا جىبەرىپ ترساڭىز جاقسى بولار ەدى، ءھام از شىعار ەدى. كوپ اقشا قولدا (بولسا), كوبىرەك شىعادى. مۇنداعى مۇسىلمانداردىڭ بىرىنە سوزدەسىپ، ءسىز ايىندا وعان جىبەرسەڭىز، ايىندا ماعان بەرىپ تۇر، - دەپ (ايتساڭىز) جاقسى بولار ەدى.
اپاما، بالالارعا، بارشا اعايىندارعا سالەم ايتارسىز. جاقىپقا سالەم، اگار جاقىپ ومبىعا بارسا، سۋرەت قىلىپ جىبەرسىن.
9 اۆگۋست، 1860 گ. پەتەربۋرگ[1]
—
بيجاناب. سىزگە ۇلۇع حۇرمەتتى ۋا سۋيۋكلۋ اتامىزعا سالەم، ۋا مەھىربان انامىز، ۋا ءىنى اعا قارىنداستارىمىزعا زيادا عۇمىر ۋا ىقتاللار.
باعدا بىزدەن حابار سۇراساڭىز الحامدليللا، ساۋ ۋا سالەماتبىز. ءبىر ايدان بەرلى جۇرەگىمنىڭ دەرتى تۇتىپ، اۋرىپ تۇرامىن. پەتەربودىڭ ھاۋاسى دەشت-ساحارالىققا جاقسى ەمەس ەكەن…
سىزدەردىڭ ءحالىڭىزدى ءبىلىپ مىڭ تەڭگەدەن ارتىق سۇرامايمىن. مۇسافىرشىلىكپەن تۇرسام، كىم بىلەدى، اس-سۋعا جەتەر…
باسقا ءسوز كەرەك ەمەس. حۇدا قالاسا، جاز كورىشمەكنى اللا ءناسىپ ەتكەي. ءدايۋ، جازعۋشى ۇعلىڭىز مۇحاممەد-حانافيا[2]
1. قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى، ش.ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح، ارحەولوگيا جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتى، ش.ش.ءۋاليحانوۆتىڭ بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى، 5-توم، قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ باس رەداكتسياسى، الماتى، 1985, 137-بەت.
2. بۇل دا سوندا، 140-بەت

«انا ءتىلى» گازەتى 11 شىلدە 2009 جىل