شەكاراداعى ەلدى مەكەندەر ماسەلەسى ءسوز بولعاندا وڭتايلاندىرۋ ساياساتى كەزىندە تاراتىلعان شەكارالىق اۋدانداردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى دە ايتىلماي قالمايدى. اسىرەسە وسى ماسەلە سوڭعى كەزدەرى ءجيى قوزعالىپ ءجۇر. جاقىندا بەلگىلى قىلقالام شەبەرى ەركىن نۇرازحاننىڭ «ەل ىرگەسى بەكىسىن دەسەك، بۇرىنعى تاراتىلعان شەكارالىق اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرگەن ءجون بولار» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ماقالادا اۆتور بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اقسۋات اۋدانى تاراعاننان كەيىنگى ۋاقىتتا 28 مىڭ ادامنىڭ تارباعاتاي اۋدانىنان كوشىپ كەتكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. سونىمەن قاتار 2010 جىلى شىلدە ايىندا تۋعان جەرى تارباعاتايعا بارعان ساپارىندا «تەرىسايرىق»، «قىزىل» سەكىلدى شەكارا زاستاۆالارىن ارنايى ارالاپ، كوزبەن كورگەنىن باياندايدى.

شەكاراداعى ەلدى مەكەندەر ماسەلەسى ءسوز بولعاندا وڭتايلاندىرۋ ساياساتى كەزىندە تاراتىلعان شەكارالىق اۋدانداردى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەسى دە ايتىلماي قالمايدى. اسىرەسە وسى ماسەلە سوڭعى كەزدەرى ءجيى قوزعالىپ ءجۇر. جاقىندا بەلگىلى قىلقالام شەبەرى ەركىن نۇرازحاننىڭ «ەل ىرگەسى بەكىسىن دەسەك، بۇرىنعى تاراتىلعان شەكارالىق اۋدانداردى قالپىنا كەلتىرگەن ءجون بولار» اتتى ماقالاسى جاريالاندى. ماقالادا اۆتور بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ اقسۋات اۋدانى تاراعاننان كەيىنگى ۋاقىتتا 28 مىڭ ادامنىڭ تارباعاتاي اۋدانىنان كوشىپ كەتكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. سونىمەن قاتار 2010 جىلى شىلدە ايىندا تۋعان جەرى تارباعاتايعا بارعان ساپارىندا «تەرىسايرىق»، «قىزىل» سەكىلدى شەكارا زاستاۆالارىن ارنايى ارالاپ، كوزبەن كورگەنىن باياندايدى.

«2010 جىلى تارباعاتاي تاۋىنداعى جايلاۋدى كورىپ قايتۋ ماقساتىندا جەرگىلىكتى دوس ازاماتتارمەن بىرگە ارناۋلى كولىكپەن ماۋقىباي كەزەڭىنە كوتەرىلىپ، قوتاناشى جاي­لاۋىنىڭ كەڭ اڭعارىنا كوز سالعانىمىزدا جالعىز كيىز ءۇيدى كوزىمىز شالدى. كەزىندە بۇل الىپ اڭعاردى قاق جارىپ، شىعىسقا قاراي اعا­تىن تەرىسايرىق وزەنىنىڭ قوس قاپتالىن الا تىگىلگەن اپپاق شاعالاداي كيىز ۇيلەردەن كوز ءسۇرىنۋشى ەدى. بۇكىل اۋدان مالشىلارى باس قوسقان بۇل قان-جايلاۋدا دۇرىلدەتىپ شو­پان­دار تويى ءوتۋشى ەدى. بايگە، كوكپار، قىز قۋ ءتارىزدى قىزىقتاردى وسى جايلاۋدا تاما­شا­لاي­تىنبىز. ولار ءار كۇن ەڭبەك قانا ەمەس، دەمالىس، مەرەكەمەن، ىردۋ-دىردۋ قىزىق­­تارمەن تاڭدى تاڭعا اسىراتىن... بۇگىن­دە ەل جوق. يەسىز جاتقان يەن جايلاۋ. تۋعان جەرىڭدى كورىپ قۋاناسىڭ، بىراق قالىڭ جۇرتتى كورە الماي جابىرقايسىڭ. سۇراس­تىر­عا­نى­مىز­دا ەن جايلاۋدىڭ ەڭ تورىنە مال­شى­لار­دىڭ جەتى-سەگىز ءۇيى عانا شىققان ەكەن. كو­زى­مىزگە كورىنگەن كيىز ۇيگە ءتۇسىپ، ءبىر قونىپ، ەرتەڭىنە اتتانىپ كەتتىك. قالعان التى-جەتى ءۇيدى كورە العان دا جوقپىز. تەگى بىرىنەن-ءبىرى تىم الشاق وتىرسا كەرەك.

تاۋ قويناۋلارىنا ورنالاسقان بۇرىنعى فەرما ورتالىقتارى مەن قىس قىستاۋىن، جاز جايلاۋىن جايلاپ، مالىن باعىپ، ءشوبىن شاۋىپ وتىرعان جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇگىندە ات توبەلىندەي ازايىپ بارادى. ولار ەتەككە ءتۇسىپ، اۋدان، وبلىس، ءتىپتى الماتى، استانا قا­لا­­­لارىن بەتكە الىپ كوش تۇزەگەلى قاشان! ال­ما­­تى، استانا ماڭىنان «زاڭسىز جەر تەلىم­دە­رىن يەلەنىپ»، «شاڭىراق»، «باقاي» وقيعا­لا­رىنىڭ اراسىندا وسىناۋ شەكارالىق اۋ­دان­داردان كوشىپ كەلگەندەر دە بولۋى ابدەن مۇمكىن.

كەزىندە ەل-جۇرت تىعىز وتىرعان ۋاقىتتا ەل ىشىنە كىرگەن بوگدە ادامعا ءدام-تۇزىن الدىنا قويىپ، اڭگىمەگە تارتا وتىرىپ، ونىڭ «شاقىرىلماعان قوناق» ەكەندىگىن ءبى­لىپ، شەكارا قىزمەتكەرلەرىنە حابار بە­رىپ، تالاي جانسىزداردىڭ ۇستالۋىنا جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ كومەك كورسەتكەنىن بالا كەزىمىزدە ەستيتىنبىز. ال ەندى ونداي جانسىزداردى ۇستاپ بەرمەك تۇگىل، ءوز شەكارا اسكەر­لە­رى­مىزدىڭ ەل ىرگەسىن قالاي كۇزەتىپ، قورعاپ جۇرگەنىنەن بەيحابار جۇرتقا بۇرىن-سوڭدى بولماعان سۋىق حابارلار جاريا ەتىلۋدە»، - دەيدى ول. 

ەركىن نۇرازحان، قر مادەنيەت قاي­رات­كەرى:

- ەل ىرگەسىن بەكىتىپ، نىعايتايىق دە­سەك، شە­كارا قىزمەتىندەگى اسكەردىڭ سانىن ارتتىرىپ، ساپاسىن جاقسارتۋ ءوز الدىنا، ولاردىڭ ارقا سۇيەر حالقىن قايتا­دان ءوز ورنىنا قوندىرۋ، ياعني، شەكا­رالىق اۋدان­دار­دى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى ابدەن ءپىسىپ-جەتىلگەندەي. كەڭەس كەزىندەگىدەي شەكا­را­لىق اۋدان­داردا تۇرىپ، ەڭبەك ەتەتىن بيۋد­ج­ەتتىك قىزمەتكەرلەرگە 50-70 پايىزدىق قوسىمشا ەڭبەكاقىلارىن تاعايىنداپ، جۇرتتى تۋعان جەرىنە ورالۋىنا ءمۇم­كىن­دىك جاساۋ كەرەك سياقتى. مەكتەپتەر، بالاباق­شا­لار، مادەني مەكەمەلەرىن قالپىنا كەلتىرىپ، حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قاجەت­تى­لىك­تەرىن وتەۋگە بار جاعدايدى جاساعان ابزال بولار. اينالدىرعان بەس-التى اۋداننىڭ جاعدايىن جاساۋعا ۇكىمە­تىمىز­دىڭ اقىل-پاراساتى، كۇش-قۋاتى جەتۋگە ءتيىس دەگەن ويدامىز.

جاقىندا رەداكتسياعا ءبىر اقساقال كەلدى. بۇرىن تارباعاتاي اۋدانىندا تۇرعان ەكەن. 

- سوڭعى كەزدەرى شەكارالىق اۋدان­دار­دى قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جونىندە ءجيى اي­تى­لىپ ءجۇر عوي. ەگەر بۇل ماسەلە پارلامەنت دەڭگەيىندە كوتەرىلىپ، قولداۋ تاۋىپ جاتسا، ەل ومىرىندەگى ەرەكشە ءبىر جاڭالىق بولار ەدى دەپ ويلايمىن. ويتكەنى بۇگىندە شە­كا­را­عا جاقىن ەلدى مەكەندەردە حالىق سانى ءمۇل­دە از. كەيدە قورقاسىڭ... بۇرىنىراقتا شەكاراعا جاقىن ماڭدا حالىقتىڭ قاراسى قالىڭ بولاتىن. ءتىپتى شەكارادان ءوتىپ، شەپ بۇزىپ، شەكتەن شىققانداردى جەرگىلىكتى حالىق­تىڭ ءوزى-اق تارتىپكە كەلتىرىپ وتىرا­تىن. سوندىقتان شەكارالىق اۋدانداردى قاي­تا قالپىنا كەلتىرسەك، ازىپ-توزعان اۋىل­داردى عانا ەمەس، شەكارا ماسەلەسىنە اسا كوپ الاڭداماس ەدىك، - دەيدى اقساقال. 

اقساقال ءسوزىنىڭ جانى بار. راسىندا، شەكارا بويىندا ءيىن تىرەسىپ ەل وتىرسا، قايناعان تىرلىك، جايناعان ءومىر بولسا، ءبىز­دىڭ جۇرتقا ەشكىم دە قىر كورسەتە الماس ەدى؟! 

ءبىر بايقاعانىمىز، شەكارالىق اۋدان­دار ماسەلەسىنە سوڭعى كەزدەرى بيلىك باسىن­دا­عى ازاماتتار بەت بۇرا باستا­عانداي. جاقىن­دا شىعىستاعى شەكارالىق اۋ­دان­داردىڭ ماسەلەسى پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى تولەگەن يبراەۆ جانە وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆتىڭ قاتىسۋىمەن ءوس­كە­مەن­دە وتكەن جيىندا كەڭىنەن تالقىلاندى.

- شىعىس قازاقستان - ەلىمىزدىڭ ەڭ ءۇل­كەن شەكارالىق ايماقتارىنىڭ ءبىرى، - دە­گەن-ءدى وسى جيىندا تولەگەن يبراەۆ. - رەسپۋبليكا مەن وبلىس باسشىلىعى تالاي جىلدان سوڭ تۇڭعىش رەت شەكارالىق اۋدان­دار تۇرعىندارىنىڭ جاعدايىنا نازار اۋ­دارىپ وتىر. ءبىز وسى اۋداندارداعى حا­لىق سانىنىڭ قانشالىقتى ازايىپ كەتكەنىن بىلەمىز. وعان كوپتەگەن سەبەپتەر بولدى. سونىڭ ىشىندە جۇرگىزىلگەن وڭتايلاندىرۋ دا بار. اقىرىندا شەكارالىق اۋدانداردا حالىقتىڭ قايتادان قونىستانۋى ءۇشىن ونى دامىتۋعا قولدان كەلگەننىڭ ءبارىن ىستەۋ قاجەت ەكەندىگىنە كوزىمىز جەتىپ وتىر.

شەكارالىق اۋداندار تاراعان كەزدە جىل سايىن سەگىز مەكتەپكە دەيىن جابى­لىپ، وسى جىل­دارى شامامەن 80-گە جۋىق ەلدى مەكەن­نىڭ تولىق جويىلىپ، تەك تاربا­عاتاي اۋدا­نى­نىڭ وزىنەن عانا 28 مىڭ ادامنىڭ باسقا جاققا كوشىپ كەتكەنىن تىلگە تيەك ەتكەن دەپۋتات شەكا­رالىق اۋدان­داردى دامىتۋ تۋرالى مەم­لەكەتتىك دەڭگەيدەگى باعدارلاما قاجەت­تى­گىن اتاپ ءوتتى. 

- وسى جولعى جانە ودان كەيىنگى ءماجى­لىس­تەردىڭ باستى ماقساتى - جوعارى ورگان­دارعا شەكارالىق ەلدى مەكەندەردى ساقتاۋ مەن دامىتۋ جونىندە ۇسىنىستار ازىرلەۋ، - دە­دى تولەگەن يبراەۆ.

جيىندا شەكارالىق اۋداندارداعى ەلدى مەكەندەردى جانداندىرۋعا باي­لا­نىس­تى كوپتەگەن تىڭ ۇسىنىستار ايتىلدى. باس­قوسۋعا قاتىسۋشىلاردىڭ ءبىرى: «جابىلىپ قالعان مەكەمەلەردى قايتا اشۋ كەرەك»، - دەسە، ەندى ءبىرى: «شەكارالىق اۋداندارداعى ءوز كاسىبىن اشامىن دەۋشى ازاماتتاردىڭ كاسىپورىندارىن ءۇش جىلعا دەيىن سالىق تولەۋدەن بوساتۋ كەرەك»، - دەدى. مۇنداي تاجىريبە بىرقاتار شەتەلدەردە تابىسپەن قولدانىلىپ ءجۇر. ودان ءبىزدىڭ ايماق تا ۇتار ەدى. وعان كورشىمىز - قىتاي ەلى ناقتى مىسال بولا الادى. سوڭعى ون بەس جىلدا قىتايدىڭ شەكارالاس اۋداندارى قايناعان ورتالىققا اينالدى. ول ءتىپتى حالىقارالىق دەڭگەيگە دەيىن جەتتى.

تولەگەن يبراەۆ، قر پارلامەنت ءماجى­لى­سىنىڭ دەپۋتاتى:

- وسى ۇسىنىستاردىڭ بارلىعى بولا­شاق­تا قابىلدانۋى مۇمكىن باع­دارلاماعا ەنىپ، شەكارالىق ەلدى مەكەندەردى دامىتۋعا ىقپال ەتۋى ءتيىس. ارينە بۇل - بىرتىندەپ جۇزەگە اساتىن ءىس. بىراق پروبلەمانى بۇگىن­نەن باستاپ شەشە باستاۋ كەرەك.

ءتۇسىپحان تۇسىپبەكوۆ، «نۇر وتان» حدپ وبلىستىق فيليالى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى:

- بۇل قيىندىقتارمەن ناقتى تانىس­پىن. تۇرعىنداردىڭ قالاي كوشىپ كەت­كەنىنە ءوزىم كۋا بولعانمىن. شەكا­رالىق ەلدى مەكەن­دەر­گە ادامداردى تارتۋ ءۇشىن جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلۋى كەرەك. جاس مامانداردىڭ الىس تۇكپىرگە ەڭبەك ەتۋگە بارۋى، تۇراقتاپ قالۋى ءۇشىن باع­دارلامادا شەكارالىق اۋدان تۇر­عىندارىنا ارنالعان كوەف­في­تسيەنت، ءتۇرلى جەڭىلدىكتەر قاراستىرىلعانى ءجون.

تىڭدار قۇلاق بولسا، بۇل ماجىلىستە شەكارالىق اۋداندارداعى ەلدى مەكەندەردى جانداندىرۋعا قاتىستى بىرقاتار تىڭ ۇسى­نىستار مەن سونى يدەيالار ايتىلدى. دە­پۋتات ونىڭ بارلىعىن مۇقيات تىڭدادى. 

نە دەسەك تە، شەكارالىق اۋداندارعا باي­لانىستى سەڭ قوزعالدى. پارلامەنت شەكارالىق اۋداندارداعى ەلدى مەكەندەرگە ەرەكشە مارتەبە بەرەتىن زاڭ جوباسىن قا­بىل­داۋى بەك مۇمكىن. ءبىزدىڭ قوسارىمىز - پارلامەنت جاڭا زاڭ جوباسىن تالقىعا سالعاندا شەكارالىق اۋدانداردى قايتا قال­پىنا كەلتىرۋ ماسەلەسىنە تەرەڭىرەك ءمان بەرسە ءجون بولار ەدى دەپ ويلايمىز. ءويت­كەنى بۇل - شەكارا بويىنداعى مىڭداعان ەلدىڭ تىلەگى. ەل تىلەگى ەسكەرۋسىز قالماسا دەيمىز. 

شەكارالىق اۋداندار جونىندە باعدارلاما قاجەت پە، زاڭ كەرەك پە؟

شەكارالىق اۋدانداردىڭ جاعدايى تۋرالى بۇعان دەيىن سان مارتە ايتىلدى، سان مارتە جازىلدى. قاي وبلىستى الىپ قارا­سا­ڭىز دا، شەكارالىق مارتەبەسىنەن ايى­رىل­عان اۋدانداردىڭ شەكەسىنىڭ شىلقىپ وتىرعانى شامالى. ماسەلەن، بۇگىندە ال­ماتى وبلىسىنىڭ الاكول اۋدانىنا قاراي­تىن ۇيگەنتاس اۋىلىندا (بۇرىنعى اۋدان ورتالىعى) اۋدان بولىپ تۇرعان كەزىندە 29 اۋىل بولسا، قازىردە ولاردىڭ سانى بار بولعانى - 19. كەزىندەگى دۇركىرەگەن اۋداندا بۇگىندە بار-جوعى - ءبىر بالاباقشا. تاعى ءبىر مىسال. كەزىندە 15 مىڭ حالىق جايلاعان نارىنقول اۋىلىندا (بۇل دا بۇرىنعى اۋدان ورتالىعى - ا.ق) بۇگىندە 8 مىڭعا جە­تەر-جەتپەس جۇرت قالعان. بۇل دا -الماتى وبلىسىنىڭ كەزىندە اتاعى ءدۇر­كى­رە­گەن اۋداندارىنىڭ ءبىرى. مۇنداي مى­سال­داردى شىعىس قازاقستاننىڭ كەزىندە شە­كارالىق اۋداندارى سانالعان مار­قا­كول، اقجار اۋداندارى بويىنشا دا كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى. جوعارىدا اتالعان كە­زىندەگى شەكارالىق اۋدانداردىڭ ءبارىنىڭ دە دەرتى ءبىر، مۇڭى ورتاق. حالىق سانى ازايعان، الەۋمەتتىك ماڭىزدى نىساندار جابىلعان، جول ناشار... وسىلايشا سان الۋان ماسە­لە­لەر جالعاسىپ كەتە بەرەدى.

قالاي بولعاندا دا، سول جىلدارى قار­جى­نىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن جابىلعان اۋ­دان­دار ساپىنا شەكارالىق وڭىرلەردى قوس­قان­دا، ەرتەڭىمىزدى ويلاماعان سەكىلدىمىز. ءما­سەلەن، الماتى وبلىسى بويىنشا قىسقارعان التى اۋداننىڭ ۇشەۋى: ۇيگەنتەس، نارىنقول، قاپال اۋداندارى شەكارالىق بولسا، شىعىس قازاقستاندا تارقاعان اۋدانداردىڭ اراسىنداعى تارباعاتاي، مارقاكول، كاتونقاراعاي، ماقانشى اۋداندارى دا قىتايمەن ەكى اراداعى شەكارا سىزىعىن بويلاي قونىستانعان بولاتىن. بۇگىندە وسى اۋدانداردىڭ بىردە-ءبىرىنىڭ داۋلەتى تاسىپ، مارتەبەسى اسىپ تۇرعان جوق. باسقا جابىلعان اۋدانداردىڭ دا جاعدايى وسى شامالاس. 

نە دەسەك تە، بولار ءىس بولدى. ەندىگى ماقسات - سول كەمشىلىكتى جويىپ، ەل-جۇرتتىڭ جاعدايىن تۇزەتۋدى ويعا الۋ. ايتپەسە، شەكارامىز قاراۋسىز قالىپ، ەلىمىزدىڭ تۇتاستىعىنا دا قاۋىپ ءتونۋى ابدەن مۇمكىن.

ر.S.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، شەكارادا شەشىلمەگەن ماسەلە شاش-ەتەكتەن. ايتقىمىزدىڭ كەلگەنى - شەكارا بويىن بوساڭسىتپاۋ ءىسىن بەكەمدەۋ ماسەلەسى. كەرىسىنشە، ول جەرلەردە قايناعان تىرشىلىك، جاندانعان ءومىر بولۋى كەرەك. قانداي جاعداي بولسا دا، شەكارالىق اۋداندارعا جەڭىلدىكتەر جاساپ، ارنايى باعدارلاما قابىلدانعانى جاقسى. جۇرتى بوسىپ، حالقى ازايىپ كەتكەن ەلدى مەكەندەردى ءبىر ورتالىققا شوعىرلاندىرىپ، جاڭا ءارى وتە ماڭىزدى شارۋاشىلىق كەشەندەرىن ۇيىمداستىرۋدى قولعا الساق، ۇتپاساق، ۇتىلمايمىز. شەكارالىق اۋداندارعا حالىقتى تارتۋ ءۇشىن ارنايى باعدارلاما قابىلدانۋى كەرەك پە، الدە ارنايى زاڭ قابىلدانۋ كەرەك پە؟ وسى جاعىن تەرەڭىرەك ويلاپ، ىرگەلى جۇمىستاردى ەڭسەرەتىن كەز جەتكەن سەكىلدى.

اۆتور: ازامات قاسىم، وسكەمەن

«الاش ايناسى» گازەتى