ءومىر شىنىبەكۇلى. تولە ءبيدىڭ اتا-تەگى تۋرالى بىرەر ءسوز
ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، تسەنزۋرا جويىلىپ، حالقىمىزعا ءسوز بوستاندىعى بەرىلگەلى، تاريح تاقىرىبىنا قالام تارتاتىنداردىڭ سانى كوبەيىپ كەتكەنى بەلگىلى. ولاردىڭ اراسىندا، مامان-تاريحشىلاردان كورى، اۋەسقويلار مەن ارنايى تاپسىرىسپەن جۇمىس ىستەپ، «ات ءمىنىپ، شاپان كيىپ» جۇرگەندەر باسىمداۋ! م.قويگەلديەۆ ايتقانداي: «بۇل، جالپى العاندا، جاعىمدى تۇرعىدان باعالانۋعا لايىق... ويتكەنى حالىق ءوز تاريحىن بىلۋگە ۇمتىلسا، ول حالىقتىڭ ءتانى دە، جانى دا تازا دەگەن ءسوز. بولاشاقتان ءۇمىتى بار حالىق قانا تاريحقا ۇڭىلەدى»... عالىم ادامنىڭ پىكىرىنە داۋىمىز جوق. دەگەنمەن،بىزدىڭشە نەنىڭ بولسا دا شەگى بولۋى كەرەك، ءبىز سول شەكتەن شىعىپ بارا جاتقان سياقتىمىز.
اركىم ءوز اتاسىن، قالا بەردى رۋلاسى مەن تايپالاسىن ۇلىقتاپ، «ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەر بوپتى»، «پالەنباي جىلقى ايداعان باي بوپتى، ءتىپتى جىلقىسى وزەنگە باس قويعاندا، وزەن سۋى تارتىلىپ قالادى ەكەن» نەمەسە «اۋزىمەن قۇس تىستەگەن شەشەن، بي بوپتى» دەگەن سياقتى تاقىرىپتاعى كىتاپتاردان اياق سۇرىنەدى. بارىنەن بۇرىن اتاسىن باتىر ەتكىسى كەلەتىندەرگە ءتاۋىر بولدى، قالاي تومپەشتەسەڭ دە كونەتىن، قانشا قىرساڭ دا تۇگەمەيتىن، «اينالايىن» قالماق بار. ۇرىپ جازا بەر! سەنبەگەن ادام بارىپ، تەكسەرىپ كەلسىن!
ال ەندى ءبىراز جىلدان كەيىن، سول «باتىرلار مەن جومارت بايلار»، «شەشەندەر مەن بيلەر» تۋرالى كىتاپتاردى مۇراعاتتان تاۋىپ العان زەرتتەۋشىلەر، سول كىتاپتارعا سىلتەمە جاساپ، تاعى ءبىر «شەدەۆرلەر» جارىق كورەدى...
ەلىمىز ەگەمەندىگىن الىپ، تسەنزۋرا جويىلىپ، حالقىمىزعا ءسوز بوستاندىعى بەرىلگەلى، تاريح تاقىرىبىنا قالام تارتاتىنداردىڭ سانى كوبەيىپ كەتكەنى بەلگىلى. ولاردىڭ اراسىندا، مامان-تاريحشىلاردان كورى، اۋەسقويلار مەن ارنايى تاپسىرىسپەن جۇمىس ىستەپ، «ات ءمىنىپ، شاپان كيىپ» جۇرگەندەر باسىمداۋ! م.قويگەلديەۆ ايتقانداي: «بۇل، جالپى العاندا، جاعىمدى تۇرعىدان باعالانۋعا لايىق... ويتكەنى حالىق ءوز تاريحىن بىلۋگە ۇمتىلسا، ول حالىقتىڭ ءتانى دە، جانى دا تازا دەگەن ءسوز. بولاشاقتان ءۇمىتى بار حالىق قانا تاريحقا ۇڭىلەدى»... عالىم ادامنىڭ پىكىرىنە داۋىمىز جوق. دەگەنمەن،بىزدىڭشە نەنىڭ بولسا دا شەگى بولۋى كەرەك، ءبىز سول شەكتەن شىعىپ بارا جاتقان سياقتىمىز.
اركىم ءوز اتاسىن، قالا بەردى رۋلاسى مەن تايپالاسىن ۇلىقتاپ، «ەل ءۇشىن ەڭىرەپ تۋعان ەر بوپتى»، «پالەنباي جىلقى ايداعان باي بوپتى، ءتىپتى جىلقىسى وزەنگە باس قويعاندا، وزەن سۋى تارتىلىپ قالادى ەكەن» نەمەسە «اۋزىمەن قۇس تىستەگەن شەشەن، بي بوپتى» دەگەن سياقتى تاقىرىپتاعى كىتاپتاردان اياق سۇرىنەدى. بارىنەن بۇرىن اتاسىن باتىر ەتكىسى كەلەتىندەرگە ءتاۋىر بولدى، قالاي تومپەشتەسەڭ دە كونەتىن، قانشا قىرساڭ دا تۇگەمەيتىن، «اينالايىن» قالماق بار. ۇرىپ جازا بەر! سەنبەگەن ادام بارىپ، تەكسەرىپ كەلسىن!
ال ەندى ءبىراز جىلدان كەيىن، سول «باتىرلار مەن جومارت بايلار»، «شەشەندەر مەن بيلەر» تۋرالى كىتاپتاردى مۇراعاتتان تاۋىپ العان زەرتتەۋشىلەر، سول كىتاپتارعا سىلتەمە جاساپ، تاعى ءبىر «شەدەۆرلەر» جارىق كورەدى...
ال، ءوز كەزەگىندە ەل تاريحىندا وزدەرىنىڭ وشپەس ىزدەرىن قالدىرعان، بىرەگەي تۇلعالاردىڭ ەڭبەگى تاريحىمىزدا ەلەنبەي، «قولدان جاسالعان» تۇلعالاردىڭ تاساسىندا قالىپ قوياتىن جايتتار دا جەتەرلىك.
ماسەلەن، اتاقتى تولە ءبيدىڭ اتا-تەگى...
...بۇگىنگى كۇنى ومىرىمىزگە دەندەپ ەنگەن عالامتورداعى كەز-كەلگەن ىزدەۋ جۇيەلەرىنەن تولە بي تۋرالى ماتەريال ىزدەسەڭىز، تاباتىنىڭىز ... شەجىرەشىلەر «توعىز ۇلدى قۇدايبەردى اۋلەتىنەن تولەگە دەيىن باي دا، بي دە شىقپاعان. ولار «قاراشوعىر» اتانعان قارا شارۋا بولعان» دەگەن دەرەك بەرەدى».... يا، عالامتورداعى تولە بي تۋرالى ماتەريالداردىڭ 90 %-ن، وسى سوزدەرمەن باستالىپ، بۇكىل سانالى ءومىرىن حالقىمىزدىڭ ەلدىگى مەن بىرلىگىنە ارناعان كەمەڭگەر بابامىزدى «تەكسىز» ەتىپ كورسەتكەن ماتەريالدار قۇرايدى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز! ال، ساناسى بار قازاق بالاسى ءۇشىن «تەكسىزدىك» وتە اۋىر ۇعىم ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى! ەگەر، قازىرگى مەكتەپ وقۋشىلارى مەن ستۋدەنتتەردىڭ ۇلكەن بولىگىنىڭ اقپاراتتى عالامتوردان الاتىنىن ەسكەرسەك، مۇنىڭ زاردابىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس! وسى دەرەك قايدان الىنعان؟
سويتسەك، كەيىنگى جىلدارى، ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلكەندى-كىشىلى باسشى قىزمەتكەرلەر مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ «ۇستەل» كىتابىنا اينالعان «اۋزى دۋالى» قادىرمەندى اعالارىمىز مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، قويشىعارا سالعارين جانە اقسەلەۋ سەيدىمبەك (مارقۇم) بىرلەسىپ جازعان «ەلتۇتقا» (ەلتۇتقا. ەل تاريحىنىڭ ايگىلى تۇلعالارى - استانا: KÜL TEGIN, 2001.) كىتابىندا تولە ءبيدىڭ شىققان تەگى تۋرالى، بەلگىسىز ءبىر شەجىرەشىلەرگە سىلتەمە جاسالىپ « شەجىرەشىلەر «توعىز ۇلدى قۇدايبەردى اۋلەتىنەن تولەگە دەيىن باي دا، بي دە شىقپاعان. ولار «قاراشوعىر» اتانعان قارا شارۋا بولعان» دەلىنگەن ەكەن.
ال، بۇل كىسىلەر كىمگە سۇيەندى ەكەن دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ، «ىندەتىپ»، ىزدەي باستادىق. ءبىراز ادەبيەتتى اقتارىپ، بۇرىنعى وقىعان كىتاپتارعا قايتا «شۇقشيىپ» جۇرگەنىمىزدە، تاعى ءبىر قادىرمەندى ازاماتىمىز ءا.كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر» رومانىنىڭ («جازۋشى» باسپاسى-1981 ج.) 82-بەتىندەگى مىنا جولدارعا كوزىمىز ءتۇستى.
...«قازاق تاعىنىڭ قازىرگى يەسى ءاز تاۋكەنىڭ تۋعان اكەسى سالقام جاڭگىر قيىن شاتقالدان تاۋ سۋىنداي لاپ قويعان جوڭعار تاسقىنىنا قارسى تۇرار دارمەن تابا الماي جانى قارقاراعا كەلگەندە جەر تۇبىنەن قول سوزعان دا سول ءجالاڭتوس-ءتى. ەندەشە، حان تاۋكەگە اتاسى اتاسىنا قادىرىن وتكىزگەن ايتەكە باتىمدى بولماعاندا كىم باتىمدى بولماقشى! ايتەكە - ءجالاڭتوستىڭ اكەسى ءبىر، اناسى بولەك باۋىرى اقشانىڭ ءۇشىنشى بالاسى بايبەكتەن تۋعان-دى. ءجالاڭتوس تۇسىندا توبەسى كوككە ءبىر جەتىپ قالعان ءيسى سەيتقۇل، ءيسى تورتقارا، ءيسى ءالىم، ءيسى الشىننىڭ قازىرگى ماڭدايعا ۇستاعانى دا وسى - ايتەكەتۇعىن. سونىسىن بۇلداپ، جۋان تامىردان وربىگەن وكتەمدىگىنە باسا ما، ءۇش ارىس سۇحباتتاسقان ۇلى جيىنداردا، ايتەۋىر ونىڭ داۋسى تىم ءىرى شىعۋشى ەدى. بىلايدا دا اششى داۋىستى ايتەكە جيىن كورگەندە ارقاسى قوزىپ، قىزىل كورگەن اش قىرانداي ساڭقىلداي جونەلۋشى ەدى. ونىسىن جۇرت قاسىنداعى ەكى بيدەن گورى جۋان تۇقىمىنان وربىگەندىگىن كورسەتكىسى كەلەتىندىگى دەپ پىش-پىشتايتىن. شىنىندا دا، ۇلى ءجۇزدىڭ قامشىسىن ۇستاعان تولە بي قازاقتىڭ ەڭ ءىرى ارىسى ءۇيسىننىڭ، ءۇيسىننىڭ ەڭ ءىرى تايپاسى دۋلاتتىڭ، دۋلاتتىڭ ەڭ ءىرى رۋى جانىستىڭ ەڭ از تاقتاسى قوجامبەردىدەن ەدى. قوجامبەردىنىڭ ىشىندە دە تولەگە دەيىن اۋىلىنان ون توبەت قاتار ءۇرىپ شىققان باي دا، توقتىلى قويدىڭ داۋىن شەشكەن بي دە تۋماي، «توعىز ۇلدى قاراشوعىر» اتانعان قۇدايبەردى اۋلەتىنەنتۇعىن. قۇدايبەردىگە قۇدايدىڭ بەرىپ تۇرعانى دا وسى اۋزىن اشسا كومەيىنەن سەركە ءسوز سەكىرىپ شىعاتىن ايتقىش تولەنىڭ تۇسى ەدى. ال، ارعىن قازىبەكتىڭ ءوزىنىڭ تەگىن موشقاعان ءبىر مەيماناسى اسقان نەمەنى: «اكەم - قارا ءتۇن، شەشەم - قارا كۇڭ، ءوزى بولعان جىگىتتىڭ تەگىن سۇراپ نە ەتەسىڭ؟» - دەپ قالاي وتىرعىزىپ كەتكەنىن بىلمەيتىن كىسى ءيسى الاشتا كەم دە كەم شىعار»....
ايتەكە ءبيدىڭ كەمەڭگەرلىگىنە، كوزى قاراقتى قازاق بالاسىنىڭ ەشبىر ءشۇباسى بولماسا كەرەك. ايتكەنمەن، ءا. كەكىلباەۆ وسى تۇستا، ولجاس اقىننىڭ بۇگىنگى كۇنى ماتەلگە اينالعان «تاۋلاردى الاسارتپاي، دالانى اسقاقتاتايىق» دەگەن جولدارىن ۇمىتىپ، ءبىر دانامىزدى ماقتايمىن دەپ، قالعان ەكەۋىنە «ءتىسىن باتىرىڭقىراپ» جىبەرگەن سەكىلدى. ونىڭ ۇستىنە، «ميفتىك پەرسوناجدار» ەمەس، ارقايسىسىنىڭ ارتىندا كوپتەگەن ۇرپاقتارى قالىپ، بۇگىنگى كۇنى ءبىر-ءبىر قاۋىم ەلگە اينالعان تۇلعالاردى وسىلايشا مۇقاتىپ، كەمسىتۋدىڭ ەشقانداي ورىنى جوق ەدى.
مىنە، وسى ءبىر قاتەلىك دەيمىز بە، الدە اۆتوردىڭ باسقاشا نيەتى بولدى ما، جوعارىداعى جولداردىڭ ارتى بۇگىنگى كۇنى-اق، ۇلكەن بۇرمالاۋشىلىقتارعا اكەلىپ سوعۋدا. كەيىنگى كەزدەگى اۆتورلاردىڭ ءبارى تولە بي تۋرالى جازعاندا، جوعارىداعى اۆتورلارعا سىلتەمە جاساپ ءجۇر. ال، بولاشاقتا قالاي بولارى ءتىپتى بۇلىڭعىر.
ال، شىندىعىندا، شامامەن، 6 - 7 عاسىرلار توعىسىندا ءومىر سۇرگەن قاراشاۇلى بايدىبەك مەن 12-13 عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن مايقى بيلەردى ايتپاعاننىڭ وزىندە، تولە ءبيدىڭ اتاسى قۇدايبەردى بي، اكەسى الىبەكتىڭ ەسىم حاننىڭ زامانىندا حاننىڭ وڭ تىزەسىندە وتىرعان، قازاقتىڭ ءبىر قاناتى ءۇيسىن (ۇلى ءجۇز) ۇلىسىنىڭ «ۇلىس بەگى»- ءبيى بولعانى بەلگىلى.(شەجىرەلەردە مايقى بي دەگەن اتپەن ءومىر سۇرگەن بىرنەشە تۇلعا كەزدەسەدى. العاشقىسى مايقى بي ءمانۇلى دەگەن اتپەن ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 178-89 جىلدارى ءومىر سۇرگەن جانە اڭىز بويىنشا بي اتانعان تۇڭعىش ادام.كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ونى ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى ءۇيسىن مەملەكەتى بيلەۋشىلەرىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەيدى. ال، ءبىز ايتىپ وتىرعان، ەكىنشى مايقى بي توبەيۇلى (1105-1225) شىڭعىس حاننىڭ زامانداسى ءارى ونى حان كوتەرگەن 12 ءبيدىڭ ءبىرى بولعان).
ەلىمىزدىڭ م.قويگەلديەۆ، ت.وماربەكوۆ، ك.بايپاقوۆ، ش.مۇرتازا، م. جولداسبەكوۆ باستاعان 12 عالىمى مەن جازۋشىسىنىڭ العى سوزىمەن شىققان «بايدىبەك بابا-الىپ بايتەرەك ۇرپاقتار شەجىرەسى» («ونەر» باسپاسى 2004 ج.) اتتى كىتاپقا سۇيەنسەك، جانىس - جورتۋىل - جانتۋدىڭ جايىلمىسىنان قوجامبەردى تارايدى.
قوجامبەردىدەن قۇدايبەردى، قۇدايقۇل، كادىرقۇل، كادىربەردى، ولجاعۇل، سۇلتانقۇل، اقبەردى تۋادى.
جوعارىدا اتالعان كىتاپ بويىنشا «توعىز ۇلدى قۇدايبەردى» اتانعان بابامىزدان تۇگەلباي، داناي، اقتاي، باقىبەك، قاراشاۋكە، قاراسوپى (اجىبەك), قۇدايمەندە، توقپان، الىبەك اتتى ۇلدار وربىگەن.
ال، قازانقاپ اقىننىڭ نۇسقاسىندا ازداعان وزگەشەلىك بار.
...قوجامبەردىدەن جانە دە،
تۋىلىپتى جەتى ۇل.
اقبەردى مەن قۇدايقۇل،
عاراپتان نۇكىس ەل بولىپ،
قوسىلادى جامبايعا.
جاسپىن دەپ اقشامدايىن
قادىربەردى، قادىرقۇل،
ولجاعۇل پەن سۇلتانقۇل.
قۇدايبەردى ۇلكەنى.
ەسىم حاننىڭ تۇسىندا،
وسىعان بيلىك تىركەلدى.
قۇدايبەردىنىڭ توعىز بوپ،
تۋىلىپتى بالاسى.
قۇدايمەندە، توقپان، الىبەك
بايبىشە ەدى اناسى.
بەسىنشى اقتاي، باقىبەك،
تۇگەلباي، داناي جەتىنشى.
قاريالار ساناسا.
قاراشاۋكە بىرەۋى،
قايراقبەرمەس تاسىبەك ،
سارىارقانىڭ ەلىندە،
مۇرىن نايمان ەلىندە.
«تولە ءبيدىڭ تاريحى» (قازانعاپ بايبولۇلى «تولەبي» كىتابى-1993 ج.184-185-بەتتەر).
تاعى ءبىر ەسكەرە كەتەتىن نارسە - قازاقتىڭ كونە تاريحى تۋرالى ءسوز قوزعالعاندا، حالىق اۋىز ادەبيەتىن اينالىپ ءوتۋ مۇمكىن ەمەس.
... «ءبىز ارحەولوگيالىق، انتروپولوگيالىق ماتەريالدىق مادەنيەتكە باي بولعانىمىزبەن قازاقتا جازباشا تاريح سونشالىقتى كوپ ەمەس. ءبىزدىڭ تاريح اۋىز ادەبيەتى مەن جىر-داستاندار، شەجىرەلەر مەن اۋىزشا تاريح ايتۋ تۇرىندە ساقتالعان»....( ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى زاردىحان قيناياتۇلى).
وكىنىشكە وراي، جوعارىداعى اۆتورلار وسى جاعىنا ءمان بەرمەگەن سەكىلدى.ءسوزىمىزدىڭ دالەلى رەتىندە، بەكاسىل اۋليەنىڭ شاكىرتى، حالىق اقىنى قازانعاپ بايبولۇلىنىڭ (1891 - 1945) «تولە ءبيدىڭ تاريحى» (قازانعاپ بايبولۇلى «تولە بي» كىتابى-1993 ج.) داستانىنان تومەندەگى جولداردى كەلتىرە كەتەيىك:
...قوجامبەردىدەن جانە دە،
تۋىلىپتى جەتى ۇل.
اقبەردى مەن قۇدايقۇل،
عاراپتان نۇكىس ەل بولىپ،
قوسىلادى جامبايعا.
جاسپىن دەپ اقشامدايىن
قادىربەردى، قادىرقۇل،
ولجاعۇل جانە سۇلتانقۇل.
قۇدايبەردى ۇلكەنى.
ەسىمحاننىڭ تۇسىندا،
وسىعان بيلىك تىركەلدى....(184 بەت)
1620 جىلى ەسiمحان التىن حانمەن، نوعاي ورداسىمەن بiرiگiپ، وتىز مىڭ قولىمەن ويراتقا شابۋىل جاسادى (ەسىم حاننىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» اتالا باستاۋى وسى سوعىستان كەيىن). قارا ەرتىس بويىندا وتكەن وسى سوعىسقا ارعىن اعىنتاي، الشىن جيەمبەت، قوڭىرات الاتاۋ، شاپىراشتى قاراساي باتىرلارمەن بىرگە، قۇدايبەردى بي دە قاتىسادى.
ەسىم حاننىڭ وسى جورىققا اتتانار ءساتىن، ءوزىنىڭ «ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» (قازانعاپ بايبولۇلى «تولە بي» كىتابى-1993 ج.) داستانىندا قازانعاپ بايبولۇلى بىلاي تولعايدى:...ىنتىماقپەن سايلادى،
-قۇدايبەردى -جانىستان،
ەڭ اۋەلى بولعانى.
ورتا جۇزدەر سايلادى،
ارعىن شانشار مىرزانى.
قازداۋىستى قازىبەك،
وسىدان تاراپ شىعادى.
كىشى ءجۇز الشىن جيدەباي،
بالاسى مۇنىڭ ايتەكە
شەجىرەدە شىعادى....(69-بەت).
ال، قازىبەك بەك ءتاۋاسارۇلىوزىنىڭ ء"تۇپ-تۇقياننانوزىمەدەيىن" كىتابىنداتومەندەگىدەيجولدار بار:
...ەسىم ويراتتاردى ءبىرجولا ءۇنىن وشىرگىسى كەلدى. ءسويتىپ، 998 جىلى(1620 ج. ءو.ش.) وتىز مىڭ قولمەن ويراتقا لاپ قويدى....قارا ەرتىستەگى سوعىسقا....قاراساي باتىر قولاستىندا ەسىمنىڭ بەلگىلى باتىرلارى ارعىن اعىنتاي باتىر، قوڭىرات الاتاۋ باتىر، الشىن جيەمبەت باتىر، دۋلات جاقسىعۇل باتىرلار بار ەدى....دۋلات - جانىس قۇدايبەردى بيلەر دە ۇرىسقا قاتىستى.... قۇدايبەردى - تولەبيدىڭ اتاسى... (قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى ء"تۇپ-تۇقياننانوزىمەدەيىن" -الماتى-«جالىن» باسپاسى-1993 ج.193-بەت).
مىنە، وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ەكى داۋىردە -ءبىرى 18-عاسىردا، ال ەكىنشىسى 20-عاسىردا جازىلعان شىعارمالار، ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرىپ تۇر.
قۇدايبەردى ءبيدىڭ تۋعان جىلى ازىرگە بەلگىسىز، ال قايتىس بولعان جىلى شامامەن-1627 جىلدىڭ باس كەزى بولسا كەرەك. اكەسىنىڭ ورنىنا الىبەكتىڭ «ۇلىس بەگى» بولعانىن، ەسىم حاننىڭ وعان اكەسى قۇدايبەردىنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى «كوڭىل» ايتقانىنان بايقاۋعا بولادى:
....مىنا سالەم حانىڭنان،
قابىل كورگىن جانىڭمەن.
قۇدايبەردى بالاسى-
الىبەك دەگەن جانىسقا،
اكەڭنىڭ بەرسىن يمانىن.
امان ەدى بارىستا،
شالقايما جاتىپ الىستا،
جاقىندا بولسا بىرلەسىپ،
ايقايلاعىن الىسقا.
حان تۇرسىنمەن مىنەكي،
تاعى ءتۇستىم جارىسقا.
ەر ولەدى نامىسقا،
بارلارىڭدى قارىشتا!...
«ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» (قازانعاپ بايبولۇلى «تولە بي» كىتابى-1993 ج.-105-بەت).
...امان ەدى بارىستا،...ياعني، وسىندا ايتىلعان «بارىس» جىلى - 1626 جىلى قۇدايبەردى ءالى ومىردەن وتپەگەن.ال، «بارىستان» كەيىنگى «قويان» جىلىندا ەسىم حاننىڭ ورداسىنان الىبەك ءبيدى كورەمىز.
...بي سايلانعان الىبەك،
قۇدايبەردى بيدەن سوڭ،
وپات بولىپ جاسىندا،
قۇدايمەندە اعاسى....
«تولە ءبيدىڭ تاريحى» (قازانعاپ بايبولۇلى «تولەبي» كىتابى-1993 ج.185-بەت).
ەندى، كەزەكتى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنا بەرەيىك:
... «1005 - قويان جىلى (1627 ج.ءو.ش.)ەدىل مەن جايىققا توبىلدان ىعىسقان قالماقتار شابۋىل جاساپ، الشىندارعا كۇن كورسەتپەي جاتىر دەگەن حابار جەتتى....وسى ۇرىستا قاڭلى سارىبۇقا باتىر كەسكىلەستە ءبىر قۇلاعىنان ايىرىلىپ، تۇركىستانعا شۇناق بولىپ قايتتى.....تۇركىستانعا كەلگەن سوڭ ەسىم حان سۇراپتى: -ەي، سارىبۇقا قۇلاعىڭ قايدا؟-دەپتى...-قۇلاقتى جايىقتى جۇتپاق بولعان جايىنعا بەردىم دەپتى. سوندا سول جەردە وتىرعان دۋلات الىبەك بي ءىلىپ العانداي: - باسقا كەلگەن پالەدەن باستان قۇلاق ساداعا،-دەپتى. بۇل كەيىن ماقالعا اينالىپ كەتتى.... (قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى ء"تۇپ-تۇقياننان وزىمە دەيىن" -الماتى-«جالىن» باسپاسى-1993 ج.199-بەت).اۋىل اراسىنداعى قاتارداعى ءبيدىڭ حانمەن ماجىلىستەس بولا المايتىنى بەسەنەدەن بەلگىلى، ياعني قايتىس بولعان قۇدايبەردىنىڭ ورنىنا الىبەكتىڭ «بي» سايلانعانى كورىنىپ تۇر. ەكىنشىدەن، الىبەكتىڭ حان الدىندا ەركىن سويلەي الۋى دا ءبىراز جايدى اڭعارتسا كەرەك!
جوعارىداعى بۇلتارتپاس دەرەكتەردەن، تولە ءبيدىڭ اتاسى قۇدايبەردى مەن اكەسى الىبەكتىڭ، ءا.كەكىلباەۆ جازعانداي ەشقانداي «قاراشوعىر» ەمەس، قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نىعايۋىنا، قازاق ۇلتىنىڭ تۇتاستىعىنىڭ ساقتالۋىنا، وزىندىك ۇلەستەرىن قوسقان، بيلەر اۋلەتىنەن بولعانىن بىلۋگە بولادى.ءتىپتى، تەرەڭىرەك زەرتتەسەك، اتالعان بيلەردىڭ ەسىم حان تۇسىندا جاسالىپ، حالىق اۋزىندا "ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى" اتانىپ كەتكەن قازاق حالقىنىڭ عۇرىپتىق زاڭدارىن جاساۋعا قاتىسۋ مۇمكىنشىلىگىن دە جوققا شىعارۋعا بولمايدى!
ال، ەل اۋزىنداعى اڭىزداردا ايتىلاتىن «الىبەك جارلى بوپتى» دەگەن اڭگىمەلەرگە كەلسەك، ونى الىبەكتىڭ بي رەتىندەگى تازالىعىنان دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. ەسىم حان 1627 ج. تۇرسىن حاندى جەڭگەن سوڭ، ءوز اسكەرلەرىنە جەڭىلگەن جۇرتتى تالاۋعا رۇقسات بەرگەن (جاسىراتىنى جوق، ول زامانداردا جەڭىلىس تاپقان ەلدى توناۋ، قازاققا عانا ەمەس، بارلىق حالىقتارعا ءتان ءداستۇر بولعان). الىبەك بي «دۇنيەقۇمار» ادام بولسا، قاتاعان جۇرتىن توناۋدا جانە ءوزى قاتىسقان باسقا دا جورىقتاردا «بي» رەتىندە مولىنان ۇلەس الىپ، ماتەريالدىق جاعدايىن تۇزەپ الار مۇمكىندىگى بولعان. بىراق، «بۇلىنگەننەن بۇلدىرگى الما»، «ارامنان جەمەيىك، ادالدان ولەيىك» دەگەن حالقىمىزدىڭ دانالىق سوزدەرىنەن ونەگە الىپ وسكەن، الىبەك بي ونداي «ۇساقتىققا» بارا قويماعان بولسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، بي ءتۇرلى جيىندار مەن جورىقتاردا جۇرگەندە ۇيدەگى مال-جانعا، تەتەلەس اعاسى توقپاننىڭ قارايلاۋى، ەگەلىك ەتۋى قازاق عۇرپىنا قايشى ەمەس.
...تۋىڭ قۇلاپ تۇرسىن حان،
التىن جاعاڭ قيسايسا،
ۇلى ءجۇز،ورتا،كىشى ءجۇز.
قاداۋىڭشا قىلارسىڭ،
قوس-قوس جەسىر الارسىڭ،
ۇلى ءجۇزدىڭ اعاسى،
ەلتىرى توننىڭ جاعاسى
الىبەك بي قىلاسىڭ،
قۇدايبەردى بالاسى،
قامىستان كوپ جانىسىم،
ورنەكتى جۇرت دابىسىڭ...
«ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم» (قازانعاپ بايبولۇلى «تولە بي» كىتابى-1993 ج.-149-بەت).
«مالى مىڭعىرعان» باي بولماسا دا، الىبەكتىڭ مالسىز بولماعانىن تومەندەگى جولداردان بايقاۋعا بولادى:
...جاس كۇنىندە تولەگە،
الىبەك تۇيە باقتىردى.
كوتەرەم قىپ ءيىرىپ،
شاڭلاققا ايداپ ساپ قىلدى.
مال باعۋعا زاۋقى جوق،
قوي باقتىرسا ۇركىتىپ،
ءبىر بۇتانىڭ تۇبىندە،
بىرەۋىن ءبىر قاپتىردى.....
«تولە ءبيدىڭ تاريحى» (قازانعاپ بايبولۇلى «تولە بي» كىتابى-1993 ج.190-بەت).
(شاڭلاق (ساڭلاق) - وقو وبلىسى تولەبي اۋدانى «قازاقستان» اۋىلى مەن «مايبۇلاق» اۋىلدارىنىڭ ورتاسىنداعى سايرامسۋ مەن بالدىبىرەك وزەندەرىنىڭ وڭ جاعاسىنداعى تاستاقتى جەردىڭ اتاۋى).
قازاقتىڭ عۇرىپتىق زاڭدارىن زەرتتەپ جۇرگەن زەرتتەۋشىلەردىڭ «قۇلاعىنا التىن سىرعا» - قازاقتىڭ باسقا جۇزدەرىنە قاراعاندا، ۇلى جۇزدە «ۇلىس بەگى»، ياعني «بي» -سايلاۋ وزگەشەلەۋ! «ۇلىس بەگى»، اتادان بالاعا مۇراگەرلىك جولمەن قالىپ، اۋلەتتەگى بويىنان كوسەمگە ءتان قاسيەت تابىلعان ۇلعا تيەسىلى بولعان. وعان قوقان، رەسەي باسقىنشىلىقتارىن قوسا العاندا XX-عاسىردىڭ باسىنا دەيىن تايپا بيلىگىن ۋىسىنان شىعارماعان تولە بي ۇرپاقتارىنىڭ تاريحى كۋا.
وسى جەردە باسا نازار اۋداراتىن ماسەلە: «قاۋعا بەرىپ، مالعا قوي» دەپ جۇرگەن ۇيسىندەردىڭ 13-14 عاسىرلار توعىسىندا ءومىر سۇرگەن دۋلات بەگى ءامىر پولاتشىدان باستاپ، تولە بي مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنا دەيىن جالعاسقان، حان بيلىگىن ونشا مويىنداي قويماۋى!م.ح.ءدۋلاتيدىڭ «تاريح-ي-راشيدي» كىتابىندا جازىلعان، شاعاتاي ۇلىسىنىڭ ورنىندا، «موعولستان» مەملەكەتىن قۇرىپ، شىڭعىس ۇرپاقتارى اراسىنان «قۋىرشاق» حاندار تاعايىنداپ، حان اتىنان ەلدى باسقارعان دۋلات «ۇلىس بەگى» ءامىر پولاتشى مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاريحى مۇلدەم از زەرتتەلگەن. كەرەي مەن جانىبەككە شۋ بويى مەن قوزىباسىدان جەر ءبولىپ بەرگەن دە، دۋلات بەكتەرى «تاعايىنداعان» «قۋىرشاق» حان ەسەن بۇعا ەمەس، دۋلات بەكتەرى بولاتىن.
وكىنىشكە وراي، قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ بارىسىنداعى دۋلات بەكتەرىنىڭ ءرولىن، قازىرگى قازاق تاريحشىلارى مەن زەرتتەۋشىلەرى مويىنداعىسى كەلمەيدى! ال، مەملەكەتىمىزدىڭ شىنايى تاريحىن قالىپتاستىرامىز دەسەك، بۇل ماسەلەدەن اينالىپ وتۋگە بولمايدى. ول ءۇشىن، م.ح.دۋلاتي بابامىزدان باستاپ، ورتاعاسىرلىق عۇلامالارىمىزدىڭ بارلىق مۇرالارىن قايتا زەرتتەۋمەن قاتار، الەم ەلدەرىنىڭ ۇلكەن كىتاپحانالارى مەن مۇراعاتتارىن اقتارۋعا تۋرا كەلەدى.
ەگەر، «ۇركەر» رومانىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ 80-جىلدارى جازىلعانىن ەسكەرسەك، ءابىش اعامىزدىڭ قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ العاش رەت 1993 جىلى جارىق كورگەن كىتابىمەن تانىس بولۋى مۇمكىن ەمەس، بىراق، اۋىز ادەبيەتىنە نازار اۋدارۋى كەرەك-اق ەدى!
ال، «ەلتۇتقادا» قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى مەن ونىڭ ء"تۇپ-تۇقياننان وزىمە دەيىن" كىتابى تۋرالى دا مالىمەت بار. ياعني، اۆتورلاردىڭ ول كىتاپتى وقىعانى تۇسىنىكتى، بىراق كوزگە ۇرىپ تۇرعان قاتەلىكتەرگە نەلىكتەن جول بەرگەنى تۇسىنىكسىز.
قورىتا كەلە ايتارىمىز، اتتارى اتالعان اعالارىمىزدىڭ قازاق ادەبيەتى مەن عىلىمىنا سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. وقىرماننىڭ قولىنا ءالى تالاي كىتاپتارى مەن كوپتومدىقتارى تيەرى ءسوزسىز. تەك، كەزىندە كەتكەن قاتەلىكتەرگە كەلەسى باسىلىمداردا جول بەرىلمەسە ەكەن دەگەن تىلەك قانا بىزدىكى.
ءومىر شىنىبەكۇلى, تاريحشى
«اباي-اقپارات»
