باسى: قاندى زامانعا قارسى ولەڭ جازعان كودەك اقىن

جالعاسى

«مۇقاعالي مەن بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ ناعاشى جۇرتى – ايت رۋىنىڭ سۇيىندىك تارماعى. تۇتاس ءيىسى البان جۇرتىنىڭ «سۇيىندىكتىڭ سۇيكەمەسىنەن ساقتا» دەيتىن تامسەل ءسوزى بار. بۇل ءسوز سۇيىندىكتەردىڭ شەتىنەن تىلىنە ءسوز اسىلى ۇيىعان شەشەن ەكەنىن بىلدىرەدى. باسقاسىن ايتپاساقتا سول ەلدىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – كودەك مارالباەۆ».

– نۇرلان سارسەنباەۆ مىرزا، ءسىز كودەك پەن قوسا مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ دا شىعارمالارىن زەرتتەپسىز. بۇل ەڭبەگىڭىز بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان «مۇقاعالي كەرۋەنى» دەگەن اتپەن كولەمدى كىتاپ بولىپ شىعىپتى. مۇقاعاليدى زەرتتەۋگە نە تۇرتكى بولدى؟

– كودەك تە، مۇقاعالي دا قازاققا اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعالار، ەكى الىپتىڭ اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس وتىرعان، ءار ەكەۋىندە جەر جاناتى جەتىسۋدىڭ حان-ءتاڭىرى ەتەگىندە دۇنيەگە كەلگەن. حالىق ىشىندە جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بار دەپ ايتىلادى. جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى – ءوز جۇرتى، قايىن جۇرتى، ناعاشى جۇرتى بولىپ، بۇل اتاۋ تۋىستىق، قيىستىق قاتىناستان كەلىپ شىققان. مۇقاعاليدىڭ ءوز جۇرتى – البان ەلىنەن تاراعان الجان-شاجا دەگەن ەتەكتى قاسيەت دارىعان ەكى رۋلى ەل. الجان (مامبەت) اعاسى، شاجا (ۇمبەت) ءىنىسى دەپ ايتىلادى حالىقتىق شەجىرەلەردە.

ەل ىشىندە تارالعان ولەڭدەردىڭ بىرىندە:
«ءبىزدىڭ اۋىل – اۋىلى رايىمبەكتىڭ،
ءۇيسىن، ءتاڭىر، الاتاۋ باۋىرىندا ءوستىم.
بۇلت بۇركەنىپ، بۋىلدىر ساعىم كەشتىم،
مۇز جاستانىپ مۇزارتتىڭ قارىن جەپپىن.
قارا سۋ مەن قارا ولەڭ جولىن بەرگەن،
قاعا الماس باسىمداعى باعىمدى ەشكىم…» دەگەن ولەڭ شۋماقتارىنان الجان-شاجا ۇرپاقتارىنىڭ باتىر باباسىنىڭ ەسىمىن ءپىر تۇتىپ، توي- تومالاقتاردا ەڭ الدىمەن جول الاتىندىعى اڭعارۋعا بولادى.

الجان مەن شاجا – ءوسىپ-وربىگەن، قىزىر دارىپ، باق قونعان بەرەكەلى، ۇيىتقىلى ەل، بەرىسى ۇلى ءجۇز – ۇيسىنگە، ارىسى كۇللى قازاق جۇرتىنا ەسىمدەرى ءماشھۇر ەل باستاعان كوسەمدەر، ءسوز باستاعان شەشەندەر، ەل قورعاعان باتىرلار، الەمگە داڭقى كەتكەن اقىن-جىراۋلار كوپ شىققان.

مۇقاعاليدىڭ قايىن جۇرتى – قوجبانبەت دەگەن ىرگەلى ەل، بۇل ەلدەن دە اتى ايگىلى تۇلعالار كوپتەپ تابىلادى. اسپانتاۋ ەتەگىن جايلاعان جۇرت بۇل ەلدى «قورعاسىنداي ۇيىعان قوجبانبەتتەر»، – دەپ تەكتەن-تەك ايتپاعان.

ال مۇقاعالي مەن بەردىبەك سوقپاقباەۆتىڭ ناعاشى جۇرتى – ايت رۋىنىڭ سۇيىندىك تارماعى. تۇتاس ءيىسى البان جۇرتىنىڭ «سۇيىندىكتىڭ سۇيكەمەسىنەن ساقتا» دەيتىن تامسەل ءسوزى بار. بۇل ءسوز سۇيىندىكتەردىڭ شەتىنەن تىلىنە ءسوز اسىلى ۇيىعان شەشەن ەكەنىن بىلدىرەدى. باسقاسىن ايتپاساقتا سول ەلدىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى – كودەك مارالباەۆ.

مۇقاعالي انە سونداي اسپان تاۋ ەتەگىندە جايلاعان ەلدىڭ ۇشان – تەڭىز اۋىز  ادەبيەتىنەن قانىپ سۋسىنداعان دارىن يەسى. مۇقاعاليداي ۇلى اقىنعا سول كيەلى ەلدەن ولەڭ قونعان. مىنە بۇل اقيىق اقىندى تانۋدا زەرتتەلمەگەن، كوزى اشىلماعان، قۇپياسى مول التىن بۇلاق سەكىلدى.

مەن 1980 جىلداردىڭ ورتا شەنىندە ورتەكەستىڭ اقدالا اۋىلىندا تۇراتىن اقىن، مارقۇم نۇرباقىت  مۇقامەتجانۇلىنىڭ (1962-1998 جج.) قولجازبا داپتەرىنەن جىر جۇلدىزى مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «قارا ولەڭ»، «جىر – وشاق»، «مەن – تاۋلىقپىن!»، «پوەزيا»، «كەڭ دۇنيە، ءتوسىڭدى اش مەن كەلەمىن»، «قازدار قايتىپ بارادى مەكەنىنە»، «ازايىپ بارا جاتىر» ت.ب. ولەڭ – تولعاۋلارىن وقىپ قازاقتاندا وسىنداي كەرەمەت، اۋليە اقىن بار ەكەن-اۋ! –

دەپ قاتتى قايران قالعان ەدىم. وسىدان باستاپ مەنىڭ مۇقاعالي جىرلارىنا دەگەن ىنتا-ىقىلاسىم اۋىپ، وعان دەگەن ماحابباتىم كۇشەيە ءتۇستى.

«اقيىق اقىننىڭ جىر جيناعىنىڭ قىتايدا العاش رەت باسىلۋى مۇقاعاليدى ناسيحاتتاۋ مەن تانۋعا تىڭ جول اشتى. سودان باستاپ اقيىق اقىنعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونىڭ ولەڭدەرىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن بولدىم».

– بەلگىلى باسپاگەر، جازۋشى ءتالىپباي قاباەۆ قۇراستىرعان مۇقاعاليدىڭ «قازدار قايتىپ بارادى» اتتى تاڭدامالى ولەڭدەر جيناعى شىڭجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان شىققاننان كەيىن قىتاي قازاق پوەزياسىندا ۇلكەن ءدۇمپۋ جاساعانىن دا دا بىلەمىز.

– ءيا، دۇرىس ايتاسىز. اسىرەسە، 1988 جىلى ءساۋىر ايىندا شىنجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى جاعىنان ءتالىپباي قاباەۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ «قازدار قايتىپ بارادى» اتتى جىر جيناعى قىتايدا تۇڭعىش رەت باسىلىپ، قالىڭ جىرسۇيەر وقىرماننىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەندى. بۇل كىتاپقا جازىلعان «كىرىس سوزىندە»: «كول-كوسىر دارىندى مۇقاعالي ماقاتاەۆ شىعارمالارىنىڭ التىن قازىعى ادامدىق ادال ار، تۋعان اتامەكەن، كۇللى جەر شارى ىسپەتتى. ول وسىنىڭ قامىن قامداپ، مۇڭىن مۇڭداپ جىرلاپتى. وسى ارقىلى پoەزيا اسپانىنداعى جىر شولپانىنا اينالىپتى.

مۇقاعالي شىعارمالارى قىتايعا كەشەۋىلدەپ كىرسە دە، وزىنە حاس كەسەك ءبىتىمدى ويلارىمەن، وزگەشە ەكپىن، قۇلپىرعان مانەر-بەدەرىمەن كىردى. ەلىمىز وقىرماندارى مۇقاعالي شىعارمالارىن جاتىرقامايدى. ونى وزىمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە وسكەن سىرلاسىنداي، ءوزىنىڭ قادىرلى قالامگەرىندەي ىستىق ىقىلاسىمەن قارسى الىپ، ءسۇيسىنىپ وقيدى»، – دەپ جازىپتى.

اقيىق اقىننىڭ جىر جيناعىنىڭ قىتايدا العاش رەت باسىلۋى مۇقاعاليدى ناسيحاتتاۋ مەن تانۋعا تىڭ جول اشتى. سودان باستاپ اقيىق اقىنعا ەرەكشە نازار اۋدارىپ، ونىڭ ولەڭدەرىن ىزدەپ ءجۇرىپ وقيتىن بولدىم.

2003 جىلى بەكتۇرعان ءۋايىسبايۇلىنىڭ دانەكەر بولۋىندا قازاقستاندا شىعاتىن «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ 8-نومىرىندە «جىر تەڭىزى» دەگەن مۇقاعاليعا ارنالعان ولەڭىم بەرىلدى. وسىدان 18 جىل بۇرىن جاريالانعان وسى ولەڭىمدى وقىرمان نازارىنا ۇسىنا كەتەيىن.

كيەلى جىردىڭ ءپىرى – پايعامبارى،

ءومىردىڭ باقشاسىندا سايراندادى.

ادامدىق اردىڭ رۋحىن قادىر تۇتتى،

ماڭگىلىك جىر جولىندا تايماي باعى.

 

سان جولدارعا، سان تاعدىرعا كەزىككەن،

قىزىل تىلمەن دۇنيەنى سەزىپ كەڭ.

ولمەس ولەڭ جازۋ ءۇشىن كۇرەسكەن،

تۇستەرىمدە مۇقاڭمەنەن كەزىككەم.

 

نەتكەن دانا، نەتكەن اقىن ەر ەدى،

جۇرەگىنەن جىردىڭ وتىن ورەدى.

جىر مۇراسىن تاستاپ كەتكەن حالقىنا،

مۇقاڭ ءولدى دەگەنگە كىم سەنەدى؟!

 

ۇرپاعى ەڭ، قايران مۇقا، سىرىمبەتتىڭ،

داۋىلداي قارا ولەڭدى دۇرىلدەتتىڭ.

ارۋاعى اۋليەلەردىڭ قولدادى ما،

كومبەگە دارابوزداي بۇرىن جەتتىڭ.

 

قۇداي جالعىز، سەن جالعىز دارا تۋدىڭ،

جىر تەڭىزىن ساپىرىپ قارا ءتىلدىڭ.

ءبىر عاسىردا ءبىر دانا تۋار ارەڭ،

قانداي جاننان، ەي، مۇقا، جاراتىلدىڭ؟!

كۇن عۇمىرلى ماڭگىلىك ولەڭ جازىپ،

سارى دالانى بارادى ءانىڭ باسىپ.

 

«بۇل رەتكى ساپار مەنىڭ ەسىمنەن كوتەرىلمەيتىن باقىتتى كۇندەردىڭ ءبىرى بولدى. 2011 جىلى شىلدە ايىندا قازاقستانعا تۇڭعىش كەلۋىم، ياعني تاريحي وتاندى، اتا-بابالارىمنىڭ تۋعان اتامەكەنى بولعان اسپانتاۋ ەتەگىن جايلاعان ەلدى ءبىرىنشى رەت كورۋىم».

 – ولەڭىڭىز  «قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى» جۋرنالىنا 2003 جىلى باسىلعانعا قاراعاندا ءسىز قازاق ەلىنە بۇدان بۇرىن ءبىر-ەكى رەت كەلىپ قايتقان بولدىڭىز عوي؟ 

– مەن 2005 جىلى تامىز ايىندا وتكەن ايگىلى قولباسى، ەسىمى ەلىنە ۇران بولعان باتىر بابا رايىمبەكتىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا شاقىرىلسام دا، قولىمدا شەتەلگە شىعاتىن قۇجاتتارىم بولماعاندىقتان كەلە الماعان ەدىم. 2008 جىلى قىركۇيەكتە مەنى سەمەي جەرىندە وتكەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ەرلان سىدىقوۆ مىرزا ارناۋلى شاقىرتقان ەدى. وكىنىشتىسى بۇل مەرەيتويعا دا قاتىناسا المادىم. سودان مەرەيتويعا ارناپ جازعان «اباي مەكتەبىندە سومدالعان اسىل تۇلعا» اتتى ماقالامدى جىبەردىم. بۇل ماقالا «شاكارىم عيباراتى» اتتى كىتاپقا تاڭدالىپ قازاقستاندا باسىلىم كوردى. بۇلاردى ايتۋداعى ماقساتىم مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىناسۋدى ۇزاقتان بەرى ارمانداپ جۇرگەن ەدىم.

«تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى  قىزىق» دەگەندەي كۇللى الەم قازاقتارىنا اتى اڭىزعا اينالعان، ۇلى اقىن «مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80 جىلدىق  مەرەيتويى نارىنقولدىڭ قاراساز اۋىلىندا رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە وتكىزىلەدى ەكەن» دەگەن حاباردى ەستىگەلى بىرنەشە ايدىڭ ءجۇزى  بولدى. سودان مەن اقىن تۋرالى «بولاشاققا بەت العان – مۇقاعالي كەرۋەنى» (قحر «ىلە گازەتى» (17 ماۋسىم، 2011 جىل) مەن قازاقستاندا شىعاتىن، جەرلەسىم داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلى باس رەداكتور بولعان «دا قازاقستان» اتتى حالىقارالىق جۋرنالدىڭ №21, 2011 جىل) اتتى كولەمدى ماقالام جاريالاندى.

مەن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقاراماسىنىڭ توراعاسى، قر مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى نۇرلان ورازالين مىرزانىڭ ارناۋلى شاقىرتۋمەن كەلىپ قاتىناستىم.

بۇل رەتكى ساپار مەنىڭ ەسىمنەن كوتەرىلمەيتىن باقىتتى كۇندەردىڭ ءبىرى بولدى. 2011 جىلى شىلدە ايىندا قازاقستانعا تۇڭعىش كەلۋىم، ياعني تاريحي وتاندى، اتا-بابالارىمنىڭ تۋعان اتامەكەنى بولعان اسپانتاۋ ەتەگىن جايلاعان ەلدى ءبىرىنشى رەت كورۋىم. سول جىلى شىلدە ايىنىڭ 29 كۇنى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا جەر-جەردەن كەلگەن مەرەيتوي قوناقتارى الماتى ۋاقىتى بويىنشا تاڭەرتەڭگى ساعات بەس جارىمدا الماتى قالاسىنداعى رەسپۋبليكا الاڭىنا جينالدىق. ساعات 6-دان وتكەندە قازاقستان جازۋشىلار باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ جول سەرىك بولۋىمەن جولاۋشىلار اۆتوبۋسىنا وتىرىپ، قاراساز اۋىلىنا قاراي جول الدىق. جول باستاۋشىلار قازاق حالقىنىڭ اتاقتى باتىرى رايىمبەك تۇكەۇلى قانگەلدى نەمەرەسىنىڭ جوڭعارعا قارسى جورىق جولىنداعى ەلى ءۇشىن ەڭىرەگەن ەرلىكتەرىن قىسقاشا تانىستىرۋمەن بىرگە نارىنقول مەن كەگەن اۋداندارى بىرىگىپ، قازىر رايىمبەك اۋدانى دەپ اتالعاندىعى تۋرالى تۇسىنىك  جاسادى.

ءبىز دۇنيەدە سيرەك كەزدەسەتىن شارىن شاتقالىنان ەندەي كەسىپ ءوتىپ بۇرىنعى نارىنقول اۋدانىنىڭ باستالار تۇسىنداعى بيىك توبەنىڭ باسىنداعى اتاقتى رايىمبەك باتىردىڭ ۇلكەن ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىنا بارىپ توقتادىق. ەسكەرتكىش باسىنا جينالعان نەشە جۇزدەگەن جۇرت باتىردىڭ كيەلى بۇلاعىنان سۋ ءىشىپ، بابانىڭ  ۇلكەن ەسكەرتكىشىنىڭ قاسىنا سۋرەتكە ءتۇسىپ ەستەلىك قالدىردىق. باتىر بابامىزدىڭ كيەلى بۇلاعىنىڭ ءزام-ءزام سۋىنان ءشولىمىز قانعانشا ءىشىپ بولىپ، مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ اتا-مەكەنى قاسيەتتى قاراساز اتتى ەلدى-مەكەنگە قاراي جىلجىدىق.

جول بويىنداعى تاقتايشاعا ىلىنگەن اقىن مۇقاعاليدىڭ نەشە مىڭداعان ۇلكەيتىلگەن سۋرەتى كوزدىڭ جاۋىن الادى. مىنە، بۇل قارا ورمانداي تۋعان حالقىنىڭ ارداگەر اقىنعا جاسالعان شەكسىز سىي-قۇرمەتى بولسا كەرەك. ءبىز قاراسازعا بارعان سول كۇنى مۇقاعالي ولەڭدەرىنە جازىلعان اندەردەن «جىرلايدى جۇرەك» اتتى رەسپۋبليكالىق بايقاۋدا ولەڭ وقۋ ونەرىن كورسەتكەن بالالاردىڭ وقىعان جىرىن تاماشالادىق.

تۇستەن كەيىن اقىن تۋعان قاسيەتتى قاراساز اۋىلىنىڭ مادەنيەت ۇيىندە اقىننىڭ 80 جىلدىعىنا وراي عىلىمي-كونفەرەنتسيا باستالدى. بۇل كونفەرەنتسيانى قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ توراعاسى نۇرلان ورازالين باسقاردى. ول كەزدەگى الماتى وبلىسى اكىمنىڭ ورىنباسارى سەرىك مۇقانوۆ، الماتى قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى سەرىك سەيدۋمانوۆ جەكە-جەكە ءسوز سويلەپ، مەرەيتوي قوناقتارىنا ارناپ جىلى لەبىز ءبىلدىردى. وسىدان سوڭ قازاقستاننىڭ بەلدى قالامگەرلەرى: ءابساتتار قاجى دەربىسالى، بەكسۇلتان نۇرجەكە، ساعاتبەت مەدەۋبەك، امانگەلدى كەڭشىلىكۇلى، باتىق ءماجيتۇلى، مۇحتار شاحانوۆ، باۋىرجان جاقىپ، نۇرلىتاي ۇركىنباي سىندى 28 ادامعا مۇقاڭ تۋرالى زەرتتەۋ ماقالالارىن وقىدى. مەن ءسوز سويلەۋدەن بۇرىن «اتا تەك جالعاعان – التىن شىنجىر» اتتى تاريح-شەجىرەگە قاتىستى كولەمدى كىتابىمدى مۇقاعالي مۇراجايىنا تارتۋ ەتتىم. سوڭىنان «مۇقاعالي مارتەبەسى» اتتى ماقالامدى وقىدىم.

مەرەيتويدىڭ جالعاسى شىلدە ايىنىڭ 30-كۇنى شالكودە جايلاۋىندا ءوتتى. شالكودەنىڭ  حان جايلاۋىندا ات بايگە، پالۋان جارىس سياقتى ءتۇرلى جارىستار  وتكىزىلىپ، الدىڭعى باس جۇلدەنى العاندار جەڭىل ماشينامەن ماراپاتتالىپ جاتتى، ۇلان-اسىر توي بولىپ، اق تۇيەنىڭ قارنى جارىلعان قاراساز بەن شالكودە جايلاۋىندا وتكىزىلگەن اقىننىڭ مەرەيتويى ەكى كۇندىك مىندەتىن وتە سالتاناتپەن اياقتاتتى. شىنىن ايتسام مۇنداي مەرەيتويدى ءالى كۇنگە دەيىن كورگەنىم جوق.

 «مۇقاعالي ماقاتاەۆ حح عاسىرداعى  قازاق پوەزياسىنىڭ تىلدىك قورىن بايىتتى، قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە وزگەشە ءتۇس بەرىپ، كوركەم پوەزيانى ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە  كوتەرىپ جاڭالىق ەنگىزىپ، ۇلكەن بەلەسكە كوتەرىپ، قازاق پوەزياسىنىڭ دات شالماس التىن دىڭگەگىنە اينالدى».

– دەمەك، ءسىزدىڭ اقيىق اقىن مۇقاعالي شىعارمالارىنا دەن قويىپ، زەرتەپ، زەردەلەي تۇسۋىڭىزگە جوعارعىداعى بىرنەشە سەبەپ ىقپال ەتكەن بولدى عوي. 

– نەگىزىنەن سولاي دەسە دە بولعانداي. مەن ۇلى اقىن مۇقاعاليدىڭ 80 جىلدىق مەرەيتويىنا قاتىناسىپ  قىتايعا بارعاننان كەيىن «قاراساز – قارا شالعىن ولەڭدە ءوستىم» اتتى ماقالا جازىپ «شىڭجاڭ گازەتى»، «ىلە گازەتى» سەكىلدى باسىلىمدا جاريالادىم. بۇل ماقالا وقىرماندار اراسىندا كۇشتى اڭىس قوزعادى. وسىدان باستاپ مۇقاعالي تانۋعا شىنداپ كىرىستىم. اسىرەسە، مەنىڭ «مۇقاعالي كەرۋەنى» اتتى كىتابىم 2016 جىلى ماۋسىمدا بەيجىڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان جارىق كورىپ وقىرمانداردىڭ قىزۋ قارسى الۋىنا يە بولدى.

ال، قازاقستاندا نۇرلان ورازالين مىرزانىڭ قولداۋىمەن «مۇقاعالي كەرۋەنى» اتتى كىتابىم 2017 جىلى «ان ارىس» باسپاسىنان باسىلىم كوردى. بۇل كىتاپ تۋرالى «قازاق ادەبيەتىنىڭ» 2017 جىلعى 10-16 اقپان كۇنى سانىندا «شىڭجاڭداعى بەلگىلى قازاق قالامگەرى نۇرلان سارسەنباەۆتىڭ «مۇقاعالي كەرۋەنى» دەپ اتالاتىن بۇل كىتابى مۇقاعاليدىڭ شىققان توپىراعى، اتا-تەگى تۋرالى ارىدان سىر شەرتەدى. مۇقاعاليمەن قاتارلاس ءومىر سۇرگەن ەركىن ءىبىتانوۆ، فاريزا وڭعارسىنوۆا سىندى اقىندار اراسىنداعى ونەر ساباقتاستىعى جان-جاقتى ءسوز بولادى. سونىمەن بىرگە، قىتاي قازاقتارى اراسىنداعى مۇقاعاليدى تانۋ بارىسىن تىلگە تيەك ەتسە، اۆتور مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ قىر-سىرىن اشىپ كورسەتۋگە دە وزىنشە قۇلشىنىس تانىتتى. اتالعان كىتاپتى مۇقاعاليتانۋعا قوسقان ۇلەس دەپ باعالاۋعا بولادى» دەگەن باعاسىن جازىپتى.

مۇقاعالي ماقاتاەۆ حح عاسىرداعى  قازاق پوەزياسىنىڭ تىلدىك قورىن بايىتتى، قازاقتىڭ قارا ولەڭىنە وزگەشە ءتۇس بەرىپ، كوركەم پوەزيانى ەڭ جوعارعى دەڭگەيگە  كوتەرىپ جاڭالىق ەنگىزىپ، ۇلكەن بەلەسكە كوتەرىپ، قازاق پوەزياسىنىڭ دات شالماس التىن دىڭگەگىنە اينالدى.

«مۇقاعاليدىڭ شىنايى ءومىردى جىرلاعان تازا، ءمولدىر، سۇلۋ، ۇلتتىق رۋحقا باي ليريكالارىنان، ونىڭ سۋرەتكەرلىك ۇلىلىعىن بايقاۋعا بولادى. مۇقاعالي – قازىناسى مول، سان قاتپارلى، كۇردەلى اقىن. ءبىز ونىڭ التىن قازىنالى پوەزياسىنىڭ كۇردەلى كەنىن ءالى تولىق زەرتتەي الماي كەلەمىز».

– مۇقاعالي قازاقتىڭ اقىندارىنىڭ ىشىندە وقىرمانى وتە كوپ اقىن. كەز كەلگەن ولەڭىن وقىساڭىز وزىڭمەن سىرلاس، مۇڭداس، ۇندەس بولىپ جاتادى... 

– ومىرگە كەلگەن بارلىق جان يەسى ەسەيىپ-ەرجەتەدى، قارتايادى، ولەدى. دۇنيەدە مىڭ جاساعان پەندە بولعان ەمەس، ناعىز مىڭ جاسايتىندار حالىق جۇرەگىندە تەرەڭ تامىر تارتىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ەسىمى اڭىزعا اينالىپ، اتاق، داڭقى الەمگە اسپانداپ، ءبىر اۋىل، ءبىر ايماق، ءبىر ولكە، ءبىر مەملەكەت ەمەس، كۇللى ادامزاتقا ورتاق رۋحاني مۇرا قالدىرعان ساناۋلى ونەر الەمىنىڭ جارىق جۇلدىزدارى عانا دەسەك، تاريح الدىنداعى شىندىقتى بۇرمالاماي-اق ءادىل سويلەگەن بولامىز. ۋاقىت اتتى ءادىل تورەشىنىڭ سىنىنان وتكەن شىن تاريح دەگەن، مىنە، وسى. ءبىز ءسوز ەتىپ وتىرعان ءبىرتۋار اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆ – قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا جازىلعان قايتالانباس ۇلى تۇلعا.

قازاق پوەزياسىنىڭ الىبى مۇقاعالي ماقاتاەۆ ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحقا باي جارقىراعان جاقۇتتاي جىرلارى ارقىلى حاننىڭ دا، قارانىڭ دا كوڭىلىن تولقىتىپ، كۇللى قازاق بالاسى جاساعان ۇلانعايىر ولكەگە، شەكسىز دە، شەكسىز كەتكەن ساحاراعا، ايباتتى اسەم قالالارعا، تىرشىلىك وتىن مازداتىپ جاعىپ جاتقان ميلليونداعان اق بوز ۇيلەردەگى قاراشالارعا دەيىن ساپار شەگىپتى...

مۇقاعالي ماقاتاەۆ تار جول، تايعاق كەشۋ، بۇراڭ تاعدىردى باسىنان كەشىرە ءجۇرىپ ەلىمەن تىلەۋلەس، مۇڭداس، سىرلاس، تاعدىرلاس بولىپ ءوتىپتى. شىن مانىندەگى باقىت – ادامنىڭ ونەرى مەن تالانتىنان كەلەدى. بولاشاققا كەرۋەن تارتقان مۇقاعالي جىرلارى تازا التىنداي جارقىراپ، نۇرلى ساۋلەسىمەن ورىرمانداردىڭ كۇن شالماعان كوڭىلىن جىلىتىپ، ءوز مۇراسىنىڭ باعا جەتپەس قىمباتتىلىعىن، اسىلدىعىن ايگىلەپ، قازاق پوەزياسىنىڭ سۇلۋ قاسيەتىن، پاراساتتى قۇدىرەتىن قارا ورمانداي حالقىنا مويىنداتىپ كەتىپتى. سول ءۇشىن ماقاتاەۆ الەم قازاقتارىنا اتى اڭىزعا اينالىپ، بەدەلى مەن مارتەبەسى اسا جوعارى XX عاسىرداعى قازاق پوەزياسىنىڭ التىن تىزگىنىن ۇستاعان، عاجايىپ ساۋلە شاشقان ۇلت رۋحىنىڭ تەڭدەسسىز الىپ جىر جۇلدىزىنا اينالدى.

مۇقاعاليدىڭ شىنايى ءومىردى جىرلاعان تازا، ءمولدىر، سۇلۋ، ۇلتتىق رۋحقا باي ليريكالارىنان، ونىڭ سۋرەتكەرلىك ۇلىلىعىن بايقاۋعا بولادى. مۇقاعالي – قازىناسى مول كۇردەلى اقىن. ءبىز ونىڭ التىن قازىنالى پوەزياسىنىڭ كۇردەلى كەنىن ءالى تولىق زەرتتەي الماي كەلەمىز.

اتاقتى ادەبيەتشى ا.س.پۋشكين «كونە استرونوميانىڭ، فيزيكانىڭ، مەديتسينانىڭ ۇلى وكىلدەرىنىڭ تۇسىنىكتەرى، ەڭبەكتەرى، اشقان جاڭالىقتارى ەسكىرىپ، كۇن ساناپ وزگەرىپ، الماسىپ جاتقاندا ناعىز اقىنداردىڭ شىعارمالارى تاپ-تازا، ماڭگى جاس قالپىندا قالا بەرەدى» دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزىن ايتقان بولاتىن.

«مۇقاعالي ماقاتاەۆ قازاق حالقىنىڭ تىلىنە شىنايى مۇراگەرلىك ەتكەن ءارى حالىق ءتىلىن بايىتىپ قازاق پوەزياسىن تىڭ بەلەسكە كوتەرگەن ۇلى اقىن. ونىڭ قاي جىرلارىن وقىساڭىز دا حالىقتىڭ اسىل جاۋھار سوزدەرى ءوز ورنىن تاۋىپ قۇلپىرىپ تۇرادى».

– جولشىباي كەزىگە كەتكەن قازاقتان، ءتىپتى مەكتەپ وقۋشىسىنان سۇراساڭىز مۇقاعاليدىڭ ءبىر نەمەسە ەكى ولەڭىن جاتقا ايتىپ بەرەدى. اقىن ولەڭىنىڭ ەل جادىندا ساقتالىپ قالۋىنىڭ قۇپياسى وسىندا دەيسىز عوي.

– ۇلى كلاسسيك اقىننىڭ جىرلارى الەم قازاقتارىنا كەرۋەن تارتىپ ميلليونداعان وقىرمانداردىڭ جۇرەگىندە جاتتالىپ، ولاردىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىنا ورتاق بولۋىنىڭ سىرى نەدە، ونىڭ سۋرەتكەرلىك ونەرىندە قانداي كەرەمەت سيقىرلى كۇش بار؟ دەگەن زاڭدى سۇراق ءبارىمىزدىڭ ويىمىزعا ورالا بەرەدى. تۋعان حالقىنان زاڭعار باعالار العان، قازاق پوەزياسىنىڭ وركەندەۋى مەن گۇلدەنۋىنە ەرەكشە ۇلەس قوسىپ، ۇلكەن بەلەسكە كوتەرگەن مۇقاعاليدى قالاي تانۋ، زەرتتەۋ جۇرگىزۋ، ونىڭ قاتپارى قالىڭ پوەزياسىنىڭ قۇپياسىن اشۋ تۋرالى ءوز ويىمدى وسى ورايدان پايدالانىپ وقىرمان قاۋىممەن ورتاقتاستىرا كەتۋدى ءجون كوردىم.

مۇقاعالي ماقاتاەۆ قازاق حالقىنىڭ تىلىنە شىنايى مۇراگەرلىك ەتكەن ءارى حالىق ءتىلىن بايىتىپ قازاق پوەزياسىن تىڭ بەلەسكە كوتەرگەن ۇلى اقىن. ونىڭ قاي جىرلارىن وقىساڭىز دا حالىقتىڭ اسىل جاۋھار سوزدەرى ءوز ورنىن تاۋىپ قۇلپىرىپ تۇرادى. اقىننىڭ:

«ولمەسىن دەپ بەرگەن عوي تاۋدى ماعان،

مەن كۇڭىرەنسەم، كۇرسىنىپ تاۋ جىلاعان», – دەگەن ولەڭ جولدارى كىمدى بولسا دا سۋرەتكەردىڭ ءتىل شەبەرلىگىنە ەرىكسىز باس يزەتەدى.

مۇقاعالي حالىق تىلىنە باي اقىن. ول حالىق ءتىلىنىڭ اسىل جاۋھارىن ءوز جىرىندا جاڭاشا قابىلداپ، ولەڭ جازۋدىڭ ورەسىن ەرەكشە بيىك بەلەسكە كوتەرگەن ءسوز زەرگەرى.

قازاق ادەبيەتىنىڭ جىر جۇلدىزى مۇقاعالي ماقاتاەۆ پوەزياسى ۇلتتىق رۋحقا تامىر تارتىپ، ادام سەزىمىنىڭ قۇپيا سىرلارىن اشىپ، سىرشىلدىعىن، شىنشىلدىعىن ايگىلەپ جاتادى.

مۇقاعالي ءتىلى – ناعىز حالىق ءتىلى. اقىن حالىقتىڭ انا ءتىلىنىڭ كاۋسار بۇلاعىنان قانىپ ءىشتى. حالىقتىڭ باي تىلىنە مۇراگەرلىك ەتتى، ۇلى تۇلعا ماحامبەتتەن جىراۋلىق ۇلگى السا، الىپ ابايدان اقىندىق ءداستۇر قابىلدادى.

ءوز پوەزياسى ارقىلى كۇللى قازاق ادەبيەتىندەگى شوقتىعى بيىك ۇلى تۇلعاعا اينالدى. مۇقاعالي قازاق بولىپ الەمگە ءتىل قاتتى، قازاق بولىپ كۇللى دۇنيەنى شارلادى. مۇقاعالي ءتىلى – حالىقتىڭ باعا جەتپەس قىمبات مۇراسىنا اينالدى.

مۇقاعالي ءتىلى – كوزدەرى اشىلىپ زەرتتەلمەگەن حالىق بايلىعىنا اينالىپ كەتكەن اسىل قازىنا. مۇقاعالي ماقاتاەۆ پوەزياسى الەم قازاقتارىنا كەرۋەن تارتىپ قيىردى شارلاپ كەتتى، ول كيەلى جىردىڭ قۇدىرەتتى كۇشى ارقىلى ءوزىنىڭ سان ميلليون وقىرماندارىنىڭ جۇرەگىنەن جول تاۋىپ، مويىنداتىپ، ارتىنا ماڭگىلىك ولمەس جىرىن قالدىرىپ كەتتى. قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر كەشىپ، ارتىنا التىنداي مۇرا تاستاپ، ەسكەرتكىش تۇرعىزىپ كەتكەن ماقاتاەۆتىڭ ارامىزدان اتتانىپ كەتكەنىنە دە 45 جىل وتسە دە ۇلت رۋحىنىڭ ساۋلە شاشقان جىرلارى ماڭگى جاسايدى!

ەشىكىم قايتالاماس كيەلى جىر جازعان مۇقاعالي ماقاتەۆتىڭ ارداقتى ەسىمىنىڭ ەل اۋىزىندا اڭىزعا اينالىپ، جىلداردىڭ ءوتۋى مەن بەدەلى مەن مارتەبەسىنىڭ اسقاقتاپ بيىككە كوتەرىلۋى، اقىننىڭ قازاق دالاسىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنىڭ ۇشان-تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنىڭ التىن باستاۋىنان سۋسىنداپ جەتىلگەن پاراسات يەسى ەكەنىن دالەلدەيدى. سول ءۇشىن مۇقاعاليدى ادەبيەت تانۋشىلار «قازاق پوەزياسىنىڭ حان-ءتاڭىرى»، – دەپ تەكتەن-تەك ايتپاعان.

مۇقاعالي ماقاتاەۆ – تۋعان حالقىنىڭ اتاعى مەن داڭقىن اسپانداتقان، كوز جەتپەس زەڭگىر كوكتىڭ بيىگىنەن دارا كورىنگەن ساناۋلى جارىق جۇلدىزدىڭ ءبىرى. ونىڭ پوەزياسىنىڭ سىرى –  ەشبىر سۋرەتكەر قايتالاي المايتىندىعىندا. وتكەن كۇنگە زەر سالىپ قاراساق، تاعدىر سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن جىر پاتشاسى اتالعان مۇقاعاليدىڭ پوەزياسى ۇلتتىق سالت-ءداستۇر، ادەت-عۇرىپ، تاريح-شەجىرە، دىندىك سەنىممەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. سوندىقتان ونىڭ اتى الەم قازاقتارىنىڭ جۇرەگىنەن تەرەڭ ورىن الدى.

«جىر جۇلدىزى مۇقاعالي ماقاتاەۆ سىندى ۇلى تۇلعانىڭ اتىن تاريح ءوزى التىن ارىپپەن جازىپ قالدىردى. مۇقاعاليدىڭ مارتەبەسى جالعىز قازاق حالقىنىڭ عانا مارتەبەسى ەمەس، كۇللى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ زاڭعار شىڭىنىڭ ەڭ بيىك ءتورىنىڭ التىن تاعىنان ورىن العان ماڭگىلىك مارتەبە».

– «مۇقاعاليدى ءتاڭىرىم ءاۋباستا اقىن، اۋليە قىلىپ جاراتقان» دەپ ايتاتىندار بار. ءسىز بۇل پىكىرمەن كەلىسەسىز بە؟

– ءيا، مۇقاعالي ماقاتاەۆ – اۋليە اقىن، ونىڭ اۋليەلىگى ۇلت رۋحىنا تەرەڭ تامىر تارتقان قاسيەتتى پوەزياسىنىڭ قۇدىرەتىندە جاتىر. ۇلت رۋحىنىڭ قاينار كوزى – ۇلتتىڭ ءتىلى مەن سالت-داستۇرىمەن ساباقتاسىپ جاتقان التىن شىنجىر ىسپەتتى. ءار حالىقتىڭ وزىنە ءتان ۇلتتىق رۋحى بولادى. سول ۇلتتىق رۋحى ارقىلى ءاربىر ۇلت ءبىر-بىرىنەن پارىقتالىپ تۇرادى. شەتەلدىك اتى ايگىلى قايراتكەرلەردىڭ ءبىرى نەلسون ماندەلا «ەگەر ءتىل مەن مادەنيەتىڭ جوعالسا شەكارانى اشا سال. ءبارى ءبىر نەڭدى قورعايسىڭ؟ بۇل ەندى سەنىڭ ەلىڭ ەمەس» دەگەن تاعدىرلى ءسوزى كىمگە بولسا دا ۇلكەن وي سالادى. قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءداستۇرىن امان ساقتاپ قالعان اباي قۇنانبايۇلى، مۇحتار اۋەزوۆ، احمەت بايتۇرسىنۇلى، ماعجان جۇماباەۆ، قاسىم امانجولوۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، تولەگەن ايبەرگەنوۆ سياقتى تۇلعالار ەكەنىندە تالاس جوق.

مۇقاعاليدىڭ اتاق-داڭققا جەتۋى، ۇلتتىڭ رۋحقا باي جىرلارىنىڭ تەرەڭگە تامىر تارتۋى تۋعان حالقىنىڭ ۇشان-تەڭىز اۋىز ادەبيەتىنەن سۋسىنداۋى بولسا، كىندىك قانى توگىلىپ، كىر جۋىپ وسكەن اسپانتاۋ ەلىندە جاساعان الدىڭعى بۋىن ونەر جۇلدىزدارىنان ونەگە العان، كيەلى ونەر ساباقتاستىعىمەن جالعاسىن تاۋىپ جاتىر. مۇقاعالي ماقاتاەۆ – قاسيەتتى اسپانتاۋ جايلاعان ەلدىڭ ونەر مەكتەبىنەن وقىپ، مىقتاپ تاربيە الىپ جەتىلگەن، جىر تەڭىزىن ساپىرىپ وتكەن، تاعدىر قايتالاي دۇنيەگە اكەلگەن سول ۇلى تۇلعالاردىڭ جالعاسى.

اۋمالى-توكپەلى تاعدىردىڭ سىناعىنان سۇرىنبەي وتكەن تاعدىرلى جىردىڭ يەسىن تاريح ءوزى قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا سىيلادى. اقىنعا ولەڭنىڭ كيەسى اسپانتاۋ ەلىنەن قونعان. ەشكىم قايتالاماس ماڭگىلىك جىرى ارقىلى اسپانتاۋ ەلىنىڭ مۇزبالاعى كۇللى الەم قازاقتارىنىڭ اراسىنا كەرۋەن تارتتىپ كەتتى.

«كۇللى الەمگە داڭقى كەتكەن قاسيەتتى حان-ءتاڭىرى بار اسىل قازىناسىن قۇشاعىنا باسىپ شەكسىز ويعا باتىپ تۇر، سول تاريحى ۇزاق قارت حان-ءتاڭىر شىڭىنىڭ ەڭ بيىك زاڭعارىنىڭ التىن تورىندە مۇقاعالي ماقاتاەۆ دەگەن قازاق اقىنى مالداس قۇرىپ وتىر، جاراتۋشى دۇنيەگە ەكى حان-ءتاڭىردى قاتار سىيلاپتى. مۇنىڭ بىرەۋى – ۇلى تابيعات تارتۋ ەتكەن الىپ حان-ءتاڭىرى، ەندى ءبىرى – قازاق حالقى سىيلاعان ادامزاتتىڭ حان-ءتاڭىرى اتالعان، ءور تۇلعالى ۇلت  رۋحىنىڭ ساۋلەلى جارىق جۇلدىزى – مۇقاعالي ماقاتاەۆ» (نۇرلان سارسەنباەۆ. «مۇقاعالي كەرۋەنى»، الماتى، «اقارىس» باسپاسى، 2017 جىل، 36- بەت).

جىر پاتشاسى مۇقاعالي ارامىزدا ەرتە اتتانىپ كەتسە دە، حالىقتىڭ ماڭگىلىك ماقتانىشىنا، ماڭگىلىك مەرەيىنە اينالدى. تۋعان حالقىنىڭ اياۋلى اقىنى تۋرالى ءابدىلدا تاجىباەۆ: «مۇقاعالي سىندى بيىك شىڭنىڭ ەتەگىندە تۇرعانىمىز انىق، ۇزاق، ورلەۋ جولى ءالى الدا» دەگەن وتە ءادىل باعاسىن ايتىپتى.

جىر جۇلدىزى مۇقاعالي ماقاتاەۆ سىندى ۇلى تۇلعانىڭ اتىن تاريح ءوزى التىن ارىپپەن جازىپ قالدىردى. مۇقاعاليدىڭ مارتەبەسى جالعىز قازاق حالقىنىڭ عانا مارتەبەسى ەمەس، كۇللى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ زاڭعار شىڭىنىڭ ەڭ بيىك ءتورىنىڭ التىن تاعىنان ورىن العان ماڭگىلىك مارتەبە.

«مەن بالا كەزىمنەن باستاپ حالىقتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتارىنان مىقتاپ ونەگە الىپ ءوستىم. شىنىن ايتسام تاريحي وتانعا قۇر الاقان كەلمەدىك، قايتا قايماعى بۇزىلماعان انا تىلىمىزبەن سالت-ءداستۇرىمىزدى وزىمىزبەن بىرگە الا كەلدىك».

– قازاقتىڭ سالت-ءداستۇر مادەنيەتى تۋرالى زەرتەۋ ەڭبەگىڭىزدىڭ قىتايدا باسپادان شىققانىن بىلەمىن. بۇعان بەت بۇرۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى. وسى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز؟

– مەنىڭ بالالىق شاعىم – ءتىلى مەن ءداستۇرىنىڭ قايماعى بۇزىلماعان، ۇلتتىق مادەنيەتتكە تەرەڭ تامىر تارتقان ورتەكەستىڭ اقدالا اۋىلىندا ءوتتى. بالا كۇندە اتام الدىنا وتىرعىزىپ الىپ اڭىز، اڭگىمە، شەجىرە، باتىرلىق جىرلارىن ايتسا، اجەم بەسىك جىرىن جىرلاپ، ادەپتىلىك الىپپەسىن ۇيرەتتى. سودان مەنىڭ ساناما بالا كەزدەن باستاپ ۇلتتىق قۇندىلىقتار ۇيالادى.

قازاق حالقى سالت-داستۇرگە باي حالىق. اتا-بابالارىمىز «بەسىگىڭدى ساتپا، سالتىڭدى ساقتا»، «اۋىلىڭنىڭ اتىن ۇمىتساڭ دا، سالتىن ۇمىتپا»، – دەپ ۇرپاقتارىنا ۇلاعاتتى تاربيە جۇرگىزىپ وتىرعان. كەمەڭگەر، ۇلى ويشىل اقىن اباي اتامىز:

«تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،

ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ»، – دەپ ايتقانى، حالقىمىزدىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىن ولەڭ قۋىپ وسكەن ۇلت ەكەنىن اڭعارتادى.

قازاق حالقىنىڭ باي سالت-داستۇرىنە ەرەكشە نازار اۋدارعان ورىس عالىمى گريگوري پوتانين: «قازاقتار – ەتى ءتىرى، دەنى سالاۋاتتى، ومىرگە ىڭكار حالىق. ولار ساۋىق-سايراندى جانى سۇيەدى، اشىق ءتۇستى كيىم-كەشەكتى، ومىرىندە مەرەكە، توي-دۋمانداردى ۇناتادى. اكتەرلىك ونەر مەن ءساندى جاسانۋ جاقتارى قازاقتاردىڭ بويىنا اتاققۇمارلىق نىشانىن دارىپتەۋى ىقتيمال. مۇنىڭ ءوزى ولاردى فرانسۋزدارعا ۇقساتاتىن سەكىلدى. افيندىقتار ءتارىزدى قازاقتار جاڭالىقتى ادەتتەن تىس ۇناتادى. مەيلى دالا قۇنارىنىڭ قاڭقاسى كەۋىپ قالسا دا، مەيلى تابيعات شۇلەيتكە تونگەن قاتەرگە قارسى كۇرەستە دارمەنسىز بولسا دا، قازاق ءومىرى ءۇشىن حالىقتىڭ رۋحاني قانتامىرىندا كۇش-جىگەردىڭ كول-كوسىر قاينار كوزى بار، تەك قازاقتاردىڭ وزدەرى وسى قايناردان تەرىس اينالماسا بولعانى»، – دەپ تەبىرەنە جازىپتى.

اسىرەسە، 2004 جىلدىڭ باسىندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق ساياسي-ءماسليحات كەڭەسىنە قىزمەت الماستىرىپ كەلگەننەن كەيىن قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەتنوگرافيا مادەنيەتىن زەرتتەۋگە قاراي اتباسىن بۇردىم. سودان ۇزاق جىل قازاقتىڭ ءتىلى، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى، تاريحى مەن شەجىرەسى تۋرالى ىزدەنىس جاسادىم. 2015 جىلدىڭ باسىندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق پارتكومنىڭ ورنالاستىرۋى بويىنشا «قازاق ۇلتىنىڭ سالت-ءداستۇر مادەنيەتى» اتتى كىتاپ جازدىم. بۇل كىتاپقا ۇزاق جىلدان بەرى زەرتتەگەن «قىتايداعى قازاق حالقى»، «بالالارعا بايلانىستى سالت-داستۇرلەر»، «ۇلتىمىزدىڭ قاسيەتتى ساندارىنا زەر سالعاندا»، «ۇلتىمىزدىڭ بالا تاربيەلەۋدەگى ءداستۇرلى كوزقاراستارى»، «شەجىرە – حالىقتىڭ اماناتى»، «قازاقتىڭ جەتى اتا جانە جەتى ۇرپاق تانىمى»، «قازاقتىڭ تورە قويۋ ءداستۇرى جانە تەزەك تورە» ت.ب. ماقالالارىمدى ەنگىزدىم. بۇل كىتاپ سول جىلى تامىز ايىندا شىڭجاڭ حالىق باسپاسى جاعىنان جارىق كورىپ، اۋدان، اۋىل تۇرعىندارىنا قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىن ۇيرەنەتىن وقۋلىق رەتىندە تەگىن تاراتىلدى. 2016 جىلى 40 نەشە ۇلتتىڭ شىعارمالارىن باعالاۋدا اتالعان كىتاپ ەكىنشى كەزەكتى «ىلە ادەبيەت-كوركەمونەر» سىيلىعىنىڭ لاۋرەانتى بولدى.

حالقىمىز تاڭداۋلى سالت-داستۇرلەرى ارقىلى ءوز ۇرپاقتارىنا ونەگەلى ادەت-عۇرىپ، ۇلگىلى جول-جوسىندار ۇيرەتىپ تولىمدى ادام بولۋعا باۋلىپ وتىرعان. ءوز ءداۋىرىنىڭ شوقتىعى بيىك عۇلاما عالىمى پ. پ. سەميونوۆ-تيان-شانسكي (1828-1914 جج.) «قازاقتى وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق. سالت -ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرىپتارى تۇگەلدەي تۇنىپ تۇرعان ءبىلىم» دەگەن كەمەڭگەر ءسوزىن تەكتەن-تەككە ايتپاسا كەرەك. مەن بالا كەزىمنەن باستاپ حالىقتىق سالت-ءداستۇر مەن ادەت-عۇرىپتارىنان مىقتاپ ونەگە الىپ ءوستىم. شىنىن ايتسام تاريحي وتانعا قۇر الاقان كەلمەدىك، قايتا قايماعى بۇزىلماعان انا تىلىمىزبەن سالت-ءداستۇرىمىزدى وزىمىزبەن بىرگە الا كەلدىك.

– مامانداردىڭ ايتۋىنشا قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەتنوگرافيا مادەنيەتى تۋرالى عىلىمنىڭ شارپيتىن كولەمى كەڭ ەكەن، وسى تۋرالى ءوز ويىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز؟

– ماماندار قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىن زەرتتەيتىن ەتنوگرافيا عىلىمىن مىنانداي بەس ۇلكەن سالاعا ءبولىپ جىكتەيدى: حالىقتىق تانىم، حالىقتىق سالت-ءداستۇر، حالىقتىق ونەر، حالىقتىق ۇعىم، حالىقتىق ادەبيەت-كوركەمونەر. مۇنىڭ ىشىندە حالىقتىق سالت-ءداستۇر مادەنيەتى – قازاق ەتنوگرافيا عىلىمىندا ارناسى كەڭ، شارپيتىن كولەمى ۇلكەن، كەسەك سالالاردىڭ ءبىرى.

قازاق ەتنوگرافياسى ءداۋىردىڭ وتۋىمەن تاريحي بارىستى باستان كەشىرىپ، ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاسىپ، جاڭالانىپ، دامىپ، سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ جاسىعىن تاستاپ، اسىلىن ەكشەپ قابىلداپ وتىردى.

ءبىز ەندىگى اڭگىمەمىزدى قازاق ەتنوگرافياسىنىڭ ىشىندەگى كولەمى كەڭ سالالاردىڭ ءبىرى بولعان حالقىمىزدىڭ سالت-ءداستۇر مادەنيەتى تۋرالى ءسوز ورىستەتەيىك:

حالقىمىزدىڭ بالا تاربيەلەۋدەگى سالت-داستۇرلەردىڭ ماڭىزى

قازاق حالقى بالا تاربيەلەۋگە ەرەكشە ءمان بەرگەن ۇلت. اتا-بابالارىمىز «بالا – باقىت»، «بالا – بارشاعا ورتاق مۇرا»، «بالا – ادامنىڭ باۋىر ەتى»، «بالا – ادام ءومىرىنىڭ جالعاسى»، «بالا – ادام ءومىرىنىڭ وركەنى»، «بالا – بولاشاق»، «بالالى ءۇي – بازار، بالاسىز ءۇي – مازار»، «ادام مىڭ جاسامايدى، ۇرپاعىمەن مىڭ جاسايدى»، «بالانى جاستان، ايەلدى باستان»، «اكەگە قاراي ۇل، شەشەگە قاراي قىز وسەر»، «وقىعان بالا – وقتاۋلى مىلتىق» سياقتى قىرۋار ماقال-ماتەلدەر شىعارىپ بالانى باقىتتىڭ نىشانى دەپ بىلگەن.

حالقىمىزدىڭ بالا تاربيەلەۋ تانىمى ۇزاق ۋاقىتتىق ءومىر تاجىريبەسىنەن قالىپتاسىپ، سان عاسىرعى تۇرمىس سىناعىنان وتكەن. حالقىمىزدا «ماڭدايى كەڭ، كوز جانارى وتتى، قۇلاعى ۇلكەن بالانى بىلىكتى، پاراساتتى ادام بولادى»، «بالانى ماڭدايىنان قاقپايدى، ءبىر ادامنىڭ باق پەن سورى ونىڭ ماڭدايىنا جازۋلى بولادى، ماڭدايعا ۇرسا باق قاشادى»، «بالا ەمىزىپ وتىرعان ايەلگە قارامايدى»، «بەيۋاقتا بالانىڭ كيىمىن دالاعا جايمايدى»، «بالا ويناپ جەر قازسا جامان بولادى»، «بالا شەشەن بولسىن دەپ تاڭداي جەگىزەدى» قاتارلى قىرۋار ىرىمدار مەن تىيىمدار بولعان.

قازاقتىڭ سالت-داستۇرىنە زەر سالار بولساق كوپ ساندىسى بالا تاربيەلەۋگە قاتىستى بولىپ كەلەدى. سول ءۇشىن قازاق حالقى بالانى انا قۇرساعى كەزىنەن باستاپ كۇتىمگە الىپ قاستەرلەيدى، بالانىڭ دۇنيەگە امان-ەسەن كەلۋىن ارماندايدى. نارەستە دۇنيەگە كەلگەندە «باۋى بەرىك بولسىن»، «ءومىر جاسى ۇزاق بولسىن» دەپ تىلەك ايتادى. بۇرىن سابيگە كوز تيمەسىن دەگەن ماقساتپەن اجەسى نەمەسە اناسى ءسابيدىڭ بەتىنە كۇيە جاعىپ، ۇستىنە ەسكى كيىم كيگىزىپ قوياتىن ىرىمدار جاسايدى ەكەن.

حالقىمىزدا نارەستە دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن وتكىزىلەتىن كىندىك كەسۋ، شىلدەحانا، ءسۇيىنشى، بالاعا ات قويۋ، بەسىككە سالۋ، بەسىك جىرىن ۇيرەتۋ قاتارلى تولىپ جاتقان ىرىمدار مەن سالت-ءداستۇر جىرلارى بار. بالا قاز-قاز باسىپ جۇرگەننەن باستاپ ەرجەتكەنگە دەيىن تۇساۋ كەسۋ، سۇندەتكە وتىرعىزۋ، اتقا مىنگىزۋ، توقىم قاعۋ، اتاتەگىن ۇيرەتۋ، امانداسۋ، ءتان تازالىعى، ار تازالىعى سەكىلدى تاربيەلىك ماڭىزى زور سالت-داستۇرلەردى ۇيرەتۋ ارقىلى ادەپتىلىككە، ادامگەرشىلىككە باۋليدى. سول ءۇشىن عۇلاما جازۋشى مۇقتار اۋەزوۆ «ۇلكەن الدىندا جاس قارىزى، اتا-الدىندا بالا قارىزى – ادەپ پەن سىي» دەگەن ەكەن.

                                    تۇرمىستىق سالت-داستۇرلەر

تۇرمىستىق سالت-داستۇرلەر قازاق ەتنوگرافيا عىلىمىنىڭ ەڭ ۇدكەن سالالارىنىڭ ءبىرى. تۇرمىستىق سالت-داستۇرلەر سوناۋ ەسكى زاماننان باستالىپ ۇلتىمىزدىڭ ەگىنشىلىك، مال شارۋاشىلىق، ورمانشىلىق، اڭشىلىق، تەمىرشىلىك، سۋشىلىق، شيپاگەرلىك قاتارلى الۋان سالالارمان تامىرلاسىپ جاتادى.

قازاقتىڭ ءتورت تۇلىك مال، اڭشىلىق، ەگىنشىلىك، بالىقشىلىق، اعاششىلىق، زەرگەرشىلىك، كەستەشىلىك سەكىلدى ۇلتتىق ونەرلەرى، كيىز ءۇي مادەنيەتى، ءۇي جيھازدارى، ىدىس-اياق، ۇلتتىق تاعامداردىڭ تۇرلەرى مەن ەرەكشەلىكتەرى، اس-سۋ جانە داستارقان ازىرلەۋ، ۇلتتىق كيىم-كەشەك قاتارلى قىرۋار تۇرمىستىق سالت-داستۇرلەرىمىزدى تەرەڭنەن تانۋ، ءمان-ماعىناسىن ءتۇسىنۋ، زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى وتە زور.

اتا-بابالارىمىز اتام زاماننان بەرى جىلقى، سيىر، تۇيە قاتارلى ءتورت تۇلىك مال وسىرۋگە ەرەكشە ءمان بەرىپ كەلگەن. حالقىمىزدىڭ ءتورت تۇلىك مالعا قاتىستى اڭىز، ەرتەگى، ولەڭ-جىرلاردى وتە كوپ شىعارعان. سونىمەن بىرگە ءتورت تۇلىك مالدىڭ يەسى بار دەپ قاراپ «جىلقى ءپىرى-قامبار اتا، قوي ءپىرى-شوپان اتا، تۇيە ءپىرى-ويسىل قارا، سيىر ءپىرى-زەڭگى بابا، ەشكى ءپىرى-شەكشەك اتا» دەگەن تانىم-سەنىم قالىپتاستىرىپ، ءتورت تۇلىك مالدى قورلاسا ونىڭ يەسى شامدانادى دەپ ىرىمداپ وتىرعان.

قازاقتا قوناق كۇتۋ ۇلكەن مادەنيەتتىلىك ەسەپتەلەدى. كەلگەن قوناقتىڭ مارتەبەسىنە، جاسىنىڭ ۇلكەن-كىشىلىگىنە قاراي سىي-قۇرمەت كورسەتىلەدى. قوناقتارعا تارتىلاتىن تاباقتىڭ ءتۇرى كوپ. قوناققا تارتىلاتىن تاباق تۇرلەرى – باس تاباق، قوس تاباق، سىي تاباق، كۇيەۋ تاباق، كەلىن تاباعى، جاستار تاباعى، جاي تاباق بولىپ بولىنەدى. سىيلى قوناقتارعا باس تاباق تارتىلادى. باس تاباققا باس، جامباس، ورتان جىلىك، بەلدەمە، قازى، قارتا، جال، جايا سالىنادى. ەگەر جاي تاباققا تارتىلاتىن جاۋىرىن، توقپاق جىلىك، قابىرعا، ومىرتقا باس تاباققا تارتىلسا، ۇلكەن بىلىمسىزدىك، كورگەنسىزدىك، تاربيە كورمەگەندىك ەسەپتەلەدى.

قازاق «قوناق-قىزىر»، «قوناق-قۇت» دەپ تانىعان. قوناقتى «قۇتتى قوناق»، «قۇتسىز قوناق» دەپ ەكىگە بولگەن. بۇلاي ايتۋداعى سەبەپ ۇيىندە بىرەر كوڭىلدى جاعداي بولسا، ونى «قۇتتى قوناق»، كوڭىلسىز جاعداي بولسا، ونى «قۇتسىز قوناق» دەپ ىرىمداعان. جولى جاقسى قۇتتى قوناقتى «اق جولتاي قوناق» بولدى دەپ جورا-جوسىن جاساپ قۇرمەتتەگەن.

الەۋمەتتىك سالت-داستۇرلەر

ۇلتىمىزدىڭ الەۋمەتتىك سالت-ءداستۇر مادەنيەتى ءۇي بولۋعا بايلانىستى كادەلەر (قۇدا ءتۇسۋ، قۇدالاردى قارسى الۋ، قىز جاساۋى، كەلىن ءتۇسىرۋ تاعى باسقالار), ءولىم جونەلتۋ (ەستىرتۋ، كوڭىل ايتۋ، ولگەن الاملى جەرلەۋ، داۋىس ايتۋ، قىرىق ءنازىرىن، اسىن بەرۋ), ناۋرىز مەرەكەسى، ورازا ايت، قۇربان ايت وتكىزۋ، اقىندىق-شەشەندىك ونەرلەر، باتا-تىلەك، اقىندار ايتىسى، حالىقتىق مۋزيكا اسپاپتارى، سال-سەرىلەر، تۋىستىق قارىم-قاتىناس قاتارلى الۋان مازمۇنداردى ءوز ىشىنە الادى.

توي جاساۋ – ءبىر وتباسىنىڭ، ءبىر رۋدىڭ قۋانىشى بولىپ قالماستان بۇكىل ءبىر اۋىلدىڭ قۋانىشى ەسەپتەلەدى. قازاقتا قىز ۇزاتۋ تويى مەن سۇندەت توي ەرەكشە دابىرالى وتكىزىلەدى. تويعا تۋىس-تۋعاندار، الىس-جاقىنداعى اعايىن، دوس-جاراندار، ءتىپتى باسقا ۇلت وكىلدەرى دە شاقىرىلادى. قازاقتا «توي – قۇدايدىڭ قازىناسى»، «توي دەسە قۋباس دومالايدى» دەگەن قاناتتى سوزدەر ايتىلادى.

تويعا سويىلاتىن مالدىڭ ءتۇسى دە تاڭدالىپ الىنادى. مىسالى، تۇيە بولسا اق، جىلقى بولسا كوك قاسقا، قوي بولسا اق سارباس نەمەسە قىزىل قاسقا بولۋدى شارت ەتەدى. تويعا مالعا باتا جاساتقاندا، بەرەكە-بىرلىكتى ۇيىتقى ەتىپ باسقا رۋدىڭ ايگىلى ادامدارىنا، كوپتى كورگەن بەدەلى جوعارى قارتتارعا باتا جاساتادى. تويعا الىستان قىمىز اكەلگەندەردىڭ سابالارىنىڭ تۇبىنە ءبىر-ءبىر جىلىكتەن «سالىم» سالىپ قايتاراتىن جورا بولعان.

دابىرالى وتكىزىلەتىن توي مەن استاردا ات بايگە، قىزقۋار، جورعا، ات سەكىرتۋ، بالۋان، تەڭگە ءىلۋ، جامبى اتۋ، اۋدارىسپاق، جاياۋ جارىس، اقىندار ايتىسى قاتارلى حالىقتىق ويىندار مەن ونەرلەر كورسەتىلەدى. جۇلدەلى بولعاندارعا جول بەرىلەدى.

قازاق حالقى ءولىمدى ايرىقشا قاستەرلەپ جونەلتكەن. قازاقتا جان ۇزگەن ادامعا قاراتا «ءولدى»، «ءولىپ قالدى» دەگەن سوزدەردى قولدانباعان. قايتا «قايتىس بولدى»، «دۇنيە سالدى»، «قازا بولدى»، «دۇنيەدەن ءوتتى»، «باقيلىق بولدى» دەپ ايتقان. قايعىلى، قازالى حاباردى ەستىرتكەندە اتپەن شاۋىپ كەلىپ شەتكى ۇيگە عانا حابارلايدى. ول ءۇي قاسىنداعى كورشى وتىرعان ۇيلەرگە حابارلايدى. قايتىس بولعان ادامنىڭ سۇيەگى ۇيىندە ءبىر كۇن نە ءۇش كۇن تۇنەيدى. قايتىس بولعان ادامنىڭ كيىمىن توسەگىنىڭ تۇسىنان ءجىپ تارتىپ ءىلىپ قويادى. قازا بولعان ادامنىڭ ءتىرى كەزىندە ءمىنىپ جۇرگەن اتىنىڭ قۇيرىق-جالى كۇزەلەدى. مۇنى «تۇلدانعان ات» دەپ اتايدى. كوشى-قون كەزدە تۇلدانعان اتقا قايتىس بولعان ادامنىڭ ەر-توقىمى ەرتتەلىپ، وعان شاپان جاۋىپ، ەردىڭ قاسىنا تىماعىن كيگىزىپ جەتەلەپ جۇرەدى. مارحۇمنىڭ جىل ۋاعى تولعاندا تۇلدانعان ات سويىلادى. ات سويىلاردا جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان قىز-كەلىنشەكتەر اتقا تالاسىپ، اتپەن قوشتاسادى. سوڭىندا ات سويىلىپ، قايتىس بولعان ادامنىڭ جىلدىعى بەرىلىپ، اسىن وتكىزەدى.

قازاقتا ءولىم جونەلتۋدە ۇلكەن سىن كوزبەن قارايتىن بولعان. سوندىقتان حالىق: «ءولىم بايدىڭ مالىن شاشادى، كەدەيدىڭ ارتىن اشىپ كەتەدى»، - دەپ تۇسىنگەن. قايتىس بولعان ادامعا قارالى ءۇيدىڭ ايەلدەرى مەن قىزدارى جىلدىق اسىن بەرگەنگە دەيىن جوقتاۋ، داۋىس ايتقان. ەگەر قايتىس بولعان بەدەلدى ادامعا قارالى ءۇيدىڭ ادامدارى دۇرىستاپ جوقتاۋ ايتپاسا، اۋىلدىڭ قازىنالى قاريالارى جاعىنان سىن ايتىلعان.

ءولىم جونەلتۋ داستۇرىندە كوڭىل ايتۋ، جانازا شىعارۋ، جەرلەۋ، جەتىسىن، قىرقىن، ءجۇزىن، جىلدىعىن (اسىن) بەرۋ، جوقتاۋ، داۋىس ايتۋ، ات تۇلداۋ، تۋ تىگۋ، ينە-ءجىپ ۇلەستىرۋ، جۇك تۇزەۋ، قازان كۇيدىرۋ تاعى باسقا جوسىندار تۇگەل ورىندالۋى شارت. سوندا عانا ەل-جۇرتى ءولىمدى جاقسى جونەلىتتى، مارحۇمنىڭ ارۋاعى رازى بولدى دەپ قاراعان. قازاقتا «ءولى رازى بولماي، ءتىرى بايىمايدى» دەگەن ءسوز وسىعان قاراتىلسا كەرەك.

قازاقتىڭ ءداستۇرلى ەتنوگرافيا مادەنيەتىنىڭ تاريحى وتە تەرەڭگە تامىر تارتىپ، حالقىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن بىتە قايناسىپ كەتكەن. ءبىر ۇلتتىڭ مادەنيەتى سول ۇلتتىڭ قالىپتاستىرعان اسا باي حالىقتىق ەتنوگرافيا وركەنيەتىنىڭ دەڭگەيىمەن ولشەنەدى. ءار قانداي ۇلت وركەنيەت بيىگىنەن كورىنەمىن دەسە، ونىڭ قۇنارلى، باعالى، كەمەلدى حالىقتىق ەتنوگرافيا مادەنيەتى بولۋ كەرەك. حالىقتىق ەتنوگرافيا – ۇلتىمىزدىڭ ءتىلىن، ادەبيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، ىرىم-تىيىمدارىن، شەجىرەسىن، مادەنيەتىن تاعى باسقاسىن تاريحتان-تاريحقا ۇزبەي جالعاپ جاتقان التىن كوپىر سەكىلدى.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz