بارىس كۇش-قۋات سيمۆولى!

حالىقارالىق كۇنتىزبەلىك جىل بويىنشا دا، شىعىستىق ءداستۇرلى حالىقتىق كۇنتىزبەلىك ءبىلىم بويىنشا دا ءاربىر جاڭا جىلدىڭ حايۋاندار الەمىنە تيەسىلى يەسى بار. گريگوريان كۇنتىزبەسىندە كەلىپ جەتكەن جەتكەن، شىعىس كۇنتىزبەسىندە كۇتىپ وتىرعان جاڭا جىلىمىزدىڭ يەسى – بارىس! ءداستۇرلى كۇنتىزبەلىك تانىمىمىزدا 2022-2023 جىلدارى، ودان كەيىن 2034-3035 جىلدارى قايتا كەلىپ، ءار ون ەكى جىلدا بىزبەن قايتا قاۋىشادى.

ءار جىلدىڭ ءوز ەرەكشەلىگى، ءوز سيپاتى بار. مۇشەل ەسەبىمەن بايلانىستى اڭىزدا ماڭعاز تۇيە 12 حايۋانعا دەنەسىنەن وزدەرىنە ۇناعان مۇشەسىن ءبولىپ بەرگەن. اڭىزدىڭ بىرىندە تۇيەنىڭ قۇلاعىن – تىشقان، باقايىن – سيىر، كەۋدەسىن – بارىس، ەرنىن – قويان، موينىن – جىلان، شۋداسىن – ۇلۋ، جالىن – جىلقى، جونىن – قوي، بوكسەسىن – مەشىن،  تودەسىن – تاۋىق، سانىن  – يت، قۇيرىعىن – دوڭىز يەمدەنگەن. ال، اڭىزدىڭ ەكىنشى نۇسقاسىندا تۇيەنىڭ قۇلاعىن – تىشقان، باقايىن – سيىر، تىرسەگىن – بارىس، ەرنىن – قويان، شوككەندەگى وركەشىن – ۇلۋ، كوزىن – جىلان، توبەسىن  – جىلقى، ءتىسىن  – قوي، ءجۇنىن  – مەشىن، موينىن – تاۋىق، تابانىن – يت، قۇيرىعىن  – دوڭىز يەمدەنگەن.

اڭىزدىڭ ءبىر نۇسقاسىندا بارىس تۇيەنىڭ كەۋدەسىن، ەكىنشى نۇسقاسىندا تىرسەگىن يەمدەنىپ، 12 مۇشەلدىڭ جيىنتىعى تۇيەنىڭ دەنەسىن ۇستاپ تۇرعان ەكەن-مىس.

ون ەكى جىلدىق جىل ساناۋعا قاتىستى حالىق اراسىندا ولەڭمەن تاراعان جۇمباق جەلىسى دە تۇيەنىڭ جىل جيىنتىعىنا قۇرالعان:

جۇمباق:

ءبىر كەزدە ون ەكى حايۋان باسىن قۇراپ،

بارلىعى ءبىر ورنىنان تاپتى تۇراق.

ادالى ارامىمەن كەزەكتەسكەن.

وزىنەن اركىمدەر ءجۇر جاسىن سۇراپ.

شەشۋى:

ولەڭنىڭ ۇزىنى بار، قىسقاسى بار،

ءسوزدىڭ دە ايتا الاتىن ۇلتاسى بار.

قاراعىم، سەن بىلمەسەڭ مەن ايتايىن،

تۇيەدە ون ەكى جىلدىڭ نۇسقاسى بار.

شىعىس جانە قازاق حالىقتارىنىڭ ءداستۇرلى تانىمىندا تۇيە 12 جىلدىق مۇشەلدەن، جىل ساناۋدان قۇر قالماعان، تۇيە 12 جىلدىق مۇشەلدىڭ جيىنتىعى، 12 جىلدىق جىل ساناۋ جۇيەسىنىڭ سيمۆولدىق نۇسقاسى. ال، «تۇيە بويىنا سەنىپ جىلدان قۇر قالىپتى» تانىمى ارقىلى حالقىمىز بالالاردى شيراق، ەڭبەكقور بولۋعا تاربيەلەگەن.

قازاق حالقىنىڭ كۇنتىزبەلىك بىلىمىندە «بارىس جىلى» وزگەرىستەر الدىنداعى جايلى، تىنىشتىق جىلى بولادى دەپ كۇتىلگەن. حالىق جىلعا سيپاتتى حايۋاناتتاردى تانۋداعى حالىقتىق بىلىمىمەن بەرگەن. بارىس ءوزىنىڭ زووپسيحولوگياسىندا قورشاعان الەمىن كوزىمەن باقىلىپ، بارلاپ، دىبىسسىز اق يگەرەدى.

كۇيەۋ تام كەسەنەسى قابىرعاسىنداعى بارىس بەينەسى. ماڭعىستاۋ ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسياسىنان.

ماڭعىستاۋدىڭ قاسيەتتى جەرلەرىنىڭ، اۋليەلىك كۋلت نىسانىنىڭ ءبىرى، ساۋلەت ونەرى ەسكەرتكىشىنىڭ بىرەگەي نۇسقاسى كۇيەۋ تام كەسەنەسى (12-13 عاسىر) قابىرعاسىنا ويىپ سالىنعان كوككە ۇمتىلعان بارىس بەينەسىنىڭ اسپان دەنەسى ايمەن بىرگە سالىنۋى توتەمدىك سيمۆولدار مەن يسلامدىق سيمۆولداردىڭ استاسىپ جاتۋىنىڭ  دالەلى. جاڭا تۋىلعان ايدىڭ وزىنە جايلى ورىندا شالقاسىنان تۋىلىپ سالىنۋى بايىرعى اتا-بابالارىمىزدىڭ حالىقتىق كۇنتىزبەلىك بىلىمىندەگى بارىس جىلىنىڭ سيپاتىن تاني بىلۋىنەن دە حابار بەرگەندەي كورىنەدى.

التىن وردالىق سارايشىق مونەتالارىندا بارىس باسىنىڭ قايىرىلىپ نەمەسە الىسقا قاراعانداي موينىن سوزىپ، اياعىن كوتەرىپ، قوزعالىستا شەكىلۋى، ءارى اسپان دەنەلەرىمەن بىرگە شەكىلۋى  – ولاردىڭ كوككە ۇمتىلۋىن، الىپ كۇش يەسىنىڭ، تابيعاتتاعى بيلەۋشى كۇش ەكەندىگىنىڭ، ياعني بيلىك اتريبۋتى بولعاندىعىنىڭ بەلگىسى.

سارايشىق مونەتالارىنداعى بارىس بەينەسىندەگى توتەمدىك سيمۆولدار. زەينوللا ساماشەۆ قازباسى.

ەرتە تۇركىلىك جانە ورتاعاسىرلىق كەزەڭدە بارىستىڭ  سيمۆولدىق ءمانىنىڭ جوعارى بولۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى، ارحيسەماسى تەرەڭدە جاتىر. ەرتە تەمىر داۋىرىندەگى ساق تايپالارىنىڭ ۇعىمىندا قاسيەتتى اڭ سانالعانىنىڭ زاتتاي دالەلى  – «التىن ادام» كيىمىندەگى بارىس قۇيمالار! بارىس بەينەسى جەتىسۋ، شىعىس قازاقستاننىڭ جەرلەۋ ورىندارىنان تابىلعان ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەرىندە كوپ كەزدەسەدى.

حالىق ۇعىمىندا «قاسيەتتى» دەپ تانىلعان «نىساندارعا» جان-جانۋارلار الەمىنىڭ «ميفتەنگەن وكىلدەرى»، حالىقتىڭ تىرشىلىك قامى جۇيەسىنەن ماڭىزدى ورىن العان جانۋارلارى دا جاتادى. قاناتتى ايداھار بەينەلەرى الەم حالىقتارىنا ورتاق بولسا، قاناتتى پىراق، قاناتتى بارىس، جەلمايا سياقتى ميفولوگيالىق بەينەلەر قازاق حالقىنىڭ ءداستۇرلى دۇنيەتانىمداعى كولىكتىڭ ەرەكشە ءبىر كورىنىسى. قاناتتى بارىس – تەكتىلىك، باتىلدىق، شاپشاڭدىق، العىرلىق، تاكاپپارلىقتىڭ سيمۆولى، باعزى زاماننان تابيعات پەن ادامنىڭ قامقورشىسى، قاس-قاعىم ساتتە قاھارمانىنىڭ قاسىنان تابىلادى، كوزىنەن شاشىلعان وت جاۋدى شەگىندىرەدى! قاناتتى بارىس وسى ءوڭىردى مەكەن ەتكەن تاۋ بارىسىنىڭ قيال-عاجايىپتىق بەينەسى.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسى قاقپا ەسىگىنىڭ سول جاق ءبولىنىڭ توقپاقشاسى، ەسىك فراگمەنتى.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنىڭ جاماعاتحانا (قازاندىق) بولمەسىنىڭ ەكى جاققا اشىلاتىن قاقپا ەسىگىنە ورناتىلعان ەكى وڭ جاق، سول جاق قولا توقپاقشاسىنىڭ  جوعارعى توپساسىندا كوزى جانىپ تۇرعان ءۇش بارىستىڭ باسى، ال توقپاقشانىڭ ءون بويىنا «ءوسىپ-وركەندەۋ سيمۆولى» – قاۋىز اشقان قىزعالداق بەينەسى ويىپ تۇسىرىلگەن.  بارىس باسى مەن قىزعالداقتىڭ ءبىر كومپوزيتسيادا بەرىلۋىنىڭ عۇرىپتىق ءمانى زور.  توقپاقشانىڭ جيەگىندە اينالا «جەتى ءجۇز توقسان توعىزىنشى (1396-97) قۇدايدان عانا ءۇمىتتى، مىسكىن قۇل ‘يزز  اد-دين يبن تادج اد-دين ال-يساگي جاسادى. بۇل ەسىك قۋانىش ءۇشىن ارقاشان قۇتتى بولسىن، دوستارعا اشىق جانە دۇشپانعا جابىق بولسىن»، - دەپ جازىلعان. قولا توقپاقشانىڭ ەسىكتىڭ ءون بويىنداعى قىزعالداقگۇل ورنەگىمەن استاسىپ بەرىلۋىنىڭ ءمانى ءوسىپ-وركەندەۋ تانىمىندا جاتىر.

قوجا احمەت ياساۋي كەسەنەسىنە سىيعا تارتىلعان ءامىر تەمىردىڭ بۇيرىعىمەن ‘يزز  اد-دين يبن تادج اد-دين يسفاحاني جاساعان تۇعىرلى قولا شىراعداننىڭ بىرىندە ارىستان باسىنىڭ،  اسپالى قولا شىراعداننىڭ بىرىندە بارىس باسىنىڭ بەينەلەنۋى الىپ وتتى كۇش يەلەرىنىڭ سيمۆولدىق ءمانىن ايعاقتاي تۇسەدى.

حالقىمىزدىڭ «بارىس تانىمى» تابيعات پەن ادام اراسىنداعى بايلانىس، تابيعاتتى ءداستۇرلى يگەرۋ تاجىريبەسىنەن قالىپتاسقان.

بارىس جىلى حالىقتىق ۇعىمعا ساي تىنىشتىق، جايلى وزگەرىستەر جىلى بولعاي!

ادەبيەتتەر:
قازاقتىڭ ەتنوگرافيالىق كاتەگوريالار، ۇعىمدار مەن اتاۋلارىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى. قرموم ەنتسيكلوپەدياسى. 5 تومدىق. عىلىمي رەداكتور نۇرسان ءالىمباي. – الماتى: ادام دامۋ ينتەگراتسيا، 2017. – 845 ب.
قوجا احمەت ياسساۋي كەسەنەسى. /قۇراست. ءا.ق.مۋمينوۆ، م.ب. قوجا، س.موللاقاناعاتۇلى، م.ج.سادىقبەكوۆ، ج.م.نۇربەكوۆ. وڭدەلىپ تولىقتىرىلعان 3-باسىلىم. – الماتى: «ەففەكت»، 2011. – 208 ب.
تويشانۇلى ا. تۇرىك-موڭعول ميفولوگياسى. – وسكەمەن: شىعىس اقپارات، 2016. – 298 ب.
ساماشەۆ ز.، بۋرناشەۆا ر.، بازىلحان ن.، پلاحوۆ ۆ. سارايشىق تيىندارى. – الماتى، 2006. – 184 ب.
اۆتوردىڭ ەتنوگرافيالىق ەكسپەديتسيا ماتەريالدارى.

تاتتىگۇل قارتاي،

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى،
ەتنوگراف

Abai.kz