4 قاڭتاردا الماتىدا باستالعان بەيبىت شەرۋ 5 قاڭتارعا قاراعان ءتۇنى قاندى قىرعىنعا ۇلاستى. الماتى قالالىق اكىمشىلىگى مەن الماتى قالالىق قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى دارمەنسىزدىك كورسەتىپ، قالا تۇرعىندارى وراسان زور مورالدىك، زاتتىق شىعىنعا ۇشىرادى. الاتاۋ ءداستۇرلى تەاترىنان باستالعان ەرەۋىل رەسپۋبليكا الاڭىنا دەيىن جالعاسقاندا ءوزىمىز تۇرعان اۋماقتان بىردە-ءبىر پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى كورىنبەدى. اسىرەسە سايىن مەن اباي كوشەلەرىنىڭ، اباي مەن التىنسارين كوشەلەرىنىڭ قيلىسىندا ساقالدى جىگىتتەر جەكە كولىگىمەن كەلىپ قوسىلعان جىگىتتەردىڭ كولىك ءنومىرىن شەشكىزىپ، باگاجدارىنا سالدى. وسىدان-اق، بۇل ەرەۋىلدىن ارتىندا ۇيىمداسقان توپتىن تۇرعانىن بايقايمىز.

4 كۇننىڭ الدىندا «فەيسبۋكتاعى» پاراقشامىزدا ەلىمىزدى يراننىڭ، اۋعانستاننىڭ ەلەسى كەزىپ ءجۇر دەپ جازعان ەدىك. قازىرگى جاعداي سونى تولىق دالەلدەدى. بىلتىر تامىز ايىندا باتىستىڭ وزىق قارۋ-جاراعىنا يە اۋعانستاننىڭ 300 مىڭ ارمياسى تاليبانداردىڭ باس-اياعى 60 مىڭ ارمياسىنان كۇيرەي جەڭىلگەنىن كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىگەن. 1978 جىلى يراننىڭ وسى زاماندانعان تاڭداۋلى 800 مىڭ ارمياسى حومەينيعا ءبىر وق اتپاي، بيلىك پەن حالىقتى تاپسىرىپ بەرگەنى ءالى جادىمىزدا. ەندى ماسەلەنىڭ مانىنە ۇڭىلسەك بۇل ءىستىڭ تامىرى تەرەڭدە ەكەنىن، ماسەلەنىڭ وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى فاكتورلارى بار ەكەنىن سەزىنەمىز. سوڭعى 3-4 جىلدان بەرگى دەموكراتيا مەن كىسىلىك قۇقىقتى قالقان ەتكەن، اۋىز جۇزىندە قازاق مۇددەسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن ىشكى، سىرتقى مۇددەلى توپتار مەن وپپوزيتسيا وكىلدەرى، بلوگەرلەر جانتالاسا جۇمىس جاسادى. ولار ۇلكەن، كىشى قايشىلىقتاردىڭ شەشۋ جولىن بيلىكتى اۋدارۋدان باستاعىسى كەلدى. ءادىل پىكىرىن ايتىپ، شىعار جول كورسەتكەن بەلسەندى ازاماتتار مەن دەپۋتاتتارعا جۇيەلى، ماقساتتى تۇردە شابۋىل جاسادى، كۇيە جاقتى. 2019 جىلعى پرەزيدەنت سايلاۋىنان كەيىن ەل بىرلىگىن ويلاپ، حالىقتى سابىرعا شاقىرعان پرەزيدەنتكە كانديدات ءامىرجان قوساندى «حالىق جاۋى» رەتىندە باعالاپ، اعاش اتقا تەرىس مىنگىزدى. الماتى قالالىق ءماسليحاتتىڭ دەپۋتاتى، سيدنەي وليمپياداسىنىڭ التىن جۇلدەگەرى ەرماحان يبراگيموۆتىڭ جەر-جەبىرىنە جەتىپ ىلەككە العىسسىز ەتتى. اسىرەسە اقىن، جازۋشى، ونەر قايراتكەرلەرى ساحناعا شىعىپ بيلىكتىڭ قولىنان جۇلدە، وردەن السا، ساحنادان تۇسە قالىپ بيلىكتى جاماندايتىن ادەت قالىپتاستىردى. وسىنىڭ ءبارى قاراپايىم حالىقتىڭ ساناسىنا اسەر ەتتى. مەملەكەتتىك يدەولوگيانىڭ السىزدىگىن كورسەتتى. پوپۋليستتار مەن ورايشىلداردىڭ زامانى بولىپ الەۋمەتتىك جەلىنى جاۋلاپ الدى. وعان ءبىر قايناۋى كەم، ومىردە جولى بولماعان، مىنەزى قىرسىق جۋرناليستتەر مەن ساياساتكەرلەر قوسىلدى.  ارتۇرلى قوعامدىق جەلى ارقىلى بيلىك پەن نازارباەۆ اۋليەتى تۋرالى وسەك-ايان قارشا بورادى. ارينە مەملەكەتتى قۇرۋ مەن دامىتۋداعى نۇرسۇلتان ءابىشۇلىنىڭ ءرولى مەن ماڭىزىن جوققا شىعارا المايمىز، قازاقستاننىڭ بۇگىنگە جەتكەن جەتىستىگى بۇكىلدەي سول كىسىگە بايلانىستى. الايدا بۇل كىسىنىڭ بيلىكتە ۇزاق وتىرۋىنا، جاسىنىڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى اسىرەسە، وتباسى مۇشەلەرىنىڭ بيلىكتىڭ ماڭىزدى بۋىندارىندا وتىرىپ، كلاندىق توپتاردىڭ جەتەگىندە كەتكەندىگى ول كىسىنىڭ وزىنە دە، ەلىمىز ءۇشىن دە ۇلكەن مينۋس بولدى.

سونىمەن قوعامدىق قايشىلىق شيلەنىستى. ساياسي، ەكونوميكالىق رەفورمالار شالىس باسىپ، كوزدەگەن ماقساتىنا جەتپەدى. جۇرت كۇتكەن الەۋمەتتىك ادىلدىك ورنامادى. حالىقارالىق جاعدايلارعا بايلانىستى قازبا-بايلىقتاردىڭ تابىسى ازايىپ، اقشا ءۇرتىس قۇنسىزدانىپ، حالىق كەدەيلىك قابىتىن كيدى. كەدەن، سالىق ىستەرىنە وتباسى مۇشەلەرى ارالاسىپ، مۇددەلى كلاندار نارىقتاعى مونوپوليانى كۇشەيتتى. بۇرىنعى ەلباسى ورتاعا قويعان جىل سايىن «ندس-نى» 1% تومەندەتۋ ءىسى ورىندالماي، توقتاپ قالدى. وسى «ندس» پەن 20% تابىس سالىعى شاعىن، ورتا كاسىبي يەلەرىن ادىمىن اشتىرماي، تۇرالاتتى. كەدەن، سالىق ورگاندارىنىڭ نەگىزگى تابىس كوزى بولدى. 20% تابىس سالىعىن تولەگەن وليگارح توپتاردىڭ اتى-ءجونىن نەمەسە كورپوراتسياسىن ايتا الاسىزدار ما؟ زەينوللا كاكىمجانوۆ كەزىندە باستالعان سالىق، كەدەن ورگاندارىنا جۇرگىزىلگەن رەفورما اياقسىز قالدى. «كەنجە حانشانىڭ» قۇداي قوسقان قوساقتارىنىڭ ارت-ارتىنان كەدەندى توڭىرەكتەۋى، قورعاستاعى نۇرلى-جول كەدەنىنىڭ جاعدايى وسىنى ايعاقتايدى. مۇنداي جاعدايدا ەل پرەزيدەنتى ورتاعا قويعان ورتا، شاعىن كاسىپكەرلەرگە قاراتىلعان ءبىر جىلدىق، ءۇش جىلدىق موراتوريدىڭ پايداسى تىم ماردىمسىز ەدى. بۇعان ەكى جىلدان اسقان پاندەميا قوسىلىپ وتقا ماي قۇيا ءتۇستى.

ءبىز باتىسقا، اقش-قا قاراپ قانشاما بوي تۇزەسەك تە ەلىمىزدىڭ ىشكى، سىرتقى جاعدايىن،  حالقىمىزدىڭ مەنتاليتەتىن ۇمىتىپ كەتپەۋىمىز كەرەك. «قازاقتىڭ وزگە جۇرتتان ءسوزى ۇزىن» دەپ ۇلى اباي ايتقان.

كەشەگى الدار كوسە، مىرقىمباي، سۋدىراحمەتتەر بۇل كۇندە شەكپەنىن وزگەرتىپ الەۋمەتتىك جەلىنى شاڭداتىپ وتىر. وسىلاردىڭ كەسىرىنەن حالقىمىز باعدارىنان اداسۋدا. بيلىك ىقپالىنداعى مەديالار تاراتقان اقپاراتتار مەن وقيعالارعا سەنۋدەن قالعان. وعان يسلام فۋندامەنتاليزىمىن تۋ ەتكەن ءدىني فاناتتاردىڭ ىقپالى مەن اۋديتورياسىن قوسىڭىز. ماسەلەنىڭ نەگە بەتتەپ بارا جاتقانىن تۇسىنەسىز. ءبىزدىڭ اڭقاۋ حالقىمىز بارىنە بالاشا سەنەدى. سونىڭدا وپىق جەيدى، بىراق، ءبارى كەش بولادى. وڭتۇستىك وڭىرلەردەگى توڭاۋ، ورتەۋ كۇشتىك قۇرىلىمداردىڭ السىزدىگى وسىنىڭ ايعاعى.

اۋەلى حالقىمىزدىڭ زاڭ جونىندەگى، ازاماتتىق قوعام توڭىرەگىندەگى تانىم-تۇسىنىگىن جوعارلاتۋىمىز كەرەك. قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ، ءبىلىم، دەنساۋلىق سالاسىنداعى قىزمەتكەرلەر جالاقىسىن جوعارلاتىپ، جاۋاپكەرشىلىگىن ايقىنداۋىمىز جاڭا رەفورمانىڭ باسى بولۋى كەرەك. ەلىمىز حالقىنىڭ 70%-ىن ۇستاپ وتىرعان بيلەۋشى ۇلت رەتىندە قازاقتار بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى مويىنعا الۋ كەرەك. وتكەندەگى قورداي وقيعاسىندا، جاركەنت وقيعاسىندا بۇلاپ-تالاپ، ءورت قويىپ، كىسى ءولتىرىپ جەڭىل قۇتىلعان كانىگى قىلمىسكەرلەر بۇل جولى دا بۇلعاقتىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەنى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ەلىمىزدىڭ ساياسي، بيزنەس، مادەنيەت ەليتاسى شىندىققا بەتپە-بەت كەلىپ، تۇبىرىمنەن ويلانۋى ءتيىس. كونستيتۋتسيالىق كەڭەستى تاراتىپ، كونستيتۋتسيالىق سوتتى قالپىنا كەلتىرۋ العاشقى قادامدا باستالعانى ابزال. باسىندا ءتاپ-ءتاۋىر باستالىپ، اياعى قاراقۇرىقتانىپ كەتكەن التىنبەك سارسەنباەۆ ءولىمى تۋرالى تەرگەۋ مەن 2012 جىلى ارقانكەرگەن وقيعاسى تۋرالى تەرگەۋدى قايتادان باستاپ، حالىققا ناقتى جاعدايدى، بولعان وقيعانى ءتۇسىندىرۋ وتە ماڭىزدى. سوندا عانا ەلىمىز قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە حالىق سەنەدى. حالىق سايلاعان پرەزيدەنتىمىز توقاەۆ ەل باسىنا كۇن تۋعاندا كونستيتۋتسيا بەرگەن قۇقىعىن پايدالانىپ، ەلىمىزگە تىرەك بولىپ، بارلىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوز قولىنا الدى. پارلامەنت باستاپ زيالىلار، حالقىمىز قولداپ وتىر. ەندى بەرەكەگە كەلىپ، مەملەكەت باسشىسىن قولدايىق. اۋىر كۇندەر ارتتا قالىپ جاتىر، زايىرلى قازاقستاننىڭ يەسى ءسىز بەن ءبىز. ءبارىمىز مىندەتىمىز بەن پارىزىمعا ادال بولايىق.

ءومارالى ادىلبەكۇلى

Abai.kz