4 qantarda Almatyda bastalghan beybit sheru 5 qantargha qaraghan týni qandy qyrghyngha úlasty. Almaty qalalyq әkimshiligi men Almaty qalalyq qúqyq qorghau organdary dәrmensizdik kórsetip, qala túrghyndary orasan zor moralidik, zattyq shyghyngha úshyrady. Alatau dәstýrli teatrynan bastalghan ereuil Respublika alanyna deyin jalghasqanda ózimiz túrghan aumaqtan birde-bir polisiya qyzmetkerleri kórinbedi. Ásirese Sayyn men Abay kóshelerinin, Abay men Altynsarin kóshelerining qilysynda saqaldy jigitter jeke kóligimen kelip qosylghan jigitterding kólik nómirin sheshkizip, bagajdaryna saldy. Osydan-aq, búl ereuildin artynda úiymdasqan toptyn túrghanyn bayqaymyz.

4 kýnning aldynda «Feysbuktaghy» paraqshamyzda elimizdi Irannyn, Aughanstannyng elesi kezip jýr dep jazghan edik. Qazirgi jaghday sony tolyq dәleldedi. Byltyr tamyz aiynda Batystyng ozyq qaru-jaraghyna ie Aughanstannyng 300 myng armiyasy Talibandardyng bas-ayaghy 60 myng armiyasynan kýirey jenilgenin kózimiz kórip, qúlaghymyz estigen. 1978 jyly Irannyng osy zamandanghan tandauly 800 myng armiyasy Homeynigha bir oq atpay, biylik pen halyqty tapsyryp bergeni әli jadymyzda. Endi mәselening mәnine ýnilsek búl isting tamyry terende ekenin, mәselening obektivti, subektivti faktorlary bar ekenin sezinemiz. Songhy 3-4 jyldan bergi demokratiya men kisilik qúqyqty qalqan etken, auyz jýzinde qazaq mýddesin tu etip kótergen ishki, syrtqy mýddeli toptar men oppozisiya ókilderi, blogerler jantalasa júmys jasady. Olar ýlken, kishi qayshylyqtardyng sheshu jolyn biylikti audarudan bastaghysy keldi. Ádil pikirin aityp, shyghar jol kórsetken belsendi azamattar men deputattargha jýieli, maqsatty týrde shabuyl jasady, kýie jaqty. 2019 jylghy preziydent saylauynan keyin el birligin oilap, halyqty sabyrgha shaqyrghan preziydentke kandidat Ámirjan Qosandy «halyq jauy» retinde baghalap, aghash atqa teris mingizdi. Almaty qalalyq mәslihattyng deputaty, Sidney olimpiadasynyng altyn jýldegeri Ermahan Ibragimovtyng jer-jebirine jetip ilekke alghyssyz etti. Ásirese aqyn, jazushy, óner qayratkerleri sahnagha shyghyp biylikting qolynan jýlde, orden alsa, sahnadan týse qalyp biylikti jamandaytyn әdet qalyptastyrdy. Osynyng bәri qarapayym halyqtyng sanasyna әser etti. Memlekettik iydeologiyanyng әlsizdigin kórsetti. Populisttar men orayshyldardyng zamany bolyp әleumettik jelini jaulap aldy. Oghan bir qaynauy kem, ómirde joly bolmaghan, minezi qyrsyq jurnalistter men sayasatkerler qosyldy.  Ártýrli qoghamdyq jeli arqyly biylik pen Nazarbaev әuliyeti turaly ósek-ayan qarsha borady. Áriyne memleketti qúru men damytudaghy Núrsúltan Ábishúlynyng róli men manyzyn joqqa shyghara almaymyz, Qazaqstannyng býginge jetken jetistigi býkildey sol kisige baylanysty. Alayda búl kisining biylikte úzaq otyruyna, jasynyng úlghangyna baylanysty әsirese, otbasy mýshelerining biylikting manyzdy buyndarynda otyryp, klandyq toptardyng jeteginde ketkendigi ol kisining ózine de, elimiz ýshin de ýlken minus boldy.

Sonymen qoghamdyq qayshylyq shiylenisti. Sayasi, ekonomikalyq reformalar shalys basyp, kózdegen maqsatyna jetpedi. Júrt kýtken әleumettik әdildik ornamady. Halyqaralyq jaghdaylargha baylanysty qazba-baylyqtardyng tabysy azayyp, aqsha ýrtis qúnsyzdanyp, halyq kedeylik qabytyn kiydi. Keden, salyq isterine otbasy mýsheleri aralasyp, mýddeli klandar naryqtaghy monopoliyany kýsheytti. Búrynghy Elbasy ortagha qoyghan jyl sayyn «NDS-ny» 1% tómendetu isi oryndalmay, toqtap qaldy. Osy «NDS» pen 20% tabys salyghy shaghyn, orta kәsiby iyelerin adymyn ashtyrmay, túralatty. Keden, salyq organdarynyng negizgi tabys kózi boldy. 20% tabys salyghyn tólegen oligarh toptardyng aty-jónin nemese korporasiyasyn aita alasyzdar ma? Zeynolla Kәkimjanov kezinde bastalghan salyq, keden organdaryna jýrgizilgen reforma ayaqsyz qaldy. «Kenje hanshanyn» qúday qosqan qosaqtarynyng art-artynan kedendi tónirekteui, Qorghastaghy Núrly-jol kedenining jaghdayy osyny aighaqtaydy. Múnday jaghdayda el preziydenti ortagha qoyghan orta, shaghyn kәsipkerlerge qaratylghan bir jyldyq, ýsh jyldyq moratoriydyng paydasy tym mardymsyz edi. Búghan eki jyldan asqan pandemiya qosylyp otqa may qúya týsti.

Biz Batysqa, AQSh-qa qarap qanshama boy týzesek te elimizding ishki, syrtqy jaghdayyn,  halqymyzdyng mentaliytetin úmytyp ketpeuimiz kerek. «Qazaqtyng ózge júrttan sózi úzyn» dep úly Abay aitqan.

Keshegi Aldar kóse, Myrqymbay, Sudyrahmetter búl kýnde shekpenin ózgertip әleumettik jelini shandatyp otyr. Osylardyng kesirinen halqymyz baghdarynan adasuda. Biylik yqpalyndaghy medialar taratqan aqparattar men oqighalargha senuden qalghan. Oghan islam fundamentaliyzimin tu etken diny fanattardyng yqpaly men auditoriyasyn qosynyz. Mәselening nege bettep bara jatqanyn týsinesiz. Bizding anqau halqymyz bәrine balasha senedi. Sonynda opyq jeydi, biraq, bәri kesh bolady. Ontýstik ónirlerdegi tonau, órteu kýshtik qúrylymdardyng әlsizdigi osynyng aighaghy.

Áueli halqymyzdyng zang jónindegi, azamattyq qogham tóniregindegi tanym-týsinigin jogharlatuymyz kerek. Qúqyq qorghau organdarynyn, bilim, densaulyq salasyndaghy qyzmetkerler jalaqysyn jogharlatyp, jauapkershiligin aiqyndauymyz jana reformanyng basy boluy kerek. Elimiz halqynyng 70%-yn ústap otyrghan biyleushi últ retinde qazaqtar barlyq jauapkershilikti moyyngha alu kerek. Ótkendegi Qorday oqighasynda, Jarkent oqighasynda búlap-talap, órt qoyyp, kisi óltirip jenil qútylghan kәnigi qylmyskerler búl joly da búlghaqtyng basy-qasynda jýrgeni sózsiz. Sondyqtan da elimizding sayasi, biznes, mәdeniyet elitasy shyndyqqa betpe-bet kelip, týbirimnen oilanuy tiyis. Konstitusiyalyq kenesti taratyp, Konstitusiyalyq sotty qalpyna keltiru alghashqy qadamda bastalghany abzal. Basynda tәp-tәuir bastalyp, ayaghy qaraqúryqtanyp ketken Altynbek Sәrsenbaev ólimi turaly tergeu men 2012 jyly Arqankergen oqighasy turaly tergeudi qaytadan bastap, halyqqa naqty jaghdaydy, bolghan oqighany týsindiru óte manyzdy. Sonda ghana elimiz qúqyq qorghau organdarynyng qyzmetine halyq senedi. Halyq saylaghan preziydentimiz Toqaev el basyna kýn tughanda Konstitusiya bergen qúqyghyn paydalanyp, elimizge tirek bolyp, barlyq jauapkershilikti óz qolyna aldy. Parlament bastap ziyalylar, halqymyz qoldap otyr. Endi berekege kelip, Memleket basshysyn qoldayyq. Auyr kýnder artta qalyp jatyr, zayyrly Qazaqstannyng iyesi siz ben biz. Bәrimiz mindetimiz ben paryzymgha adal bolayyq.

Omarәli Ádilbekúly

Abai.kz