قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
وسىنداي حال سۇراۋ جيىندارىن التايدىڭ ءار اۋدان ءار رايونى سايىن اشتىق. شۇرقىراستىرىپ، شۋلاتىپ، شاعىندىرىپ-شابىتتاندىرىپ، تىڭداتىپ-تىنىشتاندىردىق. جىندانعاندارى مەن سىنعاندارىن مىقتاپ تاڭدىرىپ كەم-كەتىگكتەرىنىڭ قۋىستارىن دارىمەن تولتىردىق. ولگەندەرى ءۇشىن ءبىر-ءبىر وگىزدىك، ولىمشىلەرىنە تايلىق، ولمەيتىندەرىنە شايلىق بۇل-بۇيىم الدىردىق. ساۋلارىنىڭ وينىن قاندىرىپ، ەتەكتەگى جىلى قونىستارىنا قوندىردىق. ادىراقبايلاردى اياقتارىنا جىعىپ، وشتىك وتىن سوندىردىك. ءسويتىپ ورنىقتىرىپ، جايلاپ وتىرعىزىپ قايتتىق.
ءىى
وسىنداي حال سۇراۋ جيىندارىن التايدىڭ ءار اۋدان ءار رايونى سايىن اشتىق. شۇرقىراستىرىپ، شۋلاتىپ، شاعىندىرىپ-شابىتتاندىرىپ، تىڭداتىپ-تىنىشتاندىردىق. جىندانعاندارى مەن سىنعاندارىن مىقتاپ تاڭدىرىپ كەم-كەتىگكتەرىنىڭ قۋىستارىن دارىمەن تولتىردىق. ولگەندەرى ءۇشىن ءبىر-ءبىر وگىزدىك، ولىمشىلەرىنە تايلىق، ولمەيتىندەرىنە شايلىق بۇل-بۇيىم الدىردىق. ساۋلارىنىڭ وينىن قاندىرىپ، ەتەكتەگى جىلى قونىستارىنا قوندىردىق. ادىراقبايلاردى اياقتارىنا جىعىپ، وشتىك وتىن سوندىردىك. ءسويتىپ ورنىقتىرىپ، جايلاپ وتىرعىزىپ قايتتىق.
اسىققان بىرنەشەۋىمىز قاتىناس اەروپلانىمەن قايتىپ ەدىك. ءۇرىمجى اەرودكومىنا ءتۇس ۋاقىتىندا تۇسسەك تە، ءوز ورنىما كەشكى ساعات تورتتە جەتىپپىن. ماقپالدان كەلگەن حات بولسا الا شىعۋ ءۇشىن الدىمەن قىزمەت بولمەمە كىرسەم، سارسەن جازعان ءبىر حات قانا تابىلدى. وسى ناۋقاندا جاپقان جالاسىنا ىزالانىپ، شەنەپ جازعان حاتىما جاۋاپ ەكەن. (ول حاتتى شي ءجۇڭشۇن كەلەردىڭ الدىنداعى قىسلشاڭدا عانا جازىپ ەدىم عوي). سارسەن ءوزىنىڭ بۇل جولعى جاپقان جالاسىنان ءوزىن اقتاپ، انت ىشە جازىپتى: «... سەنسەڭ سوڭىن كۇت، مەكەمەڭدەگى ناۋقانعا باسشىلىق ەتۋشى جولداسقا انىقتاما جازىپ، وتكەندە ءوزىمنىڭ وشتىكپەن قارالاعان بار ىسىڭنەن اقتادىم. تويىڭداعى سىراپشىلدىققا سەنىڭ تيتتەي دە قاتىسىڭ جوق ەكەندىگىن، تۋىسقاندارىڭنىڭ تويلىققا اكەلگەن كومەگەن دە قايتارماق بولعانىڭدى، ول مالدى وزىڭنەن جاسىرىپ سويعىزۋعا مەنىڭ سەبەپكەر بولعانىمدى دا ايقىنداپ جازدىم. ەگەر بۇل اقتاۋىما سەنبەسە، مەنىڭ ءوزىمدى ايعاققا تارتىپ شاقىرت، سول جەردە اقتاپ شىقپاسام اتىم ءوشسىن!... بيعاش، ادال بولۋدىڭ مۇنان سوڭ قانشالىق قاجەت ەكەندىگىن ءومىر ۇيرەتىپ جاتىر عوي. تيتتەي ناحاق اشكەرەلەۋدەن ادام ولەتىن زور ماسەلە تۋىلادى ەكەن. سەنىڭ پاك ادامگەرشىلىگىڭنىڭ الدىندا قانشالىق قارابەت قارىزدار بولعاندىعىمدى كۇن سايىن تولىقتاپ ءتۇسىنىپ كەلەمىن. وزىڭنەن كەشىرىم الماي تىنبايتىندىعىما سەرت ەتىپ قولىڭدى قىستىم!» دەپ جازىپتى. چيسلا جوق، قاشان جازعانى بەلگىسىز.
سارسەن ساياساتتىڭ بۇل حاتى شي ءجۇڭشۇننىڭ اكەلگەن وزگەرىسىن ەستىگەننەن كەيىن جازىلعان با، ءيا، ودان بۇرىن جازىلعان با، سونى انىقتاۋ قاجەت بولدى. ەگەر ودان كەيىن جازىلعان بولسا، ارينە بۇرىنعى تۇلكىلىگى. ال، ودان حابارسىز كەزىندە - بۇرىن جازىلعان بولسا، مايمىلدىعى بولار. ادامنىڭ ىسىنە اۋەستەنگەن مايمۇلدىڭ ۇيرەنىپ، ادامشا ىستەيتىنى بار عوي!... مايمىلدان ادام شىقققاندا، ارام ادامنان ادال شىقپاس پا. وزگەرمەيتىن دۇنيە بولماعاندا وزگەرمەيتىن ادام قايدا تۋىلماق!...
وسى ويمەن وتىرعانىمدا امانداسا كىرگەن قىزمەتتەستەردىڭ سوڭىن الا اڭقىلداپ ابىلا جەتتى. «ۇشكە قارسى» ناۋقاندى دەلولاردى قايتا قاراپ تياناقتاتۋ ءۇشىن ءالى وسىندا تۇر ەكەن. قوس قولىن سوزا ۇمتىلۋىنان-اق كىشپەيىل باستىققا اينالا قالعانىن سەزدىم.
- سىزگە سارسەننەن مەنى اقتاعان حات كەلدى مە؟ -دپ سۇرادىم، قىسقاشا اماندىق ايتا سالا.
- دوربىلجىندەگى اۋدارۋشىدان با؟... كەلگەن.
- قاشان، قاي كۇنى كەلگەنىن ايتىپ بەرىڭىزشى!
- ءسىز التايعا جۇرۋدەن بۇرىن كەلگەن شىعار. ونى قايتەسىز، جولبارىس بولۋعا كونبەي قويدىڭىز، بىتپەدى مە! -دەپ قارقىلداي كۇلدى.
- ول بىتكەنىمەن ۇعىساتىن-تۇسىنىسەتىن ماسەلە ءالى بىتكەن جوق... سارسەن اقتاپ جازىپتى. ال ونىڭ الدىنداعى قارالاۋدى كىم جازىپ ەدى. تاعى دا سونىڭ ءوزى ەدى عوي!
- جوق-جوق، ول ەمەس! -دەدى ويلانىپ الىپ. - كىم جازعانىن سۇراماي-اق قويىڭىز!
- جالا جاپقان كىم ەكەندىگىن سۇراما دەسەڭىز، ماسەلە ءسىزدىڭ وزىڭىزدەن بولعانى عوي.
- مەنەن كورەتىن دە حاقىڭىز بار، بيعابىل جولداس، بىراق مەن دە قىل ۇستىندە ارەڭ قالدىم. قورىققاندىعىمنان كۇرەسكە تۇسكەننەن بەتەر جاپا شەكتىم. مەنىڭ دە ىزدەيتىن جاۋاپكەرىم بار شىعار. بىراق، پارتيا ونى قۋزاستىرما دەگەن سوڭ قويدىق حا-حا-حا-ھا-ھا... ايتەۋىر باس قىلمىستى اشىلعان سوڭ بولدى دەيمىز دە، قالعانىن پارتيا ورىندارى ىشتەي تۇزەتپەك! قازىر ونداي ماتەريال جازعانداردى سۇراستىرىپ، ءوش الۋ ەمەس، ىنتىماققا شاقىرىپ وتىر. ولاي بولماعاندا تالاي وقيعا تۋىلماي ما!... ءبىز پارتيا مۇشەسى، ارتقا ەمەس، العا قاراۋىمىز شارت، الدىمەن كەمشىلىك-قاتەلىكتى ەمەس، جەتىستىكتى كورۋىمىز شارت. الداعى نۇرلى كەلەشەككە قاراۋىمىز شارت. ءسىز بۇل مەتودتى تولىق تۇسىنەسىز. بۇل ناۋقاندا وسىنداعى بىردەن-ءبىر ماركسيزمشى فيلوسوف ەكەندىگڭىڭزدى كورسەتتىڭىز، مەن قول قويدىم سىزگە. سول ايتىسقان كەشتە جەڭىلگەنىمدى سول ۋاقىتىندا ءبىلىپ وتىردىم. بىراق، امال نە، ول پىكىرىڭىزدى قۋاتتايتىندىعىمدى بىلدىرۋىمە رۇقسات جوق. باسشىلىققا باعىنۋ پرينتسيپ! سىزشە عىلىمي نەگىزگە قۇرىلعان تاجىريبەم دە جوق. قىزمەت ۋاقىتىم قىسقا، ەندى عانا كوز اشتىم عوي!...
ابلانىڭ مەنى وسىلاي قولپاشتاپ، جۋىپ-شايا بەرگەن كوپ سوزىنەن، سىرتتان كورسەتىپ جالا جابۋشىنى جاسىراتىندىعىن عانا نازارلادىم دا، جاۋاپسىز وتىرىپ قالدىم. «سارسەننىڭ اتى-ءجونى باياعىدان-اق سارسەن ساياسات ەمەسپە ەدى، وتە سۇم ساياساتتان جارالعان عوي. بۇل جولعى قارالاۋىن سول قولىمەن جازىپ جولداسا دا، ءليڭدايشىڭدى يىسكەلەپ ءجۇرىپ، ورتالىق كوميتەتتەن وسى تۇزەتۋدىڭ كەلەتىندىگىن الدىن الا ەستىگەن سوڭ قورىققاندىعىنان وڭ قولىمەن قايتادان اقتاپ جازىپ، مەنىمەن دوستاسا قويماق بولعانى عوي. بۇل حاتىنداعى نيەتىنە سەنۋدىڭ ءجونى ءالى دە جوعىراق!» -دەگەن ويعا بەكىدىم.
-... بۇل تۋرالى ەكەۋمىز ءالى تولىق ءتۇسنىنىپ، «مايدان جاعىنان ءبىر كەۋدە» بولىپ دوستاسىپ قالاتىندىعىمىزعا سەنەمىن! -دەدى ابىلا ءسوزىنىڭ سوڭىندا. - سىزگە ەندى ءبىر حوش حابار ايتايىن. قالىڭدىعىڭىز كەلىپ، وتاۋىڭىزدى دايىنداپ بولدى!
- قايدا؟
- كۇلان دەگەن ايەل، ءسىزدىڭ اشاڭىز ەكەن. سول ءبىر ءۇيىن بەرىپتى. الدىڭعى كۇنى ەكىسى بىرگە كەلىپ، ماعان ايتىپ، جاتاعىڭداعى نارسەلەرىڭدى اربامەن كوشىرىپ اكەتتى. كەيىنىرەك مەكەمەدەن جاقسى ءۇي بوساتىپ، ءوزىمىز قايتا كوشىرىپ اكەلەمىز! -دەدىم. ءجۇرىڭىز، ماشينامەن ءوزىم اپارىپ قويايىن!
شوپىردى شاقىرىپ، مەكەمەنىڭ «پوۆەداسىنا»[1] وتىرۋعا بەتتەگەنىمىزدە، كۇلان مەن ماقپال قولداسا جۇگىرىپ كىردى قاقپادان. قاسىمدا كىسى بارىن كورىپ تەجەلىپ، جۇرىستەرىن باياۋلاتتى. مەنى سارعايتا ساعىندىرماي، سارىلتا اڭساتپاي كورىنبەيتىن بولعان ءمولدىر اسپانىم جايناپ، جۇلدىزدارىن ويناتىپ كەلەدى ەكەن. نۇرياش كيەتىن مودىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرىن - ويما جاعا، كىلەتتى ومىراۋ، قىناما بەل، قيما ەتەك، اق جىبەك كويلەك كيىپتى. قولاڭ قوڭىر قوس بۇرىمىن ارقاسىنا تاستاعان اق ماڭداي، اپپاق القىمىمەن اسا جاراسىمدى كورىندى. جاقىنداپ كەلىپ كىدىرگەنىندە الدىنا كۇلان تۇسە ۇمتىلىپ، قوس قولىمدى قىسا امانداستى دا، كەلىنشەگىم جىميىپ، اۋىز جىبىرلاتا سالا كۇلىپ جىبەردى.
ابىلا تومپاق كوزىن ەكەۋىمىزگە كەزەك تاستاي كۇلىپ قالجىڭدادى وعان:
- ءسىز تانىمايسىز با؟ تانىستىرىپ قويايىن با؟
- تانيتىن سياقتىمىن، -دەدى ماقپال، اق ءتىسىن جارقىراتا سىقىلىق قاعىپ. - ءسىزدىڭ ەڭ سوڭعى سايلاعان "جولبارىسىڭىز" بولسا كەرەك!
بۇل سوزگە ابىلا ماڭدايىن الاقانىمەن ۇرا قارقىلداپ كۇلىپ، سوزدەن جەڭىلگەندىگىن بەينەلەپ تۇرعاندا، ماقپال كەلە سالا قولىمنان العان مەنىڭ جول سۋمكامدى كوتەرە كىردى ماشينا ەسىگىنەن. ۇشەۋىمىز ارتقى ورىندىققا قاتار ورنالاسىپ بولعان سوڭ، شوفەر قاتارىنان قايرىلا قاراپ وتىرعان ابىلا اقتالۋعا كىرىستى:
- بيعابىل جولداستى نيۋحانبەڭ كۇرەسكە سالۋعا بۇيىرىپ ەدى. سىزدەر سونى ەستىگەن ەكەنسىزدەر. مەن وعان قارسى بولىپ، وزىنە ەكى رەت، قوجايىنى ماحانبەڭگە ءۇش رەت ايتتىم: «بۇل جولداستىڭ مىنەزى توتە. وزىندە بار ماسەلەنى جاسىرمايدى، جوق ماسەلە، تۇسسە يلىكپەيدى. ەشكىمنەن قورىقپايدى. مەن ەكى-ءۇش رەت تەكسەرىپ كوردىم. كۇرەسكە تۇسەرلىك ماسەلەسى جوق. ەشتەڭە تابا المايتىندىعىمىزعا كوزىم جەتتى. ءبىر جاقسى كادردى بۇزىپ المايىق!» دەدىم. بيعابىل جولداس راسىندا دا سولاي. مەن ءوزىم قورقىپ قالدىم بۇل جولداستان، حا-حا-حا-ھا-ھا-ھا... شي ءجۇڭشۇن جولداستىڭ كەلۋىنەن بۇرىن-اق مەنىڭ الدىمدا وسى سولشىلدىقتىڭ تامىرىن قازىپ، نازاريا جاعىنان جالاڭاشتاپ تاستادى ەمەس پە!... «تەررورلىق!»، «جەندەتتىك!» دەديى. ا-حا-حا-حا...!... ءبىز ءىستىڭ سولاي بولىپ بارا جاتقانىن بىلسەك تە قورقىپ، ول تۋرالى ءلام دەي الماعانبىز. بيعابىل جولداستىڭ بۇل ءسوزىن جەتكىزسەم عوي، ول شاقتا جايلاپ جىبەرۋدەن تايىنبايتىن ەدى حا-حا-حا-ھا-ھا...!..
- ابىلا جولداس بۇل ياناتىمدى جەتكىزۋىن جەتكىزىپ-اق مالىمدەسە دە، راقىمدىلىق ەتىپ، سونداعى باسقا سوزدەرىمنىڭ كوبىن «جەتكىزبەگەنى» راس! -دەپ مەن دە كۇلدىم. - ماسەلەن، «پارتيانىڭ جۇرگىزگەن بۇل ناۋقانى جاقسى ناۋقان. بىراق بۇعان بۇزعىنشىلىق ەتكەن ءوز قولىمىز، تەررورلىق جۇرگىزگەن ءوزىمىز! -دەگەن ءسوزىمدى جەتكىزسە ماحانبەڭ مەن نيۋحانبەڭ، مەنى "جارىلقاپ", ەرتەڭ تاڭەرتەڭ كۇرەسكە تۇسە قويسىن دەرمە ەدى!
بۇل كەكەتىنىمە ەكى جاعىمدا وتىرعان كۇلان مەن ماقپال ساقىلداپ كۇلگەندە، شوفەر دا كۇلىپ جىبەرىپ تيىلدى. قىزاراقتاي جىميعان ابىلا نە دەرىن بىلمەي قالعانداي.
- نيۋحانبەڭ جولداس كەتپەدى. ماحانبەڭنىڭ ورنىنا سول كىسى تاعايىندالدى. ول، جاقسى كىسى. ماحانبەڭدەردىڭ قاتارىنا قوسۋعا بولمايدى! -دەپ كۇبىرلەدى.
- ماقۇل، ماقۇل، ايتپاقتايىن، كەتكەن حانبەڭگە كەتپەگەن حانبەڭدى ۇقساتۋ، قىلمىس بولادى دەشى! -دەپ يزەكتەگەنىمدە كۇلكى ءتىپتى قوزدى. - اتى ءبىر بولعانى زاتى دا ءبىر بولعان سوڭ، كەتپەي قالعاندىق ايىرماشىلىعىنا قاراماپپىن، كەشىرسىن، تاعى دا جەتكىزە سالىڭىز!...
كۇلاننىڭ بەردىقۇلدان قالعان اۋلاسىنا وسى كۇلكىمەن كەلىپ تۇستىك. شەشەسى ۇمتىلىپ كەلىپ مەنىمەن امانداستى دا، وتاۋىمىزدىڭ ەسىك الدىنا ماقپال ەكەۋىمىزدى باستاپ اپارىپ، باتاسىن بەردى. نەشە جىلدان بەرى بەكىتىلىپ جاتقان ءبىر جاق ەسىگىن اشىپ، تۇپكى بولمەسىن دەربەس ۇيگە اينالدىرعان ەكەن. دراما تەاتردە ىستەيتىن ءبىر كۇلدىرگى كەلىنشەك ءبىزدىڭ ۇستىمىزگە باۋىرساق پەن كونفەت ارالاسقان شاشۋ ءشاشىپ ەدى. وتاۋعا ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ىلەسە كىرگەن ابىلانىڭ تۇمسىعىنا سايلاۋلى قاتتى باۋىرساعىن «اساتىپ تا» ۇلگەرىپتى.
العاشقى رەت ءۇي يەسى بولىپ، ۇيىمە كىرگەندەردى العاشقى رەت قارسى اۋل ءۇشىن جالت قايرىلسام، العاشقى قوناعىم تۇمسىعىن باسىپ تۇرا قالعان ەكەن.
- ەشتەڭە ەمەس، ەشتەڭە ەمەس! -دەپ جەردەن ەكى كونفەت الدى. مەلجەمدى مۇرنى ورنىندا تۇرعانىن بايقاعان سوڭ «ەشتەڭە ەمەسىن» مەن دە ماقۇلداپ، توردەگى ورىندىققا اپارىپ وتىرعىزدىم.
- بۇل دا مەنەن وتىلگەن سىراپقورلىق ەمەس! -دەپ قالجىڭدادىم سونان سوڭ. - تاڭىلاتىن قىلمىستىڭ قايدان شىعاتىندىعىن تۇمسىعىڭىز دا سەزىپ قالدى ما قالاي؟
- جو-جو-جوق، بۇل، سىراپقورلىق قاتارىنا جاتپايدى! -دەپ مۇرنىن قول ورامالىمەن باستى ابىلا. سىق ەتىپ كۇلىپ جىبەرگەن ماقپال، داستارقان جاساۋعا كەلگەن كۇلدىرگى كەلىنشەككە سىبىرلاعانىن دا بايقادىم. باستىعىمنىڭ سۋاعارىنا از-ازدان قان ىركىلىپ وتىر ەكەن. كەلىنشەك تە كۇلىپ جىبەرىپ، شىعا جونەلدى دە قۇمعان مەن ەلەگەن الىپ كىردى.
- قول جۋىڭىزدارشى! -دەپ جىميا جەتتى دە، ابىلانىڭ قولىنا سۋ قۇيدى. تۇمسىعىن العاش باسقاندا قولىمەن سۇرتكەن قانىن ەندى كورسەتتى ابىلا.
- مىنە، ءسىزدىڭ شاشۋىڭىز!
- شاشۋدىڭ ەمەس، ناۋقاندا سوعىلعان جولبارىستاردىڭ قانى شىعار! -دەپ بۇلك ەتكىزگەن كەلىنشەكتىڭ ەپتى سوققىسىنا دۋ كۇلدىك. ابىلا ءتىپتى قاتتى قارقىلدادى.
- وسىنى ايتىپ الۋ ءۇشىن مۇرنىما دالدەپ ۇرعان ەكەنسىز دا حا-ھا-ھا...
- شاشۋ مىنا كۇيەۋ جىگىتتىڭ بەتىنە كوبىرەك تيگەنىن ءوزىڭىز دە كوردىڭىز عوي، شاشۋدان بولسا مۇنىڭ مۇرنى نەگە قانامايدى!
- ولاي بولسا، بيعابىلدىڭ مۇرنىندا قان جوق دەپ دالەلدەۋ قاجەت شىعار! -دەپ كۇلان جىميعاندا ابىلا تاعى دا قارقىلدادى. بۇل قالجىڭدار «قاندىقول»، «قاندى اۋىز» دەگەن ماعىنادا ايتىلىپ جاتسا دا اۋىر الماعانداي ابىلانىڭ مىنا اڭقىلداق كۇلكىسىنە سۇيىنە قارادىم: «تەگى، كۇشەپ ىستەيتىن ەڭبەگىنە عانا سۇيەنەتىن اقكوڭىل، جاقسى جىگىت سياقتى. ساياسي سۇمدىقتان جارالعان ەمەس. ەڭبەكشى تابنىڭ كونىمپاز، شىندىققا مويىنداعىش مىنەزى جان-دۇنيەسىندە ءالى دە ساقتاۋلى كورىنەدى. بۇل ناۋقانداعى قىلىعى تاپشىل جۇرەگىنە تەررورشىلار سوقتىرعان قۇيىننان پايدا بولا قالعان جەندەتتىك سياقتى. تاپشىل سەزىمنىڭ ءوزى ساناعا ايلانباسا، ادىلەتتەن تۋىلعان ءسابي بالا عانا عوي، ۇيرەتۋشى وعان نە ىستەتپەسىن! وسىندا كەلە جاتقانىمىزدا مەن تۋرالى قوسقان ەكى بەتكەيلىك وتىرىگى ۇياتىنىڭ ساسقاندىعىنان - لاجىسىز قىنجىلعانىنان عانا ايتىلعان بولسا كەرەك. وسى ناۋقاننان اقىل كىرىپ، باليعاتقا شىعىپ-اق قالار!» دەگەن وي باسىمنان جۇرەگىمە قاراي جۇيتكىپ وتە شىقتى.
- جەڭەشەتاي، ۇيىمە العاش كىرگەن جالعىز قوناعىمنىڭ مۇرنىنان قان اعىزدىڭ! -دەپ كۇيدىرگىگە قارادىم. - ءسويتىپ تۇرىپ تاعى دا قاندىقول اتاماقشىڭىز. قوناعى قاندىقول بولسا دا ايىبىن تولەپ-باستىقتارىن ۇستاپ بەرىپ ەدى. ەندى سەندەر دە قاندىقول بولدىڭدار عوي، ايىبىنا نە تولەيسىڭدەر، قانە؟
- ە، ءبىز دە ەڭ تولىمدىمىزدى ۇستاپ، بەرىپ وتىرمىز عوي! -دەپ كۇلان ءجاي قالجىڭمەن توقتاتا سالماق بولىپ ەدى.
- و تىقىر مەن بۇ تىقىر ۇقسامايدى، كۇيەۋجان! -دەپ «كۇيدىرگى» قادالا ءتۇستى. كوزىمدى قىسىپ قالعانىمنان «ەندى سوققىلاي بەرمە» دەگەنىمدى سەزىپ، جاۋابىن ويلانا قايىردى. - قوناعىڭىزدىڭ جۇزىندە تاناۋدان باسقا تاقىر ورىن جوق ەكەن. شاشۋىمىز سودان باسقا قونار جەر تابا الماپتى. بۇعان شاشۋىمىز دە، ءوزىمىز دە ايىپتى ەمەسپىز!
- تاقىردان باسقاعا تۇسپەيتىن بومبى جوق قوي. شاشۋ دا، باسقا دا ەمەس، تەك قولىمەن اتۋشى عانا ايىپتى بولماي ما!
ايىپ جونىندە وزىنە ۇلكەن قاتەر سەزىنگەن ابىلا مەنىڭ بۇل كەسىمىمە ءتىپتى قارقىلداپ، ارقامنان قاعىپ-قاعىپ قالدى.
- بيعابىل جولداس، بۇل ايىپتى ءوزىم كەشتىم، كەشتىم!... ءسىزدىڭ وتاۋىڭىز، ءبىزدىڭ جاڭا قوسىلعان ءبىر ءۇيىمىز عوي. قاراشى قانداي جاقسى جاساعان! وسى ەڭبەگى ءۇشىن ءسىز دە كەشىرىڭىز!
ءتور قابىرعاعا كەرىلگەن قىزىل-جاسىل ورنەكتى ۇلكەن كىلەم، سەرپپەلى كرەۋەت، كەرمە شىمىلدىق، شىم كەستەلى تۇسكيىز، اينالى شكاپ، ايشىقتى پەردەلەر، شىتىرالى ساندىق، ءۇش-ءتورت چەمودان، كەڭ ستول، كەستەلى داستارقان. تاڭدانارلىق باسقا ەشتەڭەسى جوق. وسى شاقتىڭ ورتاشا عانا جاسالعان قالا وتاۋى. سولاي دا وسنىىڭ ءبارىن كەرەمەتتەي كورسەتىپ، تەڭدەسسىز نۇرلاندىرىپ وتىرعان قايقى كىرپىك، اق نۇرياشىم عانا ەكەن. ءوز كوركىمەن ءجاننات ساحناسىنداي جايناتىپ، توسەگىمىزدىڭ الدىنداعى ورىندىقتا شاي قۇيىپ وتىر. كەڭ شارالى كوزىندە ويناعان شاتتىق ۇشقىندارىن وزىمە عانا شاشىپ، جالت ەتكىزىپ، مەن قاراعان جاققا گۇل دەستەسىن لاقتىرىپ قالعانداي توڭكەرە قاراپ كۇلىمسىرەيدى. كۇلان دا مەنشە سۇيىنە قارادى وعان. قاباق استىمەن سۇزىلە قارايتىن كۇلاننىڭ قاراقاتتاي ءمولدىر، كۇلىم كوزى مەنىڭ كوزىممەن دە ءجيى توعىسادى. جىميىسىپ قاراسامىز. «جاسىرىن قۇشتارلىقتىڭ سوقپالى كۇنشىلدىگى كوپ ايەلدەن وسىنداي كەزەڭدە كىربەڭ بولىپ بايقالۋشى ەدى عوي دەگەن ويمەن مەن اڭدي جىميدىم دا، «ءبىر ءوڭىردىڭ قاتار ءوسىپ، قاراسىپ اشىلعان گۇلى ەدىك. سەنىڭ جايناعانىڭ، مەنىڭ قۇرىعانىم بولماس!» دەگەن تەرەڭ ويلى شىراي ءبىلدىرىپ، ول جىميدى. «ەكەۋىمىزدىڭ ورتاق نۇرياشىمىز ءتىپتى نۇرلانىپ تىرىلمەدى مە!» دەگەندەي بالبىراي كۇلىمدەپ، ماقپالعا كوز توقتاتا قارايدى.
ابىلا وتاۋدى قۇتتىقتاۋ توستىن كوتەرىپ، قۋانىشىن لەپىرە سويلەپ وتىرعاندا ءوز مەكەمەمىزدەن ءتىرى قالعان ءۇش «جولبارىس» كىرىپ كەلدى. باستىقتارىمىزدان ۇزىن بويلى، اقسارى ابىلەميت، جۋان اقسۇرى اقىمەتقان، ىلميە ارىقتاعان وشۇر بۇعالتىر، قىزمەتكە كەلمەي ءالى دە ۇيلەرىندە دەمالىپ جاتقاندىقتارىن ەستىگەنمىن. بۇرىن تاكاپپارلاۋ كورىنەتىن ابىلەميتتىڭ مۇرنى كۇرەس جۇدىرىعىنان ءسال قيسايىڭقىراپ قالعان ەكەن. «ياپىراي، ءتىپتى تاكاپپار كورسەتەدى-اۋ مىنا كەمىستىك!» دەگەن ويمەن جىميا كۇلىپ امانداستىم. بولجامىمدى دەرەۋ شىندىققا شىعارعانداي ابىلا اۋزىن دا قيسايتا قاراپ، يەك قاعا سالا اماندىق ايتىسپاي وتىرا كەتتى. احىمەتقان مەنەن بۇرىلا جالباڭداپ بارىپ، ابىلانى باسسالدى. ونىڭ سوڭىنان اقساي كىرگەن وشۇر مەنىمەن قۇشاقتاسىپ امانداسىپ، ارقامنان قاعا قۇتتىقتادى. احىمەتقاننىڭ بىزدەن اتتاپ بارىپ، ابىلانى قۇتتىقتاعانداي بولۋى كوڭىلىمە دىق بولا قالىپ ەدى. ول ماعان قاراي قايتا ورالىپ قول سوزعاندا، قاساقانا كورمەگەنسىپ، وشۇردى قولتىقتاي جونەلدىم تورگە. «بيعاش!... بيعاش!» دەپ قالعان كۇلاننىڭ قاراتپا ءۇنىن ەستىمەگەنسىپ، وشۇردى ورىندىققا سۇيەمەلدەپ وتىرعىزا قالجىڭدادىم.
- سشوتتى تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن شاقىلداتىپ وتىرىپ الۋشى ەدىڭىز، ەندى ءتىپتى تاپجىلدىرماۋ ءۇشىن اياعىڭىزدى مۇلدە الىپ تاستاي جازداپتى-اۋ!
قالجىڭنىڭ قارماعى تاعى دا وزىنە ساپ ەتە تۇسكەندەي سەزىنگەن ابىلا قارقىلداپ كۇلدى دە، ابىلەميت نازىر ءۇنسىز كۇلىمسىرەدى. مەنىڭ قايرىلماي تۇرىپ العان سەبەبىمدى تۇسىنگەن كۇلان مەن «كۇيدىرگى» سىقىلىقتاعاندا اقىمەتقان يىعىمنان قاعىپ قالدى. قولىن ءالى ۇسىنىپ تۇر ەكەن.
- ءۇي، اقا، امانسىز با؟ -دەپ ەندى كورگەنسي الدىم قولىن. - جورعالايمىن دەپ جولدى بۇزىپ كەتتىم بە، كەشىرىڭىز!
- سەن جورعالاعان جوقسىڭ، -دەپ قالدى «كۇيدىرگى» سىرت جاعىمىزدان. - قايناعانىڭ ءوزى بەتىنە ءمور باسقان كىسىگە قاراپ، ءبىزدى سوعا دومالاعاندا ۇركىپ كەتتىڭ!
بۇل سوزگە ابىلەميت تە كۇلىپ جىبەردى. اقىمەتقاننىڭ بەتىنە سوققىدان تۇسكەن تىرتىقتى ەندى كورىپ قارقىلدادىم. قورىققانىنا جاعايىمسيتىن ايىبىن بەتىنە تاعى ءبىر «ءمور» قىپ باسقان «كۇيدىرگىگە» دە جالباراقتاي ۇمتىلعاندا ەسەلەپ كۇلدىم.
جاڭا وتاۋدى قۇتتىقتاپ، باقىت تىلەيتىندىگىن ابىلەميت ءشاي ىشەردە ايتتى. احىمەتقاننان باسقا «جولبارىستاردان» جىلى شىراي كورمەگەن ابىلا كەسەسىندەگى شايىن جۇتىپ الىپ، تۇرەگەلە بەرىپ ەدى. ابىلەميت شىنتاعىنان ءتۇرتىپ، ىمداپ وتىرعىزدى. قاباعىن سالىپ، باستىقتىق سالماقپەن كۇبىرلەدى. الدەنە ءبىر تاپسىرما بەرگەنىن سەزدىم.
- حۇپ-حۇپ! -دەپ يزەكتەدى ابىلا. - مەن دە سونى ويلاپ... سىزگە ايتپاق ەدىم. ماقۇل، قازىر بارىپ، سمەتا تۇزەيىن. سىزبەن وشۇر كۋايجي[1] قول قويىپ بەرسە، كاسسيردەن الامىز!
- ءبىز قامالىپ جاتقاندا كاسسيردەن اقشا بوساتىپ كورمەپ پە ەدىڭ، ەي، حارامزادا! -دەدى بۇعالتىر كۇلىمسىرەگەن بەينەمەن. - ىستەتە بەرمەيمىسىڭ سول قۇقىعىڭدى!
ابىلا تۇقىرا كۇلىمسىرەگەندە، ابىلەميت ورىندىق ارقالىعىنا شالقالاپ سىزدىقتاتتى پىكىرىن.
- بيعابىل جولداس جاس بولسا دا ءۇش ايماق توڭكەرىسىنە نەداۋىر ۇلەس قوسقان جانە ءبىزدىڭ نەگىزگى ەڭ مىقتى كادرىمىزدىڭ ءبىرى. كەلىن عوي ايەلدەر قۇقىعى جاعىنان زور ۇلگى جاراتقان، قارسى الۋعا تولىق لايىق كەلىن ەكەن. ەكەۋىنىڭ ءۇي قۇرۋ تويىن مەڭگەرمەمىز جاعىنان جاقسىلاپ وتكىزىپ بەرسەك بولاتىن شىعار. اقا، بۇعان نە دەيسىزدەر؟
- مەن قوسىلامىن عوي! -دەپ اقىمەتقان موينىن سىرت بۇرا جاۋاپ قاتتى. - جالعىز-اق مەن دە قازاق بولعاندىعىمنان، جاقىنىنا تارتتى دەگىزبەي، وزدەرىڭىز ىستەپ بەرسەڭىزدەر بولار! باسقا نە دەيمىن!
- مەنىڭ دەيتىنىم بار، -دەدىم مەن. - ءبىز ۇلكەن تويىمىزدى دوربىلجىندە وتكىزىپ، شاشىلدى، توگىلدى، سىراپ بولدى دەگىزىپ كەلدىك. مۇنداعى جولداستاردى تويدىڭ جاڭا داستۇرىمەن - شاكىلدەۋىك، بۇرشاقپەن عانا ءوزىمىز شاقىرا سالماقپىز. پەيىلدەرىڭىزگە راقىمەت!
- ونداي بىردەمە ءار ەكەۋىڭە دە، ۇلتتىق داستۇرگە دە، مەكەمەمىزدىڭ ابرويىنا دا ءمۇناسىپ ەمەس! -دەپ ابىلەميت كۇلىمسىرەگەندە، وشىر مەن ابىلا جارىسا تويتاردى مەنىڭ پىكىرىمدى.
- ۇلتتىق ساياسات جولعا قويىلۋ بايلانىسىمەن شەت ايماقتاردان كەلگەن ۇلتتىق كادرلاردىڭ تۇرمىسىنا دا، مۇنداي مىراسىمدەرگە دە كوڭىل بولىنەتىن بولدى. قيانات بولار دەپ قام جەمەڭىز!
- بۇل مەكەمەمىزدىڭ ءوز قۋانىشى، ءوز تويى، بيعابىل جولداس، ءسىزدىڭ شارۋاڭىز بولماسىن! -دەپ ابىلا تۇرا جونەلدى.
- قيانات بولماعانىمەن باسقا جاستارعا كەرى ۇلگى بولادى! -دەگەنىمدە، ماقپال ابىلانى قۋا شىقتى دا، مەن پىكىرىمدى جالعاستىرا بەردىم. - ۇلتتىق ەرەكشەلىككە قاراماي، پارتيانىڭ نەگىزگى ساياساتىن ىسكە اسىرۋشى بولۋىمىز قاجەت بولار!
ابىلەميت اقىمەتقانعا قاراپ الدەنە جونىمەن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى دە، وشۇر سويلەدى:
- وي-حوي، بيعابىل جولداس، نە بولمايدى بۇل دۇنيەدە، مەن دە سونداي پرينتسيپپەن قاتىپ تۇرىپ الاتىننىڭ ءبىرى ەدىم عوي... ال دەگەندە الىپ، جە دەگەندە جەپ، قوي دەگەندە قويا سالسا بولادى ەكەن!
- «قورىققاندى قۇداي الماي ما!» دەگەن مەنىڭ ءبىر ءسوزىمدى قۇپتاعان ەدىڭ عوي، بيعابىل! -دەپ ابىلەميت سارعىش قوڭىر كوزىن كەڭ اشا قاراپ كۇلىمسىرەدى. - شينجاڭدا بۇل رەتكى سولشىلدىق بەينەمەن جۇرگىزىلگەن زور حانزۋشىلدىق ساياسات سەنى دە قورقىتىپ قويعان ەكەن!
- سولشىل شۋينيزم شەكتەلىپ، باسشىلارى قۋىلعانىمەن دە، ءبىرازى قورقىڭقىراپ-ساقتانىڭقىراپ ىستەۋ ءجون ەكەندىگىن وسى جولى انىقتاپ كورسەتىپ كەتتى عوي! -دەپ مەن جىميدىم. - وقىعانداردى شىققان تابىنا قاراماي، ءبىر-اق قوساقتاپ، بۋرجۋازيا ينتەلليگەنتسياسى دەپ قانا تانيدى ەكەن. بۇل تانىمىنىڭ ءوزى «ۇلتتىق بۋرجۋازياعا» قولدانىلاتىن «ىنتىماق، كۇرەس، ىنتىماق» فورمالى شەكتەپ وزگەرتۋ ساياساتىن بىزگە دە جۇرگىزەتىندىگىن كورسەتەدى عوي!
- دۇرىس، سولاي!.... مۇنىڭ ۇستىنە، -دەپ كىدىردى ابىلەميت. ابىلا باردا ىشپەي قويعان اراعىن اسىعىس ۇرتتاپ جىبەرىپ، ءۇي ءىشىن شولا قارادى. ايەلدەر اۋىز ۇيدە، تاماق دايىندىعىنا كەتىپ ەدى. ابىلەميت تاعى دا كۇلىمسىرەۋلى سۇراۋمەن جايشىلىقسي جالعاستىردى ءسوزىن. - «سولشىل شوۋينيزم شەكتەلدى»، «باسشىلارى ايدالدى» دەدىڭ بە سەن؟... مۇنداي تۇبەگەيلى وزگەرىس بولمادى. ايدالدى دەگەنىمىز بيجىنگە قايتارىلعانىمەن، كەرىسىنشە سىيلانعانداي ءوسىرىلىپ، ورتالىق ۇكىمەتتىڭ ءبىر مينسترلىگىنە تاعايىندالدى!...
- جاڭساق ەستىگەن شىعارسىز؟ -دەپ باجىرايا قارادىم. - شي ءجۋڭشۇن جولداس وتىرىك ايتا ما؟... الداي ما؟
- جوق، الداماس. بىراق، ول كىسى ورتالىق كوميتەتتە وڭشىل اتالىپ جۇرگەن قايراتكەر، ۋاڭجىننىڭ سۇيەۋشىلەرىنە كۇشى جەتپەگەن سياقتى... بىلەمىسىڭ، ورتالىق كوميتەتتىڭ ءوزى بىرنەشە توپتان قۇرالعان. وندا وڭشىلدار دا، سولشىلدار دا، ينتەرناتسيوناليزمشىلدەر دە، شوۋينيزمشىلەر دە بار. ۋاڭجىندى سۇيەۋشىلەر كۇش بەرمەي قويعان بولسا كەرەك!...
- ۋاڭ شۋجيدىڭ توڭكەرىسكە سىڭىرگەن ەڭبەگى دە زور عوي، -دەپ قۇيرىعىن ورىندىققا ىرعاي قوزعالدى احىمەتقان. - سول ەڭبەگىنە قارالعان شىعار. ايتپەسە، ورتالىق كوميتەتتە ماۋجۋشي باردا توپشىلدىق قايدان بولسىن!
ابىلەميت بۇل ءسوزدى جاقتىرماعانداي احىمەتقاندى كوز قيىعىمەن اتا ءبىر قاراپ قويىپ، جالعاستىردى ءسوزىن.
- دەمەك، مەنىڭ ايتپاعىم، سولشىلدىق تا، شوۋينيزم دە وسىمەن ءبىتتى دەۋگە بولمايدى. ساقتىق دەگەنىڭ قاشان دا قاجەتتى، دۇرىس ءسوز. بىراق تا «قورقۋ» دەگەنىڭە قوسىلعىم كەلمەيدى. بيعابىل جولداس، سەن جاسسىڭ عوي، سولاي دا ۇلكەن كىسىدەي ءپاھامىڭ، نەداۋىر زور ءبىلىمىڭ بار، تۇسىنەرسىڭ دەپ سەنەمىن. قورقاتىنىڭدى بىلدىرسەڭ قورقىتۋشىلار كوبەيە بەرەدى ەكەن دە، موينىڭا ءمىنىپ الادى ەكەن. پرولەتارياتتىڭ ينتەرناتسيوناليزمدىك نىسابىمەن ءوزىڭدى-ءوزىڭ قىسىپ، بۇرىسە بەرسەڭ، سىرتقى شەكتەۋسىز قىسىم ورىن كەڭەيتىپ، بۇرە بەرەدى ەكەن. مىنا ادىلەتتى شەشىم كەزەڭىندە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق نورمامىزدى، كەم بولسا بولمايتىن ورنىمىزدى ساقتاپ تۇرۋىمىز قاجەت! «ۇلتتىق نورما» دەگەندە مەن ەشقاشان ءبىر ۇلتتىڭ سوتسياليزم ىسىنە لايىق كەلمەيتىن كەرتارتپا-ەسكىشىل داستۇرلەرىن دە ساقتاپ قالۋدى ايتىپ وتىرعانىم جوق!.. ادامگەرشىلىك جولىنداعى جاڭاشىل داستۇرلەرىمىزدى ساقتاۋدان ءتىپتى قايمىقپاۋىمىز قاجەت!... ال، ءبىزدىڭ بۇل كەلىن، ماقپال ما ەسىمى... قازاق ۇلتى اراسىنداعى بارلىق فەودالدىق زورەكەرلىكپەن اياۋسىز كۇرەسىپ، جەڭىپ شىققان قاھارمان قىز ەكەنىن ەستىدىك. ءوز سۇيگەنىن جان پيدالىقپەن تاۋىپ كەلىپ قوسىلىپتى....
وسى ءسوز ۇستىندە كىرىپ، ورنىنا وتىرا قالعان ماقپال تۇقىرا ءتۇستى.
- ماۋجۋشي مەن پارتيامىزدىڭ قامقورلىعى بولماسا، كەلىنگە بۇل جەڭىس جوق قوي! -دەپ ءسوزىن ءبولىپ جىبەرگەن اقىمەتقانعا ابىلەميت كوز قيىعىن تاعى دا ءبىر تاستاپ جىبەرىپ، تۇجىردى ءسوزىن:
- ەركىندىك-تەڭدىك ءۇشىن جاپا-ماشاحاتتى مۇنداي كوپ كورگەن توڭكەرىسشىل كەلىندى اسا زور ىقىلاسپەن قارسى الۋعا بورىشتىمىز، مەكەمەمىز جاعىنان ايىرىم توي جاساۋدى قۋاتتاپ وتىرعان سەبەبىم وسى!
- بۇل باعالارىڭىزعا بىزدە بورىشتىمىز، اعايلار، راحىمەت! -دەپ يىلە كۇلىمسىرەدى ماقپال. - مەن قازىر پارتيا مەكتەبىنىڭ قاراۋىندا تۇرمىن. وتاۋىمىزدىڭ تويىن مەكتەپ جاساپ بەرمەك. ابلا اعايعا سونى ايتسام، تىڭداماي كەتتى. باسقالارعا جامان اسەر...
ماقپالدىڭ ءسوزىن كەسىپ، ابىلەميت سويلەي تۇرەگەلدى ورنىنان:
- ءسىز پارتيا مەكتەبىندە بولساڭىز، تۇرمىس قۇرعان جىگىتىڭىز ءبىزدىڭ مەكەمەدە. ءارى سالاۋاتتى كادرىمىز. توي بىزدىكى حا-حا-حا-ھا..!..
ابىلەميت كۇلە قالجىڭداپ شىعا بەردى. تاماق دايىن بولىپ قالعانىن ايتىپ توقتاتا المادىق. ەكىنشى، ءۇشىنشى «جولبارىستار» دا الدىڭعى "جولبارىستىڭ" ءسوزىن قۋاتتاي شىقتى.
- وتاۋ وزىمىزدىكى - توي بىزدىكى!
- مەكتەبىڭە كۇشىك كۇيەۋ ەتىپ بەرە المايمىز! حا-حا-حا-ھا...
باستىقتاردى اتتاندىرا شىعىپ، قاقپا الدىندا ويلانىپ تۇرىپ قالىپپىن.
«نەشە مىڭداعان حالىقتىڭ ناحاق قانى ارميانىڭ ءبىر عانا گەنەرالىنىڭ كىرپىگىنە كىر بولا الماعانى ما!... سونشالىق اۋىر قىلمىسىنان ەسەپ الۋدىڭ ورنىنا، قايتىپ بارا سالىسىمەن مينيستر سايلاپ سىيلاعانى قالاي!... ياپىراي، جاقسى-اق قىرىپسىڭ-اۋ باتىرىم! - دەگەنى مە؟... ەگەر توڭكەرىسكە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن ساقتاپ قالۋ كەرەك بولعاندا دا، حالىقتىڭ كوڭىلى ءۇشىن تىم بولماعاندا قىزمەتىنەن بىرەر جىل توقتاتا تۇرۋى ءجون ەدى عوي! سونىڭ ءبىر جىلى ءۇشىن عانا ءبىر ۇلى پارتيانىڭ حالىق الدىنداعى ءبىر ويىنا مۇنشالىق جيركەنىشتى تاڭبا باسا ما ەكەن! اۋىزدارىنان تۇسىرمەيتىن «حالىق»، «حالىق ۇكىمەتى»، «حالىق ءۇشىن»، «حالىق ازاتتىق ارميا» دەيتىندەرى نەندەي سايقالدىق بولىپ قالدى ەندى!..»
«ءدال قازىرگى كەكسە ابىلەميتتىىڭ بۇل حابارىن وتىرىك دەۋگە بولمايدى! ال، پارتيانىڭ ىشكى قىزمەتىنە ارالاسىپ جۇرگەن، ورتالىق كوميتەت مۇشەلەرىنەن جاقىن ساباقتاسى، سىرلاس دوسى، كونە قىزمەتتەستەرى بار ابىلەميتتى قاقاس ەستيدى دەۋگە دە بولمايدى. شىندىعى ەرتەڭ-بۇرسىكۇنى كورىنبەي قويمايتىن ۇمتىلماس اۋىر ماسەلەنى تىسقاققان ابىلەميت، شىن بولماسا ءتىپتى دە ايتپايدى. بۇل شىن، ءارى جۇرەك اينىتاتىن حابار!...»
«وسى وتىلگەن ناۋقاندا نەلەر ادال ازاماتتىڭ ار-نامىسىن تونايتىن، ەرىكسىز، جيرەنىشتى ءىس ىستەتەتىن سۇركەي پرينتسيپتەردى دە ەستىدىم عوي: «كوممۋنيستەر پارتيا نۇسقاۋىن شارتسىز ورىنداۋعا مىندەتتى» ەكەن. ءتىپتى، «پارتكوم جاعىنان تاعايىندالعان اترەت باستىقتارىنىڭ ۇسىنىسىن دا بۇلجىتپاي ورىنداۋعا بورىشتى» ەكەن. سوندا پارتكوم دەپ ءپىر تۇتاتىنىمىز ۋاڭجىن، ماحانبەڭ، نيۋحانبەڭ، تەكتەستەر بولماي، كىم بولماق!... بۇل پرينتسيپ بويىنشا پارتيا مۇشەلەرىن ەسەك ەتىپ جورعالاتپاي ولار قويار ما!... قوي، مۇنداي پارتياعا مۇشە بولىپ، ءتىلسىز قۇلعا اينالۋعا انت بەرۋدەن قۇداي ساقتاسىن!... ءليڭدايشىڭ جولداس، بۇل پارتيادا اسا سيرەك ۇشىرايتىن جولداس سياقتىسىڭ، كەشىر مەنى!... مەنى بۇل پارتياعا مۇشە ەتپەك بولعان پەيىلىڭە راحىمەت!»...
- نەعىپ تۇرسىڭ، جانىم؟ -دەگەن ماقپالىمنىڭ سۇيكىمدى ۇنىنە جالت قايرىلدىم. - مەنى ساعىنباعانبىسىڭ؟ -دەپ كۇبىرلەپ، تۇنىق كوگىلدىر كوزىن ەركەلەي توڭكەرگەنىندە، شايقالماعان ءمولدىر سەنىمنىڭ اسا ىستىق قۇشتارلىعى جارقىلدادى.
- ساعىنعاندا قالاي!... ساۋلەشىم! -دەپ يىعىنا اسقان قولىمدى كوكىرەگىنە تارتىپ باسا قولتىقتادى دا، وتاۋعا جەتەكتەدى.
- نە ويلادىڭ؟... شىرايىڭ بۇزىلىپ كەتىپتى عوي؟...
ءوزى ابلانى قۋىپ سىرتقا شىعىپ كەتكەندەگى ابلەميتتىڭ جەتكىزگەن الگى سۋىق حابارىن ايتسام، كەلىنشەگىمنىڭ دەرەۋ «كەرى توڭكەرىستىك بۇزعىنشىلىققا» شىعارىپ، قىزمەتتەستەرىمە بۇتىندەي سۋىق قاراپ كەتەتىندىگى بەلگىلى ەدى. «كەيىن ءوزى ەستىر» دەگەن ويمەن بۇل سۇراۋلارىن قاقاس قالدىرىپ، توي جونىندەگى ۇيعارىمىمدى ايتتىم:
- ءبىزدىڭ مەكەمەنىڭ «جاقسى تويىن» ىستەتپەي-اق قويالىق. باسقا راسحوتىنا راقىمەتىمىزدى ءۇيىپ-توگىپ ايتىپ، شاكىلدەۋىكپەن بۇرشاعىن عانا قابىلداي سالارمىز.
- سولاي بولسىنشى! -دەپ باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قاراپ قويىپ سويلەدى ماقپال. - تاڭەرتەڭ بارىپ ايتشى! دوربىلجىندەگى تويدىڭ جالاسىنان ارەڭ قۇتىلعانىڭدا، مىنا تويدى «پارتياعا ەرەگەسىپ ىستەگەن سىراپقورلىق» دەپ جۇرمەسىن!... الگى جولبارىس باستىعىڭدا سونداي ەرەگەسۋ دە بارما ەكەن دەپ قالدىم. ۋاڭجىننىڭ اسىرا سىلتەۋشىلىگى بولعانىمەن ورتالىق كوميتەتتىڭ بۇل ارەكەتتەگى جالپى نىساناسى دۇرىس قوي، سونى ەسكەرۋى كەرەك ەدى. ساقتانايىقشى، كەيىن وسىنداي تاعى ءبىر ناۋقان شىعا قالسا، «مەكەمە زورلاپ ىستەگەن توي» دەگەنىڭە سەنە قويا ما. «باستىقتارىمەن شايكا بولىپ بىرلەسىپ ىستەگەن قيانات» دەپ قوساقتاپ، زورايتىپ سوعادى عوي!
- اقىلىڭنان سەنىڭ!... وتە قورقاق بولىپ كەتپەسەڭ بولعانى، باسقاڭنىڭ ءبارى دۇرىس! -دەپ جۇپ-جۇمىر ۇلپا بىلەگىن مەن دە قۇشىرلانا قىستىم.
ءبىر-بىرىمىزگە «جالىنىشتى» كوزبەن جاۋتاقتاسا وتىرىپ تاماقتانىپ، قۇتتىقتاي كىرگەن تاعى ءبىر توپتى جايناڭداسا تۇرەگەلىپ قارسى الدىق. ولار دا قايتىپ، كۇتۋشى جەڭگەمىز بەن كۇلانعا «راحىمەت ايتقانىمىزشا» جارتى ءومىرىمىز وتكەندەي سەزىلدى. ءوزارا اڭگىمەگە مۇرسامىز سونان سوڭ عانا جەتتى. جابىسقاق ەرىندەرىمىز سوندا دا ارەڭ-ارەڭ بوساپ، شاۋەشەكتەن ايرىلىسقاننان بەرگى اڭگىمەلەرىمىز ءۇزىلىپ-ءۇزىلىپ ايتىلىپ جاتتى.
- «كۇلاش اپكەمە مەن بۇرىن ادام كورمەگەندەي ءتىپتى قاتتى تاڭداناتىن بولىپ قالدىم، -دەپ سوزا دەم الدى ماقپال ءبىر ءسوز كەزەگىندە. - نۇرياش ءوزىنىڭ تۋىسقان ءسىڭىلسى ەمەس قوي. ساباقتاس بولعاندا دا ءتىپتى ءبىر پارتادا وتىرعان ساباقتاسى دا ەمەس ەكەن عوي. مەنى سول نۇرياشقا ۇقساتىپ جاقسى كورگەندە دە ءتىپتى جانىن ۇزە جازدايدى!... مىنا جاستىق تىستارى مەن كيىم جاپقىشى، تەرەزە پەردەلەرىنىڭ بۇلىن تۇگەل ءوزى ساتىپ الىپ، ورنەكتەرىن تۇگەل ءوزى سىردى. كەستەشىنى ءوزى تاۋىپ، ءوزى ۇيرەتىپ ءجۇرىپ كەستەلەتتى. مىنا تۇسكيىزدى دە بۇرىن وزىنە ارناپ كەستەلەتكەن ەكەن. شاۋەشەكتەن مەن قايتىپ كەلگەن سوڭ بەردى. «ءبىزدىڭ تۇستىك كىلەم بار» دەگەنىمدى تىڭداماي زورلاپ، وسى وتاۋعا اكەلىپ ءوزى قۇردى. ءسوز سالىپ سوڭىنان قالماي جۇرگەن جاپ-جاقسى جىگىتى بار ەكەن. «اپەكەتاي، ماعان كومەگىڭ جەتەرلىك بولدى. ءوزىڭ دە تۇرمىسقا شىعاسىڭ، مۇنى وزىڭە ساقتا!» دەپ ەكى-ءۇش رەت اپارىپ تاستادىم. دەرەۋ قايتا اكەلىپ قۇرادى. «مەن تۇرمىسقا شىققانشا مۇندايدىڭ تالايى توزىپ، تالايى جاسالار» دەپ كۇلەدى. «ادام سياقتىسى كەزىكپەسە، تۇرمىستانۋدىڭ قاجەتى نە!» دەپ كۇرسىنەدى. «ەكەۋىڭنىڭ قىزىقتارىڭ - مەنىڭ دە قىزىعىم ەكەنىن سەن تۇسىنبەيسىڭ عوي!» دەپ كۇلىمسىرەگەندە، وتكىر كوزى ەرىپ بارا جاتقانداي جاساۋرايدى» دەپ توقتادى ماقپال.
سۇلۋلىق ءپىرىسىنىڭ جالاڭاش بەينەسىندەي ءبىتىمدى، سۇيكىمدى جار اڭگىمەسىنىڭ سوڭعى سويلەمىندەگى سۋرەتكەرلىككە ءسۇيىنىپ، ءتىپتى ايمالاي قۇشتىم.
- ايتپاقتايىن، سارسەندى وتە جەك كورەتىنسىڭ عوي جانىم، -دەپ باستادى ءبىر ءسوزىن. - سەن جەك كورگەن سوڭ مەن ءتىپتى جاۋ سانايتىنمىن. ۇرىمجىگە قايتقانىڭنان كەيىن، ول ماعان بىردەن-ءبىر قامقور بولىپ الدى. ءبىزدىڭ اترەت تاۋعا شىقسا دا، ويعا تۇسسە دە تاۋىپ بارادى ءوزى. «ءبىزدىڭ ۇيدەگى جەڭگەڭنىڭ سالەمدەمەسى» دەپ ماي، توقاش، پراندىك، كونفەت، ورامال، سابىن اپارادى. ۋ بەرەر دەگەن حاۋىپپەن ساقتانىپ جۇرسەم، ونداي قاستىعى جوق بولىپ شىقتى.
- بۇل «جاقسىلىعى» ساياسي جولدا وزگەرىس بولارىن ەستىگەننەن كەيىن شىعار؟
- جوق. ونداي سىبىس ەستىلمەگەن، سولشىلدىقتىڭ شاقىلداپ تۇرعان شاعى. ال، ول حابار ەستىلگەن سوڭ دا سولاي قاۋقالاقتاي ءجۇر. كىشى اعامەن بىرگە مەنى ءوز ۇيىمە توركىندەتىپ اپارماقشى دا بولدى. «ەشكىمىنە قاستىق ىستەتپەۋگە جان-قانىممەن مىندەتتى بولايىن!» دەيدى. وعان اپام ەكەۋىمىز كونبەي قويدىق. اپام، قۇدا-قۇداعيىن شاقىرىپ كەلتىرۋدى ايتىپ ەدى. اكەم كەلەتىن بولسا، مەن «كورىنبەي ۇرىمجىگە قايتىپ كەتەتىندىگىمدى» ايتىپ وتىرىپ الدىم. اپام قۇشاقتاپ الىپ، قانشا جالىنسا دا كونبەي قويدىم، -دەپ سىقىلىق قاقتى ماقپال. - اقىرىندا شەشەمنىڭ ءوزىن عانا شاقىرتۋعا، وندا دا بۇرىنعى ماعان ارناعان جاساۋ-جابدىعىنان ەش نارسە اكەلدىرمەۋگە كەلىستىك. سارسەن مەن كىشى اعا بارىپ ەرتىپ كەلدى.
- جىلاسىپ كورىستىڭ بە، دەنساۋلىعى قانداي ەكەن؟
- جاقسى ەكەن. «قانداي شارت قويساڭ دا كوندىك كۇنىم، كەلمەسىن دەگەن سوڭ اكەڭدى قالدىردىق» دەپ كۇلەدى دە جىلايدى. ۇڭىلە-ۇڭىلە قارايدى جۇزىمە. «ۇيدەگى جابدىقتارىڭنان ەشنارسە اكەلمەسىن دەپسىڭ، اكەلمەدىم. سول ۇشىنعان دۇنيەنى ەندى ۇستاماعانىڭ دا ءجون!» دەيدى. سەنىڭ دەنساۋلىعىڭدى قايتا-قايتا سۇرايدى. قىرىق جىلدان بەرى جيعان بار باتاسىن ەكەۋىمىزگە بەرىپ تاۋىستى... ھا-ھا-ھا... «ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولىڭدار!» دەگەندە بۇيىرىنەن ءتۇيىپ جىبەرىپپىن!...
- ەڭ جاقسى باتا سول ەمەس پە، ءامين دەي سالماي! -دەپ مەن دە كۇلدىم.
- اپامنىڭ كوزىنشە ايتقانىنا ۇياتسىنىپ ۇرىپ الىپ، ول كىسىنىڭ بىزدەن نەمەرەلى بولۋىن جاقتىرمايتىنداي كورىنگەنىمە ءتىپتى ۇيالدىم!... ايتپاقتايىن، سويلەيتىنىم سارسەن جونىندە ەكەن عوي. اپام مەن ءوز شەشەم ءبىزدىڭ جاساۋىمىز جايىن سويلەسىپ وتىرعاندا، سارسەن ءبىر كەلىپ كەلىپ ەدى. سونىڭ كەشىندە ايەلىمەن ەكەۋى ءبىر كورپە، ەكى جاستىق، ءبىر ءاديال اكەلىپتى. المايمىن دەگەنىمە شەشەم دە كونبەي، بازاردان انەۋ كىلەمدى ساتىپ اپەرگەن. ۇيدەگى نارسەلەرىمىزبەن قوسىلىپ، الىپ جۇرەتىن جۇگىم ءتىپتى كوبەيىپ كەتتى. اكەلىسۋگە اعا-جەڭگەلەردىڭ، بيعادىلدىڭ دە مۇرساسى جوق، اترەتىندە وراقتىڭ اسىعىس كەزى بولاتىن. سول قيىنشىلىعىمدى دا سارسەن شەشتى. ايەلى مەن ۇلىن قوسىپ بەرىپ، ۇرىمجىگە-وسى ۇيگە دەيىن جەتكىزىپ سالىپ قايتتى. سونشالىق نەگە بايپەتەك بولاتىندىعىن تۇسىنبەدىم.
- ونىڭ ماعان ىستەگەن قاستىعى شەگىنەن اسىپ كەتتى. جازداعى ءبىر حاتىندا جازعانىنداي سول قىلمىستارىن شىنىمەن جۋماق بولعانى شىعار. بىراق سول نارسەلەرىن بەكەر-اق العانسىڭ. تىم بولماسا ۇيگە تاستاپ كەتسەڭ بولاتىن ەدى!
- وزدەرى سونشالىق جەردەن اكەپ سالاتىن بولعان سوڭ، ءوز كومەكتەرىن تاستاپ كەتە المادىم. ادال كوڭىل كورسەتكەن سايىن ارامسىنا بەرۋگە ءداتىڭ شىدامايتىن كەز دە بولادى ەكەن.
- ءداتى دارمەنسىز ارۋدىڭ ارىن تونايتىن الدامشى كوپ بولادىعوي!
- ارعا قاتەرى بار جەردە ارىستان بولاتىن ارۋ دا از ەمەس شىعار!
قاتار كۇلىپ، قابىسا تۇستىك...
توي دايىندىعى تاڭەرتەڭ-اق باستالىپ كەتتى. پارتيا مەكتەبىنىڭ «جيپ» ماشيناسىمەن سۇڭ جيانحۋا شەشەمىز جەتىپ، ءبىر موشەك قوسپاعا اينالعان شاكىلدەۋىك، جەر جاڭعاق، بۇرشاق، ورىك-مەيىزى ءتۇسىرتتى. ءتارتىپ-ەرەجەشىل ەنەمدى مەن «قىزىنا» مىقتاپ شيراتقىزىپ جىبەردىم دە، ءوز مەكەمەمە ەرتىپ اپاردىم. ونى كورگەن ابىلەميت، ءتىپتى شيراپ تىڭدادى ءسوزىن. «سىراپشىلدىق» دەگەنىن سىرىپ تاستاعانداي قولىن تەرىس سىلتەي سويلەپ، ماقپال ەكەۋىمىز تۋرالى كەشەگى ايتقان ماداعىن كەستەلەي ءتۇسىندىردى.
- بۇل ەكى جاستىڭ جەڭىسى - حالقىمىزدىڭ شىنايى بوستاندىعى مەن رۋحاني جەڭىسىنىڭ سيمۆولى. سوندىقتان مۇنى مەكەمەمىز تولىعىراق راسحوت شىعارىپ تويلاۋعا ءتيىستى! -دەپ تۇجىردى.
- ەكى جاستىڭ سول كۇرەس ناتيجەلەرىن حالىق الدىنداعى سول ۇلگى-ابىرويلارىن كوتەرە ءتۇسۋ ءۇشىن تويلارىن دا يدەيالوگيالىق جاڭا ۇلگىمەن وتكىزۋىمىز قاجەت، جاستارعا ۇلگى بولسىن! -دەگەن جۋان «ەنەمدى» تاعى دا ەڭسەردى ابىلەميت:
- ءدال قازىر پارتيانىڭ ۇلتتىق ساياساتىنىڭ جەڭىسىن ءىس جۇزىنەن كورسەتۋىمىز وتە قاجەت! ۋاڭجىن قارا اينەكپەن كورسەتىپ، شينجاڭ حالقى الدىندا قارايتىپ قويعان پارتيامىزدىڭ وبرازىن قايتا ايقىنداپ اشىپ ءتۇسىندىرۋىمىز قاجەت! بۇل ءۇشىن ۇلتتىق ءداستۇردىڭ قالپىنا كەلگەندىگىن كورسەتۋدىڭ ۇگىتتىك ءرولى توتەنشە زور. بۇل جاستاردىڭ تويىن قىسپاققا الۋشى بولماڭىز! ورتالىق كوميتەتتىڭ نۇسقاۋىن تاعى دا بۇزۋعا جول قويا المايمىز! -دەگەن قاتال سوزدەن قايمىققان «ەنەم» قارقىلداپ كۇلدى. «ەندى ءوزىڭ بىردەمە ايت!» دەگەندەي ماعان ەكى رەت قراپ تا جىبەردى.
- اعا جولداستار، ءبىز ءۇشىن مۇنشالىق قامقورلىقپەن كوڭىل بولگەندىكتەرىڭىزگە مىڭ العىس! بىراق، ءوز تويىمىزدى قالاي وتكىزۋدىڭ قۇقىعى وزىمىزدە قالسىن! -دەگەن سوزبەن شورت تويتاردىم ابىلەميتتى. - ءبىز كوممۋنيزمشى جاڭا، جاس جۇبايلارمىز، ۇلتتىق داستۇرگە، عانا بايلانعان جاستار جاڭارا الماق ەمەس!
ابىلەميتتىڭ كوزى ماعان ءبىر الارىپ، لەزدە كۇلكىگە اينالا قالدى.
- سەن ەكەۋىڭ نەكە تويلارىڭدى ءوز جۇرتتارىڭدا ءوز تۋىستارىڭنىڭ باسقارۋىندا وتكىزىپ كەلدىڭدەر. ەندى مۇنداعى جاڭا قۇرىلعان وتاۋىمىزدىڭ اتا-اناسى مىنا سۇڭ حانىم ەكەۋىمىز، سەن جىم وتىر! بۇل تويدى، ءالباتتا، اتاڭ باسقارادى! -دەپ قارقىلداپ كۇلگەن ابىلەميتتىڭ يىعىنان نازدانا ءتۇيىپ قالدى «ەنەم».
- ماقۇل-ماقۇل، ءسىز باسقارىڭىز، بىراق انا قۇقىعى قازىر اتامەن تەڭەلدى. سولاي عوي، ابىلەميت جولداس!
- سولاي-اق بولسىن حا-حا-حا-ھا... بيعابىل جولداس، مەنى دە ولجاسىز قالدىرمادىڭ!
- ولاي بولسا اتا-انا ەكەۋىمىز بىرلىككە كەلىپ، تاتۋ-ءتاتتى بولۋ ءۇشىن وتاۋىمىزعا ورتاشا عانا كوممۋنيستىك قاراپايىمدىق قانا توي جاسايمىز! ماقۇل بولدى ما! -دەپ شاڭعىرلاي كۇلدى «ەنەم».
ابىلەميت ابىلانى شاقىردى دا، تويدىڭ ول جاساعان سمەتاسىن ءبىراز قىسقارتىپ قايتا قول قويىپ بەردى 150 كيلو ەت پەن 200 ادامدىق اراق-شاراپ، بارلىق راسحوتتىڭ دەنىن قامتيتىندىعىن عانا بايقادىم. تويدى مەكەمەنىڭ جيىن زالىندا وتكىزۋگە كەلىستى.
ايتىسقان ارىپتەسىنىڭ الدىندا اياعىن قاعىپ قالعانداي الگى تويتارىسىمنان با، ءيا، پىكىر-نيەتىمىزدىڭ ۇقساسپاي قالعاندىعىنان با، باستىعىمنىڭ كوزى ماعان قيعاشتاۋ، سالقىنداۋ كورىنە بەردى. بىراق، سول كۇننىڭ ەرتەڭىندەگى كەشتە تويعا جينالعان كادرلار مەن جاستارعا سويلەگەن توي باستار سوزىندە مەنى اسىرا ماقتاۋ ارىنىن كەمىتە قويعان جوق. «كەلىنى» ەكەۋىمىزدىڭ توڭكەرىسشىلدىگىمىزدى ەكى جۇزدەي ستاكانمەن بىرگە توبەگە كوتەرە جارقىراتتى.
ەكىنشى توست ءسوزىن سويلەگەن سۇڭ جانحۋا شەشەمىز، ستاكاننان بۇرىن كوزىنىڭ جاسىن جارقىراتتى. باس بوستاندىعى ءۇشىن قارشادايىنان كۇرەسكە تۇسكەن «قىزىنىڭ» باسىنان كەشكەن ءجابىر-زۇلىمدى بايانداي تۇرىپ، پىسىلداپ-ەڭكىلدەي تۇرىپ جارقىراتتى. ءبىر بۇيىردەگى ستولدا وتىرعان بىزگە كەلىپ ماقپالدىڭ باسىن سىلادى دا، مەنىڭ ارقامنان قاعىپ، قولىمدى قىسىپ قايتتى. ستاكانىن ۇستاي تۇرىپ ورلەتتى داۋىسىن:
- وسى بوستاندىق پەن وسى باقىتقا جەتكىزگەن ماۋجۋشي مەن گۇڭشانداڭ ءجۇز ميلليون جىل جاساسىن! وسىنداي كۇرەسكەر توڭكەرىسشىل ۇل-قىزدارىمىز كوبەيە بەرسىن! قانەكي جولداستار، دوستار وسى ستاكانداردى سول ءۇشىن قۇرعاتالىق!...
سۇڭ جانحۋانىڭ بۇل سوزىنەن شابىتتانعان جاۋاپ ۇراندار كوتەرىلدى سونان سوڭ:
- «وسىنداي مەيىرىمدى ۇستازدار كوبەيە بەرسىن!»، «ۇلتتار دوستىعى جاساسىن!» - بۇل ۇراندار دا ەكى ءجۇز ستاكاندى ەكى رەت ءسۇزىستىرىپ «قۇرعاتىپ» ەدى. تومەنگى ستولداردان مۇنان سوڭ «قالجىڭ» ۇراندار كوتەرىلىپ قاعىسا بەردى: «سۇڭ اپايداي» ەنەلەرىمىز كوپ بولسىن!»، «اڭشى جەندەتتەر جوق بولسىن!».
العاشىندا «ورتاشا»، «قۇبا توبەل» دەپ بەكىتىلگەن داستارقانىمىز ءتىپتى مولايا ءتۇستى: «جاڭاشا» تويدىڭ قۇرعاق شاكىلدەۋىك-بۇرشاعىنا قاناعات ەتپەيتىن جاستار «توي قىزىعىن» ءوزدى-ءوز جانقالتالارىنا باسىپ اكەلىپ ادەتتەنىپ قالعان ەكەن. كوپشىلىگى ءبىزدىڭ تويعا دا سولاي كەلىپتى. تويدىڭ «اتا-انالارى ءۇشىن» دە، «قىز كۇيەۋ ءۇشىن» دە، «بۇلاردىڭ ۇلگىلى سۇيىسپەنشىلىكتەرى ءۇشىن» دە ارنالعان بوتەلكەلەر ءار جانقالتادان جارقىلداپ شىعىپ، لاقىلداپ قۇيىلا بەردى ستاكاندارعا. الدەنەدەن سەكەم العان ابىلەميت، اراقتى سايابىرلاتۋ ءۇشىن تانسا ويناۋعا شاقىردى كوپشىلىكتى. ءوزى تۇرەگەلىپ، «قۇداعيىنا» كۇلىمدەي ءيىلدى دە، ىلە جونەلدى. قوس-قوستان قويقاڭداپ تاعى بىرنەشەۋ ىلەسە شىقتى. ابىلا ستولداردى ىرگەگە تارتىپ، مايدان كەڭىتۋدى بۇيىرا داۋىستاپ قالىپ ەدى، گارموننىڭ دارىلى مەن قىش ەدەندە كوشكەن ستول سيراقتارىنىڭ شاق-شۇعى اراسىنان ەكى جىگىتتىڭ ءبىر اشۋعا مىنگەسكەن دابىرى شىقتى وسى ساتتە.
- اۋزىنان بۇيرىعى ءالى تۇسپەگەن بە مىنا جەندەتتىڭ!
- ات ۇستىنەن كەۋدە تۇسپەي، ۇزەڭگىدەن اياق تۇسە مە!...
مۇنان سوڭعى قاقپاقىل سوزدەردى ەستي الماي قالدىم. ويىن-ساۋىق اترەتىنىڭ وركەسترى «اۋجار» عا لاپىلداتا جونەلىپ ەدى. ماقپالدىڭ «كوك شولاق» ساباقتاستارىنان ەكەۋ كەلىپ، ەكەۋىمىزدى تانساعا تارتتى. مۇندايدا وتىرعاندارعا جاعالاتا ۇسىناتىن سيدىڭ سىرعىمالى ستاكاندارىنان قۇتىلۋدىڭ مىقتى سىلتاۋى وتىرماي بيلەي بەرۋ بولاتىن. مۋزىكا توقتاسىمەن «كوك شولاق» بالدىزىمدى ءوز ورنىنا وتىرعىزا بارىپ، اقيا وتىرعان قاتارداعى بىرەۋمەن سويلەسىپ تۇرا قالدىم. مۋزىكا قايتا باستالعاندا لىپ ەتىپ كەلىپ، مۇڭشىل قارا كوزدىڭ ءوزى تارتا جونەلدى بيگە.
- ەندى شىنداپ قۇتتىقتايىنشى ءسىزدى!
- بۇرىنعىڭ وتىرىك قۇتتىقتاۋ ما ەدى؟
-ونىم اۋىز ۇشىندا عانا بولاتىن. شىن جۇرەكپەن قۇتتىقتاۋ، باسقا عوي. ءوز تەڭىڭىزبەن قوسىلعانىڭىزعا بۇرىن سەنبەيتىنمىن.
- ماقپالمەن العاش كورىسكەندە بىرگە وتىرماي كەتكەنىڭ سول ەكەن عوي!
- ەسىڭىزدە قالىپتى!... ءدال سولاي. سىر-سيپاتى تانىس بولىپ قالعان ءبىر دوسىڭنىڭ بەيتانىس بىرەۋمەن كەتكەنىن كورۋ-كوڭىلسىز عوي، كوركى كەلىسكەنىمەن ساۋاتى كەلىسپەيتىن اۋىل قىزىن تاپقانىڭىزعا وكپەلەگەندەي ەدىم... جوق، وكپەلەۋ ەمەس-اۋ، -دەپ سىقىلىق قاعا جالعاستىردى ءسوزىن. - وزىڭىزگە لايىق كورمەپ ەدىم. ونىمنىڭ بۇتىندەي قاتە باعا ەكەندىگىن وسى ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى عانا ءتۇسىندىم. ءبىلىم-مادەنيەتى دە ەشكىمنەن قالىسپايتىن، شىنىمەن جاقسى جار تاۋىپسىز، باقىتتى بولىڭىزدار! -دەدى دە سول جاق الاقانىمدى اپپاق ساۋساقتارىمەن قىمتىپ، قىسا ءتۇستى قولىمدى.
- شىنشىلدىعىڭ مەن ادىلدىگىڭە مىڭ راقىمەت قارىنداس!...
بي اياقتاعان سوڭ اقيانى قولىنان تارتىپ اپارىپ، ماقپال ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزعا وتىرعىزدىم. ەكى كەلىنشەك جارتى ستاكان كانيەك اكەلىپ، مەنىڭ كەلىنشەگىمدى قىساپ تۇر ەكەن.
- ءبىز ءبارىمىز ماقپالدىڭ وتاۋىن تويلاۋشىمىز، سولاي ەمەس پە، كوپشىلىك؟ -دەپ داۋىستاپ جاريالادى بىرەۋى. - مەيماندارىن شىن قۋانىشپەن قارسى الاتىندىعىن ءبىلدىرىپ، وسى ءوز تويىندا بىرەر ستاكان قاعىستىرمادى. سول ايىبى ءۇشىن وسى ستاكاندى اعارتسىن، ءيا، ءان سالىپ بەرسىن، قالاي دەيسىزدەر!
قوناقتار شاتىرلاعان قولشاپالاقپەن دۋىلداي قوستادى بۇل تالاپتى.
- چاڭ! چاڭ! -دەدى ماقپالعا «ماماسى» جاقىنداپ كەلىپ، ول دا قىسىلعان سياقتى.
- مەن باستايىن، تارتىنباي ىلەس، ماقىش! - دەپ اقيا كۇبىرلەدى. ماقپال تۇرەگەلىپ، كوپشىلىككە باس يىسىمەن اقيا دا تۇرەگەلىپ «جاس كەلىن» انىنە باستاي جونەلدى. ۇياڭ ماقپال اتاقتى انشىمەن جاقسى ۇندەسىپ، كەلىستىرە ەرىپ ورىنداپ ەدى. كوپشىلىك قاناعاتتانباي، قايتا دۋىلداپ، جەكە ورىنداۋىن تالاپ ەتتى. ماقپال يىعىن ءبىر كوتەرىپ قويىپ، جالتىلداي قاراپ كۇلدى جان-جاعىنا، قايراتقا ەندى كەلگەنىن بايقادىم.
- «جازعان قۇلدا شارشاۋ جوق» ءوزىم-اق ورىندايىن!» دەپ اقياعا باس يزەي سالا الدىعا ءبىر اتتاپ ءتۇستى. ارت جاعىنداعى كۇلانعا ءبىر قاراپ قويىپ، ءيىلدى كوپشىلىككە. «اعاجايعا» جوعارى داۋىسپەن نۇريا مارحۇمنىڭ ءدال وزىنشە توڭكەرە تاستاپ، شىرقاتا جونەلدى. كۇلان ماعان جالت قاراپ وكسىپ قالدى دا، بەتىن باسىپ تۇقىرىپ الدى. سىرعىپ بارا جاتقان كوز جاسىمدى جاسىرا ءسۇرتتىم دە بەكىنە قويدىم. نۇرياشتى ەسىمە ءتۇسىرۋ ءۇشىن وسى ءاندى ماقپالدىڭ ادەيى تاڭداعانى بەلگىلى. «قيماسىڭدى ەلەستەتتىم بە» دەگەندەي، ەندى ماعان سىناي قاراۋى دا كادىك. ءوز قىزىعىنىڭ ۇستىندە نۇريانى جوقتاعانداي كورىنبەۋىم قاجەت قوي.
داۋىسى نۇرياشتىڭ داۋىسىنان ءسال جىڭىشكەلەۋ بولسا دا، اۋماعان سول ناقىش، سول ىرعاق. سامالمەن شالقىعان جىبەكتەي سول نازىك ساعىنىش اعىنى. سول بالتاڭداي، سولقىلداعان قۇرىش شىبىقتاي سول سەرپىندى جۇرەك تولقىنى!...
ءاندى اياقتاتا بەرە قارادى ماعان. كۇلىمسىرەپ قانا باس يزەپ قويدىم. قولشاپالاق شاتىرلاي جونەلگەندە تىزەسىن باسىپ، سالەم ەتە يىلگەن ماقپالدى اقيا ىرشىپ تۇرا قۇشاقتادى دا، ەكى بەتىنەن كەزەك-كەزەك ءسۇيدى. اسا ىستىق العىستار اراسىنان «اسقان ءانشى ەكەن-اۋ ءوزى!» دەپ قالدى بىرەۋ.
«شىركىن-اي، شىركىن-اي!» دەپ ءبىر جاعىمنان جىمسي كۇبىرلەگەن اسىلقان بۇيرىمنەن ءتۇرتىپ قالدى. -«ءاي، قۋىم-اي!»...
سىرتتان زەكىرگەن-اقىرعان، شاقىرعان ساسقالاق دابىرلار ەستىلدى وسى شاقتا.
- كىم!... كىم ۇردى؟... كىمدى ۇرىپتى؟.. قايدا جاتىر، قايدا؟... ساقشى، ساقشى شاقىرىڭدار! ساقشى!
زالداعى توپ دۋىلى تىنا قالدى دا دۇركىرەي جونەلدى سىرتقا. «قايدا... قايدا؟» دەسىپ، قاقپاعا قاراي جۇگىرىستىك. - «انەۋ بۇرىلىس كوشەدە الگى ابىلا دەيتىن باستىقتى ءولتىرىپ كەتىپتى!» -دەستى. تاعى جۇگىرىپ، جارتى ايدىڭ الا كەۋىم عانا ساۋلەسى تۇسكەن قاراڭعى كوشەگە كىردىك. - «جاقىنداماڭدار! جاقىنداماڭدار!»، «ە، ءولى مە، ءتىرى مە، بىلەيىك تە!»، «كىرمەڭدەر دەيمىن مىنا سىزىققا، تەكسەرىلەدى!»، «ياپىراۋ زالدان الگىندە عانا شىعىپ بارا جاتىر ەدى عوي ءوزى! قالاي كەلگەن مۇندا!»، «ە، ماس بولىپ كەلىپ جاتقان شىعار!»، «ول اراق ىشپەيتىن!»، «ءجاي ماس بولىپ جاتقان ادام قانعا مالشىنا ما!».
تۇس-تۇستان جارقىرادى قولشىراق. تارماق كوشەنىڭ ءدال ورتاسىندا شالقاسىنان ابىلا جاتىر. جاعا-جەڭى دال-دۇل، اۋزى-مۇرنى قان-قان. كيىز ءۇيدىڭ ورنىنداي دوڭگەلەتىپ سىزىلعان شەكتەمە سىزىعىنىڭ ءىشى الەمتاپىراق اياق ءىزى. نەداۋىر الىس-جۇلىس بولعانى بايقالادى.
بۇل كوشەگە شىڭ شىساي زامانىندا توسەلگەن ۇساق تاس، گومينداڭ زامانىندا جەرگە باتىپ، قازىر توپىراق باسىپ قالعان. ءتىپتى سول شىڭ زامانىندا اسپاليتتەلگەن ورتالىق كوشەلەردىڭ دە ويىلىپ-ويىلىپ، توزالاڭى شىعىپ جاتقان شاق ەدى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، كوپ ساقتالعان ءسۇرى قىلمىس، ساۋاپقا اينالا ما ەكەن دەيمىن. ءتورت جىلدان بەرى قىلمىس ىزدەپ جالاڭداپ ءجۇرىپ، كوشەلەردىڭ اۋىز-مۇرنىنان اسىپ، الباستىداي باسىپ جاتقان وسى جويقىن قىلمىسكەر قوقسىق بورباسقا كۇرەك-سىبىرتكى تيگىزبەۋىمىز ناعىز قىلمىس ەدى عوي. وسىنى ساقتاپ قالۋىمىز، ەندى شىن كورەگەندىكپەن ىستەلگەندەي ۇلكەن ساۋاپقا اينالمادى ما! وسىنىمىز بولماسا، ابىلانى جايراتىپ كەتكەن قاندىقولداردىڭ ءىزىن تابۋ قايدا! جازاتايىم تاقىرلىعىنان توزاڭ ۇركەتىن اينا تازدىڭ باسىنداي جالتىراتىپ قويعان بولساق، ءدال بۇگىن نە بەتىمىزدى ايتار ەدىڭ!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
[1] پوۆەدا (ورىسشا) - جەڭىس، ۇستەمدىك. سوۆەت وداعىنىڭ وسى اتتى جەڭىل ماشينەسى. بۇل شاقتا شينجاڭدا كوپ تارالعان.
