اقپاراتتىق-تەحنولوگيالىق ءداۋىردىڭ ناسيحاتى ءدۇيىم دۇنيەنى جاۋلاعالى بەرى شارتاراپتا ۇلى فرەنسيس فۋكۋياما ايتقانداي: «سەنىم راديۋسى» سىعىمدالىپ كەلەدى. الدە كەسىرىنەن دەيمىز بە، الدە الەۋەتىنەن دەيىك پە، ايتەۋىر ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىڭ اعىمىنىڭ اسەرى جۇرتشىلىقتى امورفتىق كۇيگە تۇسەرگەندەي كورىنەدى. انىعىندا، باسقا تاسىلدەردى ەسەپكە الماي تۇرىپ، اقپاراتتىق اعىننىڭ تاسقىنى تولاسسىز كۇشەيۋ ۇستىندە.

ەلىمىزدە سوڭعى ۋاقىتتا ورىن العان جاعىمسىز جاعدايلار بۇكىل قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىرىپ قانا قويماي، ۇلان بايتاق اتىراپتى يەلەنىپ وتىرعان ەلدىڭ ەرتەڭىنە كۇمان كەلتىرگەندەي كورىندى.  اسىرەسە، ازىرگى كۇنى ساياسي ساحناداعى كورىنىستەر بارشا بۇقارىنىڭ كوڭىل كۇيىنە كىربىڭ بۇلت ۇيالاتىپ، «زاماننىڭ كەلبەتىنەن قورقامىن» دەۋشىلەردىڭ قاراسى كوبەيۋدە. بۇعان دالەل كەلتىرە كەتسەك. جۋىردا وتاندىق اقپارات نارىعىنا جول تارتقان «رەيتينگ.kz» زەرتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، تاياۋ بولاشاقتا ورىن الۋى مۇمكىن قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن ىقتيمالدىلىعى 27 قاۋىپ-قاتەر ىرىكتەلىپ جاريالاعان بولاتىن.

ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، وسى كورىنىستەردىڭ ءبىرازى ءوز ەلىمىزدە ورىن الىپ جاتىر. ءبىر بايقايتىنىمىز، باسقا فاكتورلارعا قاراعاندا، ساياسي ەليتا ىشىندەگى قارىم-قاتىناستار ىقپالى ەرەكشە باسىمدىققا يە.

اقپاراتتىق-تەحنولوگيالىق ءداۋىردىڭ ناسيحاتى ءدۇيىم دۇنيەنى جاۋلاعالى بەرى شارتاراپتا ۇلى فرەنسيس فۋكۋياما ايتقانداي: «سەنىم راديۋسى» سىعىمدالىپ كەلەدى. الدە كەسىرىنەن دەيمىز بە، الدە الەۋەتىنەن دەيىك پە، ايتەۋىر ەلىمىزدىڭ اقپاراتتىڭ اعىمىنىڭ اسەرى جۇرتشىلىقتى امورفتىق كۇيگە تۇسەرگەندەي كورىنەدى. انىعىندا، باسقا تاسىلدەردى ەسەپكە الماي تۇرىپ، اقپاراتتىق اعىننىڭ تاسقىنى تولاسسىز كۇشەيۋ ۇستىندە.

ەلىمىزدە سوڭعى ۋاقىتتا ورىن العان جاعىمسىز جاعدايلار بۇكىل قازاقستاندى ءدۇر سىلكىندىرىپ قانا قويماي، ۇلان بايتاق اتىراپتى يەلەنىپ وتىرعان ەلدىڭ ەرتەڭىنە كۇمان كەلتىرگەندەي كورىندى.  اسىرەسە، ازىرگى كۇنى ساياسي ساحناداعى كورىنىستەر بارشا بۇقارىنىڭ كوڭىل كۇيىنە كىربىڭ بۇلت ۇيالاتىپ، «زاماننىڭ كەلبەتىنەن قورقامىن» دەۋشىلەردىڭ قاراسى كوبەيۋدە. بۇعان دالەل كەلتىرە كەتسەك. جۋىردا وتاندىق اقپارات نارىعىنا جول تارتقان «رەيتينگ.kz» زەرتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، تاياۋ بولاشاقتا ورىن الۋى مۇمكىن قازاقستاننىڭ تۇراقتى دامۋى ءۇشىن ىقتيمالدىلىعى 27 قاۋىپ-قاتەر ىرىكتەلىپ جاريالاعان بولاتىن.

ايتىپ ايتپاي نە كەرەك، وسى كورىنىستەردىڭ ءبىرازى ءوز ەلىمىزدە ورىن الىپ جاتىر. ءبىر بايقايتىنىمىز، باسقا فاكتورلارعا قاراعاندا، ساياسي ەليتا ىشىندەگى قارىم-قاتىناستار ىقپالى ەرەكشە باسىمدىققا يە.

بيلىكتەگى ءارتۇرلى توپتار قوعامدىق سانادا كوبىنە «كلان» دەپ اتالادى. ءبىز بىلەتىن بىرنەشە كلاندار بيلىكتى قۇراۋشىلار بولىپ تابىلاتىندىقتان، ولاردىڭ ءوز مۇددەلەرىن العا شىعارىپ، ىقپالىن تانىتۋى مەن كۇشەيتۋى ءۇشىن ۇلكەن قاقتىعىسقا بارا الاتىنىن باق-تان كورىپ، وقىپ كوڭىلىمىزگە ءتۇيىپ جۇرگەن جايىمىز بار.

كوپتەگەن ادام شىعىنىنا اكەلىپ سوقتىرعان ارازدى ارانداتۋلار فاكتورى بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ پايداسىنا شەشىلۋى ىقتيمال. الەۋمەتتىك قارسىلىقتاردىڭ ءوسۋ فاكتورى دا لوببي توپتاردىڭ قۋىرشاق ويىنىنا اينالۋى  ابدەن مۇمكىن. الەمدىك ساياسي ساحنانىڭ تاريحىنا ۇڭىلەر بولساق، ۇلكەن-ۇلكەن كلاندار، جەتەكشى توپتار وسىنداي ديۆەرسيالىق ءادىستى قولدانىپ كەلەدى. ن.ماكياۆەلليدىڭ قايىرىمسىزدىق ساياساتتىڭ نەگىزگى بولىپ سانالاتىندىعىن، «ماقسات امالداردى اقتايدى» دەگەن قاعيدانىڭ ءوز ومىرشەڭدىگىن جويماي وتىرعانىن وسىدان كورەمىز.

تەرروريزم مەن ءدىني ەكسترەميزم فاكتورى قازىرگى قوعامنىڭ كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيتىن ۇلكەن ماسەلەگە اينالىپ وتىر. ءدىن اتىن بۇركەمەلەپ جامىلعان بۇل دەسترۋكتيۆتى  توپتارمەن كۇرەس تەك قۇقىقتىق، قۇزىرلى مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ نازارىندا عانا ەمەس، ازاماتتىق قوعامنىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىنىڭ ءجىتى باقىلاۋىندا بولۋى كەرەك. كەزىندە مەملەكەت تاراپىنان جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردىڭ كەسىرىنەن قازىر وسى ماسەلەنىڭ «قانى سورعالاپ تۇر».

زەرتتەۋ ناتيجەسىندە نازارعا ىلىككەن تۇس، قر پرەزيدەنتىنىڭ بيلىككە ىقپال ەتۋ مۇمكىندىگىنەن ايىرىلىپ قالۋ قاۋپىنە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىلدى.  ەلباسىنىڭ قارسىلاستارى (ەل ىشىندەگى مەن سىرتتا) بۇقارا اراسىنا جانە باق كوزدەرىن ونىڭ دەنساۋلىعىنىڭ جاعدايىنىڭ ناشارلاعاندىعى تۋرالى ءجيى اقپار تاراتقانمەن، ۇلت كوشباسشىمىزدىڭ دەنىنىڭ ساۋلىعى مەن اماندىعىن جاقسى دەپ ەسەپتەيمىز. دەسەك تە، بۇل فاكتور تەك ءبىزدىڭ ەل ءۇشىن عانا ەمەس، ساياسي ساحناداعى بارلىق مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنا دا ايتىلادى. سەبەبى ەل بيلەۋشىلەرى - قوعام تۇراقتىلىعىنىڭ كەپىلى. قارسىلاسۋشى توپتار اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ ءورشىپ كەتپەۋىنە بالتا شاباتىن جانە تەپە-تەڭدىكتى ۇستايتىن دا ەڭ الدىمەن بيلەۋشى.

قازىرگى تاڭدا، كوز جەتكىزىپ وتىرعانىمىزداي، قر پرەزيدەنتىنە جانە ونىڭ جاقىن جاقتاستارىنا ۇلكەن ساياسي نۇقسان كەلتىرۋ ماقساتىندا كەڭ اۋقىمدى كومپرومات سوعىسىن قولدانۋ ءادىسى كەڭ ەتەك الىپ جاتىر. بۇل فاكتوردىڭ ورىن الۋى ناتيجەسىندە رەسپۋبليكا باسشىسىنا جانە مەملەكەتتىك بيلىك ينستيتۋتىنا قوعامدا تۇتاستاي سەنىمسىزدىك قالىپتاستىراتىنى ايدان انىق.

تاعى ءبىر نازار اۋدارار تۇس، «ساراي توڭكەرىسىنىڭ» ورىن الۋى. ياعني، جەتەكشى توپتاردىڭ قىسىم جاساۋى ارقىلى مەملەكەت باسشىسىن وتستاۆكاعا كەتىرۋ مەن باسقا دا ايلالاردى قولدانۋ ادىسىنە كۇمانمەن قاراساق تا، ورىن الۋ ىقتيمالدىلىعى بارىن دا جاسىرماعانىمىز ابزال.

زەرتتەۋ اگەنتتىگىنىڭ زەرتتەۋ ناتيجەسىنە قورىتا قارايتىن بولساق، بۇل قاتەرلەردىڭ دامىپ كەلە جاتقانى مەملەكەتىمىزگە ۇلكەن قاۋىپ تۋدىرۋ مۇمكىندىگىن كورسەتسە كەرەك.

جالپى ايتقاندا،  ۇلكەن قاتەر تۋدىرۋى مۇمكىن ىشكى الەۋمەتتىك-ساياسي فاكتورلار قازىرگى ومىرىمىزدە كورىنىس الىپ جاتىر. جاسىرمايىق، مەملەكەتىمىزدىڭ تۇراقتىلىعى جانە قاۋىپسىزدىگى ءۇشىن ءارتۇرلى قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ پايدا بولۋى مەملەكەتتىك بيلىك پەن باسقارۋ جۇيەسىندەگى سىن كوتەرمەس جاعدايدىڭ كورسەتكىشى بولىپ تابىلادى.

ونداي جاعىمسىز كۇيگە شىنايى ومىردە تۇسپەس ءۇشىن قوعامدا قوردالانعان ماسەلەلەردى جويۋعا باعىتتالعان قاجەتتى، كەشەندى شارالاردى تياناقتى ۇيىمداستىرۋ ارقىلى ءاربىر مەملەكەتتىك ورگاننىڭ اشىقتىعىن، ترانسپارەنتتىلىگىن، تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدى تالاپ ەتەدى. سونىمەن قاتار، مەملەكەتتىك اپپاراتقا قوعامدىق باقىلاۋ ورناتۋعا مۇددەلى ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارىنىڭ ءرولىن شىنايى كۇشەيتۋ - زامان تالابى. سول ارقىلى مەملەكەت پەن قوعام اراسىندا ءوزارا كومەك، كەلىسىم، كونسترۋكتيۆيزم، ترانسپارەنتتىلىك نەگىزدە تۇراقتى قارىم-قاتىناسىن كەڭەيتۋ قاجەت. ال ءاربىر ازامات ءوز كەزەگىندە «كلاندىق جۇيە» دەگەن تۇسىنىكتى ەسكىلىكتىڭ قالدىعى دەپ قابىلداعانى ءجون.

تاۋەلسىز مەملەكەتىمىزدىڭ قارىشتاپ دامۋىنا ەشبىر قازاقستاندىق كۇمان كەلتىرمەسى انىق، الايدا ءاربىر جاندا الارميزم بولارى حاق.  ەڭ باستىسى، حح عاسىردىڭ پوستمودەرنيستتەرىنىڭ ءبىرى جان بودريياردىڭ ەڭبەگىندە ايتىلعانداي «ۇندەمەس كوپشىلىكتىڭ كولەڭكەسىندە» قالىپ قويمايىق!

«اباي-اقپارات»