نەمەسە تاۋەلسIزدIك ءۇشIن كۇرەسكەندەرگە قارسى شابۋىل قايتا باستالعانى ما؟

پاتشالىق جانە كەڭەستiك رەسەي كەزiندە قا­زاقتىڭ اتىنا، ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi جەتەكشi­لەرiنiڭ اتىنا نەلەر سوزدەر ايتىلمادى. قازاقتى "دالا تاعىلارى", "توپاس", "نادان", "جاعىمپاز", "جابايىلار", "بەيشارالار" دەسە، كەنەسارىعا "دالا قاراقشىسى", "باسكەسەر", "بۇ­لiكشi" دەگەن ايدار تاقتى. وسىلاردى ەستiگەندە كوكiرەگiمiز قارس ايىرىلاتىن. بۇل، ارينە، باس­قا زامان ەدi...

ال "مىسل" (بۇرىنعى "كوممۋنيست") جۋرنالىنىڭ بيىلعى جىلدىڭ ماۋسىم، شiلدە ايلارىنداعى سانىندا جارىق كورگەن باقىتجان اۋەلبەكوۆ دەگەننiڭ "قازاقستاندى وتارلاۋ جانە كەنەسارى قاسىموۆ كوتەرiلiسi" اتتى ماقالاسى تۋرا سولاردى ەسكە تۇسiرەدi. مەن باسىندا ماقالا اۆتورىن رەسەي دەرجاۆاسىنىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن رەسەي ازاماتتارىنىڭ بiرi مە دەپ قالدىم. سويتسەم، ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى، جوعارىدا اتالعان جۋرنالدىڭ رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسi ەكەن.

اۆتور ماقالاسىن "قازاقستاندا ورىس وتارشىلىعى دەگەن ەشقاشان بولماعان، تiپتەن بولۋى مۇمكiن ەمەس، سوندا بولماعان وتارشىلىقپەن كەنەسارى قالاي كۇرەسiپ ءجۇر؟ بiراق، وكiنiشكە قاراي تاريحشىلار وعان قازاقستان تاريحىنان ورىن بەرiپ قوي­عان. بۇگiنگi كۇننiڭ تالابىمەن قاراعاندا، بۇل - باستان-اياق وتiرiك", - دەپ باستايدى.

نەمەسە تاۋەلسIزدIك ءۇشIن كۇرەسكەندەرگە قارسى شابۋىل قايتا باستالعانى ما؟

پاتشالىق جانە كەڭەستiك رەسەي كەزiندە قا­زاقتىڭ اتىنا، ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi جەتەكشi­لەرiنiڭ اتىنا نەلەر سوزدەر ايتىلمادى. قازاقتى "دالا تاعىلارى", "توپاس", "نادان", "جاعىمپاز", "جابايىلار", "بەيشارالار" دەسە، كەنەسارىعا "دالا قاراقشىسى", "باسكەسەر", "بۇ­لiكشi" دەگەن ايدار تاقتى. وسىلاردى ەستiگەندە كوكiرەگiمiز قارس ايىرىلاتىن. بۇل، ارينە، باس­قا زامان ەدi...

ال "مىسل" (بۇرىنعى "كوممۋنيست") جۋرنالىنىڭ بيىلعى جىلدىڭ ماۋسىم، شiلدە ايلارىنداعى سانىندا جارىق كورگەن باقىتجان اۋەلبەكوۆ دەگەننiڭ "قازاقستاندى وتارلاۋ جانە كەنەسارى قاسىموۆ كوتەرiلiسi" اتتى ماقالاسى تۋرا سولاردى ەسكە تۇسiرەدi. مەن باسىندا ماقالا اۆتورىن رەسەي دەرجاۆاسىنىڭ سويىلىن سوعىپ جۇرگەن رەسەي ازاماتتارىنىڭ بiرi مە دەپ قالدىم. سويتسەم، ول قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتى، جوعارىدا اتالعان جۋرنالدىڭ رەداكتسيا القاسىنىڭ مۇشەسi ەكەن.

اۆتور ماقالاسىن "قازاقستاندا ورىس وتارشىلىعى دەگەن ەشقاشان بولماعان، تiپتەن بولۋى مۇمكiن ەمەس، سوندا بولماعان وتارشىلىقپەن كەنەسارى قالاي كۇرەسiپ ءجۇر؟ بiراق، وكiنiشكە قاراي تاريحشىلار وعان قازاقستان تاريحىنان ورىن بەرiپ قوي­عان. بۇگiنگi كۇننiڭ تالابىمەن قاراعاندا، بۇل - باستان-اياق وتiرiك", - دەپ باستايدى.

ءيا، قازاقستان قازiرگi كۇنi رەسەي دەرجاۆاسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىنىڭ نىساناسىندا تۇرعان ەل ەكەنi راس. بۇل تۋرالى رەسەيلiك كەيبiر اپەرباقان ساياساتكەرلەر مەن پۋبليتسيستەر اشىقتان-اشىق ايتىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. رەسەيدiڭ بۇل ساياساتىنا بiزدiڭ بيلiك تە كەتارi ەمەس. بiراق، ازiرگە بۇل سايا­ساتتىڭ iسكە اسۋىنا توسقا­ۋىل بولىپ تۇرعان ەكi كۇش بار. بiرiنشiسi - قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسiزدiگi ءۇشiن كۇرەس تاريحى، ەكiنشiسi - بۇگiنگi ۇلتجاندى قازاقتاردىڭ جانايقايى. بiراق، ەكiن­شiسiنiڭ بيلiكتiڭ الدىندا دارمەنi جوق، ايتادى دا قويادى، ايقايلايدى دا تىنادى. ال قازاق تاريحىنان يساتاي تايمانوۆ، سىرىم داتوۆ، ابىلاي حان، كەنەسارى قاسىمۇلىنىڭ اتىن الىپ تاس­تاۋ وڭاي شارۋا ەمەس. رەسەيدiڭ سويىلىن سوعۋشىلار ەندiگi جەردە وسى ماسەلەمەن اينالىسا باستاعان سياقتى. ايتپەسە، قازاق بالاسىنىڭ اتا-بابالاردىڭ ارۋاعىمەن الىسقانىن كiم كورگەن؟!

قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى، ونىڭ iشiندە كەنەسارى كوتە­رiلiسi - بiرشاما ءتاۋiر، جۇيەلi زەرتتەلگەن تاقىرىپتاردىڭ بiرi. كەنەسارى قاسىمۇلى جايلى تالاي ەڭ­بەك جازىلدى، ونداعان ديس­­سەرتاتسيا قورعالدى. رەسەي­دiڭ اسكەري مۇراعاتىندا جۇزدەگەن، مىڭداعان ماتەريالدار بار. ولاردىڭ كوپ­شiلiگi عىلىمي اينالىمعا ەندi. مۇحتار اۋەزوۆ كەنە حان تۋرالى پەسا، Iلياس ەسەنبەرلين رومان جازدى، دەرەكتi فيلمدەر ءتۇسiرiلدi. كەنەسارى جانە ول باستاعان كوتەرiلiس تۋرالى تەك قازاق، ورىستار عانا ەمەس، "رە­سەيدi 10 جىل سوعىس جاعدا­يىندا ۇستاعان دالا قاھارمانى" رەتiندە باتىس جۇرتى دا بiلەدi. كەنەسارىعا قارسى اتتانعان ورىستىڭ كەيبiر وفيتسەرلەرiنiڭ ءوزi كەيiن كەنەسارىنى زەرتتەۋشiلەر بولىپ كەتتi. وسىلاردىڭ ءبارi كەنەسارى تۋرالى بۇگiنگi بiزدەن كەم بiلدi, كەم ويلادى دەيسiز بە؟!

وسىلاردىڭ iشiنەن اۆتور­دىڭ كوز قيىعىنا iلiككەنi ن.ا.كەنەسارينانىڭ "و دەياتەلنوستي كەنەسارى حانا پو تسارسكيم دوكۋمەنتام" (الماتى، 2001), ورىس جازۋشىسى ۆ.گ.كورولەنكونىڭ شىعارمالار جيناعى جانە ك.ك.ابۋەۆ­تiڭ ابىلاي حان تۋرالى جاز­عان بiرەر ەڭبەگi عانا ەكەن. اۆتور اتالعان ەڭبەكتەردi زەرتتەۋ، بiلۋ، وي ءتۇيۋ تۇرعىسىنان ەمەس، ءۇزiپ-جۇلىپ، تەك كونترارگۋمەنت رەتiندە عانا قولدانعان.

بiز بۇل ماقالامىزدا اۆتوردىڭ جازعان ءاربiر سويلە­مiن تالداپ جاتپايمىز، تەك قازاقتىڭ ۇلت مۇددەسiنە قاتىستى كەيبiر تۇستارىنا عانا توقتالىپ وتەمiز. ويت­كەنi ماقالا وراسان زور عىلىمي تالداۋدى قاجەت ەتپەيدi جانە كەلتiر­گەن دالەل، ءۋاجi - وسال، ويى -  جۇيەسiز. ماقالانىڭ العا قويعان باستى ماقساتى - حIح عاسىردىڭ بiرiنشi جارتىسىنداعى قا­زاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىمۇلى باستاعان ۇلت-ازاتتىق كوتەرiلiسi تاريحىن جوققا شىعارۋ. اۆتور العا قويعان ماقساتىن ورىنداۋ جولىندا قازاقتىڭ ار-نامىسىنا تيiپ، حالىقتىڭ تاريحىنا قيانات جاساعان.

ن.ا.كەنەسارينانىڭ "ورىستار قازاق جەرi ارقىلى شىعىس ەلدە­رiنە وتەتiن ساۋدا جولىن اشتى" دەگەن ءسوزi اۆتوردىڭ شامىنا قاتتى تيسە كەرەك. "رەسەيدiڭ ساۋدا كەرۋەن­دەرi بۇل دالادا قازاق دەگەن حالىق اتىمەن جوق كەزدە جۇزدەگەن، مىڭداعان جىل بۇرىن جۇرەتiن بولعان" دەپ بiلگiرسيدi. قاراعىم-اۋ، مۇنداي ءسوزدi ايتۋ ءۇشiن ءسال ويلانساڭ نەتتi, تiپتەن تاريحقا تەرەڭ بويلاي الماساڭ دا، تاريحتى بiلەتiن ورىستاردىڭ وزiنەن سۇراپ بiلiپ المادىڭ با؟ ال بiلمەيدi ەكەنسiڭ، بiلiپ ال. ورىستار 1483 جىلى ورال تاۋىنان بەرi العاش اتتاپ باسقانعا دەيiن ورىستاردا سiبiر تۋرالى ءسوز دە، تۇسiنiك تە بولماعان. وعان دەيiن بۇل ولكەنi ساموەدتەر مەن تۇركi-قىپ­شاق، تۋنگۋستار مەكەندەگەن. "سi­بiر" ۇعىمى اۆستريالىق ەلشi, بارون س.گەربەرشتەيننiڭ 1549 جىلى جارىق كورگەن "موسكۆا تۋرالى بەلگiلەۋلەر" اتتى ەڭبەگiندە العاش عىلىمي اينالىمعا ەنگەن. "سiبiر" اتاۋى - ورماندى، نۋلى، سۋلى جەر دە­گەن تۋنگۋس ءسوزi. "سiبەر - جاۋىندى ولكە" دەگەن ءسوز قازاقتا دا بار.

ورىستار حVI عاسىردان باستاپ سiبiرگە كەلگەندە مۇندا تايبۇعا ۇرپاقتارى قۇرعان "تۇمەن حاندىعى" تۇرعان. تايبۇعانىڭ اتا-باباسى كەرەيت ۋاڭ حاننىڭ iنiسi جاقاقامبى. سويتكەن كەرەيلەر بۇگiنگi قازاقتىڭ بiر توبىن قۇراپ وتىر.

حIII-حV عع. ەۋرازيا دالاسى (ورىس­تار حVI ع. باستاپ "التىن وردا" دەپ اتاعان) جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسى بيلiگiندە بولدى. دەرجاۆانى بيلەگەن 38 حاننىڭ كوپشiلiگi الدەقاشان قازاق بولىپ كەتكەن ورىس حان، توقتامىس حاننىڭ ۇرپاقتارى. ول كەزدە رەسەيلiكتەر التىن وردانى بيلەگەنi بىلاي تۇرسىن، وردا حاندارىنىڭ قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايتىن. قارا تەڭiز، ەدiل، جايىقتان قىتاي، ۇندiستانعا دەيiنگi ساۋدا كەرۋەنiنiڭ تiزگiنiن قىپشاق-قازاق، نوعاي، تاتار ساۋداگەرلەرi ۇستاعان.

التىن وردانى قۇرتۋ ارقىلى ورىستاردىڭ باعىن ماۋرەنناحرلىق ءامiر تەمiر اشتى. بۇل - 1395 جىل. سونىڭ وزiندە ورىستار وردا بيلiگiنەن 1480 جىلعى 11 قاراشادا ازەر بوساعان. بۇل كەزدە قازاق حاندىعى الدەقاشان (1465/1466) قۇرىلىپ قويعان بولاتىن. ورىستىڭ العاشقى ۇلتتىق مەملەكەتi - ماسكەۋلiك رۋس قازاق حاندىعىنان 36 جىلدان سوڭ قۇرىلدى. ال اۆتوردىڭ "مۇندا (قازاقستان تەرريتورياسىن ايتىپ وتىر - ز.ق.) مىڭ جىل بۇرىن ورىستار تۇرعان" دەگەنi قاي ساندىراعى؟ سوناۋ ساق-ءۇيسiن داۋiرiنەن (ب.ز.د VII ع.) بەرi بۇل دالادا قازاق اتىمەن بولماسا دا كەيiن قازاق ەتنوتوبىن قۇراعان تۇركi تايپالارى مەكەندەگەن. موڭعول، جوڭعار شاپقىنشىلىعىن ايتپاعاندا، ورىس وتارلاعانعا دەيiن بۇل دالانى قازاقتان وزگە ەشكiم يەلەنiپ كورگەن ەمەس. دالانىڭ بۇگiنگi اقى يەسi - قازاق.

اۆتوردىڭ ءوز اتا-باباسىنىڭ تابانىمەن شوق باسىپ ءجۇرiپ قور­عاعان جەرiن حV-حVI ع.ع. دەيiن نوۆگورود، ماسكەۋدەن بەرi اسىپ كورمەگەن ۆارياگتارعا تەلiگەندەگi ماقساتى نە؟ رەسەي دەرجاۆاسى بۇل بەيشارانىڭ كومەگiنە ءزارۋ ەمەس ەكەنiن نەگە تۇسiنبەيدi?

رەسەيدiڭ ساۋدا كەرۋەندەرiنiڭ قازاق جەرiنە كەلۋi العاش تاۋەكەل حان (1583-98), حاقنازار حاننىڭ (1537-81) تۇسىندا باستالدى. قازاق جەرiن وتارلاۋ، كۇش كورسەتۋ، قازاق ەلشiلەرiن تۇتقىنداۋ، حان تاعىنا مۇراگەر سۇلتانداردى (وراز-مۇ­حاممەد) ۇستاپ اكەتۋ سياقتى وزبىرلىق، ن.ا.كەنەسارينا دۇرىس كورسەتiپ وتىرعانداي، ورىستىڭ ساۋدا كەرۋەندەرi كەلە باستاعان كەزدەن باستالدى ەمەس پە! كوزگە ۇرىپ تۇرعان شىندىقتى نەسiنە بۇرمالايسىڭ؟

اۆتور شiمiرiكپەستەن "كەنەسارىنىڭ تۇسىندا ورىستار قۇر­عان گارنيزون، بەكiنiستەردi ايتپاعاندا قازاق جەرiندە قازاقتاردى قانايتىن ورىس بولعان جوق" دەيدi (69-بەت.) سوندا قازاق دالاسىندا سالىنعان ورىستىڭ اسكەري گارنيزون، بەكiنiستەرiن قازاقتار سالىپ، قازاق قورعاپ تۇرعان با؟ ول ءۇشiن اۋەلi گارنيزون، قامال دەگەننiڭ نە ەكەنiن بiلiپ الۋ كەرەك ەدi عوي. گارنيزون دەگەنiمiز - قامال، قالا، تاعى باسقاداي نىسانالى مەكەندەردi كۇزەتۋ ءۇشiن جاساقتالعان اسكەري توپ. بiر گارنيزوندا قارۋلانعان 1000-1500 اسكەريلەر تۇرعان. سوندا ور، ورالدان - ەرتiس، جەتiسۋدان - سىر بويىنا دەيiنگi 30-عا جۋىق اسكەري بەكiنiس، قامال-قورعانداردا، بەكەتتەردە، پوستىلاردا قانشا اسكەر بولعانىن ەسەپتەي بەر.

حالىقتى حالىق جاۋلاپ الىپ، حالىقتى حالىق قانامايدى. قازاق جەرiن جاۋلاپ العان - رەسەي پاتشاسى مەن اسكەريلەرi. جانە ول سانىنىڭ ازدىعىنا قارامايدى، سايمان جانە سوعىس تاكتيكاسىنىڭ قۋاتتىلىعىمەن ەسەپتەلەدi. قىتاي حالقىنىڭ 7 پايىزىنا جەتپەيتiن شۇرشiتتەر حVII عاسىر باسىندا قىتايدى جاۋلاپ الىپ 365 جىل، جوشى حان ءوزiنiڭ ەنشiسiنە تيگەن 4 مىڭ ادام جانە ولاردىڭ ۇرپاعىنىڭ كۇشiمەن جوشى ۇلىسى دەرجاۆاسىن قۇرىپ، ەۋرازيانىڭ اۋقىمدى بولiگiن 240 جىل بيلەگەنiنەن حاباردار بولارسىز. ال سiز بولساڭىز "اسكەري گارنيزوندارىن قۇرعانى بولماسا قازاقتى قانايتىن ورىس بولعان جوق" دەيسiز.

سiز "كەنەسارىنىڭ تۇسىندا ورىس وتارشىلىعى بولماعان" دەيسiز. ورىستىڭ وتارشىلىق ساياساتى كەنەسارىدان ءجۇز جىل بۇرىن باستالىپ iسكە اسقانىنان حاباردار ەمەس سياقتىسىز. قازاق جەرiن وتارلاۋعا نۇسقاۋ بەرگەن I پەتر پاتشانىڭ ءوزi بولاتىن. 1722 جىلى I پەتر پارسى جورىعىنان قايتقان جولىندا استراحانعا توقتاپ قازاقتىڭ كوز جەتكiسiز دالاسىنا كوزiنiڭ سۇعىن قاداپ تۇرىپ: "بۇل دالا ورتا ازيا، ودان ءۇندiستان، تiپتەن بۇكiل شىعىس الەمiنە بiزدiڭ ىقپالىمىزبەن ساۋدامىزدى جەتكiزەتiن قاقپا ەكەن. سوندىقتان قىرعىز-قايساقتار دەلiنەتiن بۇل الاڭعاسار حالىق (پەتردiڭ سوزiمەن ايتقاندا، لەگكومىسلەننىي نارود) بiزدiڭ قول استىمىزدا بولۋعا تيiستi" ("ي توي رادى پريچينى ونايا-دە وردا پوترەبنا پود روسسيسكوي پروتەكتسيەي بىت") دەگەن ءسوزiن پەتردiڭ تiلماشى ا.تەۆكەلەۆ جازىپ قالدىرعان.

اق پاتشانىڭ مىسىق تiلەۋiن سەزiپ قويعان جوڭعارلار وسى اڭگiمەدەن سوڭ بiر جىل وتپەي جاتىپ 1723 جىلى قازاق جەرiن شاپتى. قازاق حالقى ادام ايتقىسىز قاسiرەتكە ۇشىرادى. بۇل قاسiرەت تاريحتا "اقتاباندى شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما" دەپ اتالادى. بiزدiڭ ءوز اعايىندارىمىزدىڭ اراسىندا   (iشiندە قايسىبiر تاريحشىلار دا بار) "جوڭعار شاپقىنشىلىعى كەزiندە ورىس اعايىندار بiزگە كومەك قولىن سوزباعاندا قۇرىپ كەتكەن بولار ەدiك" دەلiنەتiن سولاقاي پiكiر بار. سوندا ول قانداي كومەك؟ ورىستار قازاقتىڭ قولىنا بiر سايمان ۇستاتتى ما؟ قازاققا ارا ءتۇسiپ، جوڭعارلارعا قارسى بiر ۆزۆود اتتاندىردى ما؟ جوق، ويت­كەن جوق. كەرiسiنشە، جوڭعارلارمەن استىرتىن كەلiسiم جۇرگiزدi. قىتاي، موڭعول دەرەكتە­رiنە جۇگiنەر بولساق، جوڭعاردى باتۋر حۋنتايشى باسقارعان 15 جىلدا (1635-50 جج.) رەسەي مەن جوڭعار اراسىندا 17 رەت، ال 1720-55 جىلدارى 19 رەت ەلشi الماسقان (بنماۋ-ىن ءتۇۇح. دەد بوت، 1604-1917. ۋب.، 1968,   73-ب). ورىستار قا­زاق­قا كومەكتەس­كەنi بىلاي تۇرسىن، حالقى جوڭعارلاردان جاپا شەگiپ جاتقان قازاق اقسۇيەكتەرiن ۇگiتتەپ، كەيدە تiپتەن قىسىم جاساپ، بiر-بiرلەپ رەسەيدiڭ بوداندىعىنا (پوددانستۆو) وتكiزiپ، وتپەگەندە­رiنiڭ قىر سوڭىنا ءتۇسiپ تىنىشتىق بەرمەگەن.

رەسەي بوداندىعىن العاش قابىلداعان ابiلقايىردىڭ ءوزi ورىستاردان كۇتكەن جەمiسiن كورە العان جوق. كەرiسiنشە، رەسەيلiكتەر­دiڭ ايتقانىمەن جۇرمەگەنi ءۇشiن ءجۇرiپ-تۇرۋىنا شەكتەۋ قويىلىپ، اقىرى ورىنبور گۋبەرناتورى ي.نەپليۋەۆتiڭ تiكەلەي نۇسقاۋىمەن ورتا ءجۇزدiڭ سۇلتانى، ءوزiنiڭ اتالاس تۋىسى باراقتىڭ قولىمەن ءولتiرiلدi.

بiر جاعىنان جوڭعار شاپقىنشىلىعى، ەكiنشi جاعىنان رەسەيدiڭ قىسىمى كۇشەيگەندiكتەن ورتا ءجۇزدiڭ حانى ابiلمامبەت، ابىلاي ءباھادۇر سۇلتاندار 1740 جىلى ورىنبوردا رەسەيمەن كەلiسiمگە وتىردى. بۇل رەسەيگە باعىنۋ ەمەس، تاكتيكالىق شەگiنiس بولاتىن.

قازاق اراسىندا "ابىلايدى قالدان-سارەننiڭ قاماعىنان ازات ەتۋگە ورىس ەلشiسi ك.ميللەر مىرزا كومەكتەستi" دەگەن پiكiر قالىپتاسقان. شىنىمەن سولاي ما؟ دەرەكتەرگە جۇگiنiپ كورەلiك. ەگەر ورىستار شىنىمەن ابىلايدى ازات ەتۋدi iزگi ماقسات تۇتسا پاتشاعا پاتشا حات جازۋى كەرەك ەدi. بiراق، ك.ميللەر قالدان-سەرەنگە پاتشانىڭ ەمەس، ورىنبور گۋبەرناتورىنىڭ حاتىن اپارعان. جوڭعارياعا بارا جاتقان جولىندا ك.ميللەر قازاقتارمەن كەزدەسكەندە ۇلى ءجۇزدiڭ باتىرى ناۋرىز ونىڭ "ابىلايدى ازات ەتۋگە بارا جاتىرمىن" دەگەن سوزiنە سەنبەي حاتتى كورسە­تۋiن تالاپ ەتكەن. بiراق، ك.ميللەر ول حاتتى قازاقتارعا كورسەتپەگەن. ورىستار ابىلايدىڭ بوستاندىققا شىعۋىن قولداماعانى بىلاي تۇر­سىن، ۆ.مويسەەۆتiڭ ايتۋىنشا، ابىلايدىڭ بوساپ شىعۋى رەسەي بيلiگiن قاتتى الاڭداتقان. ۆ.مويسەەۆ وسىعان بايلانىستى ي.نەپليۋ­ەۆ­تiڭ سىرتقى iستەر كوللەگياسىنا جiبەرگەن حاتىنان ءۇزiندi كەلتiرگەن. وندا ي.نەپليۋەۆ "ابىلايدىڭ ەركiندiك الۋى وتە قاۋiپتi" دەپ جاز­عان (مويسەەۆ ۆ.ا. دجۋنگارسكوە حانستۆو ي كازاحي حVII-حVIII ۆۆ. ا-ا، 1991, س.153). ناتيجەسiندە "قىتايلارعا iش تارتىپ وتىر" دەگەن جەلەۋمەن ورىس پاتشاسى 1771 جىلى ابىلايدىڭ حاندىعىن مويىنداماي قويدى. ول تۋرالى جارلىقتا بىلاي دەيدi: "سلەدستۆيە ەتوگو پرەدپيسانو نە ۆىداۆات ابلايۋ گراموتۋ ي درۋگيە زناكي نا حانسكوە دوستوينستۆو، ا چتوبى ەتوت ۆارۆار سيلنەە پوچۋۆستۆوۆال نەگودوۆانيە، ۆىزۆاننوە ەگو پوستۋپكامي، ۆەلەنو پرەكراتيت ۆىداچۋ ەمۋ جالوۆانيا" (گرۋمم-گرجيمايلو. زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي. ت.II, ل. 1926, س.696). اقىرى نە بولدى؟ قازاقتار جوڭعارلارمەن 120-125 جىل (1635-1757) جانكەشتiلiكپەن كۇرەسiپ جوڭعار باسقىنشىلارىنان ازات ەتiلگەندە ورىستىڭ قول استىنا قالاي ءتۇسiپ قالعانىن وزدەرi دە بiلمەي قالدى...

1820-جىلدان باستاپ قازاق جەرiندە وكرۋگتەر مەن وكرۋگتiك پريكازدار قۇرىلدى. ءتۇتiن باسىنا، تiپتەن ءوز جەرiندە وزدەرi كوشiپ-قونعانى ءۇشiن سالىق تولەيتiن بولدى. كەنەسارى كوتەرiلiسi باستالعاننان 30 جىل بۇرىن 1809 جىلعى پريكاز بويىنشا سالىق تولەي الماعان قازاقتار بالالارىن قۇلدىق­قا بەردi. ۇل بالانىڭ قۇنى 4-5 قانار قارا بيداي، قىز بالانىڭ قۇنى 3-4 قانار قارا بيدايعا باعالاندى (ە.بەكماحانوۆ. قازاقستان حIح ع. 20-40 جىلدارىندا. الماتى، 1994, 142-ب). 1830 جىلى جەر اۋدارىلعان پولياك گۋستاۆ زەمسكيدiڭ "قىرعىزدار" پوەماسىندا قازاقتاردىڭ اۋىر حالi باياندالعان.

ورىستار قازاقتىڭ مەملەكەتiن جويعاننان كەيiن "بوس جاتقان جەرلەرiنە" قول سالدى. ورىستار 1690-1830 جىلدار ارالىعىندا قازاق جەرiنە كازاك، ورىسى ارالاس 1 ميلليون 350 مىڭ ادام، 100 مىڭ اسكەريلەر اكەلگەن. جانە ولارعا 150 مىڭ كەرجاقتار مەن باپتيستەر كەلiپ قوسىلعان. بۇل سان جىل سايىن ءوسiپ وتىرعان. 1868 جىلى تەك سiبiر كازاك اسكەرiندەگi ادام سانى 135756 ادامعا دەيiن وسكەن (مارات مۇقانوۆ. قازاق جەرiنiڭ تاريحى. 23-ب). وسىنىڭ ءبارi وتارلاۋ بولماعاندا ورىستار قازاق دالاسىنان اتاسىنىڭ باسىن iزدەپ ءجۇر مە ەدi?!

كەنەسارى، سiز ايتقانداي، اۆانتيۋريست ەمەس، ول - مۇراگەرلiك جولمەن 1841 جىلى قىركۇيەكتە ىرعىز بويىندا ءۇش ءجۇزدiڭ وكiلدەرiنiڭ قاتىسۋىمەن سايلانعان قازاقتىڭ سوڭعى حانى. شىڭعىس حاننىڭ "ۇلى جاساق زاڭى", "تاۋكەنiڭ جەتi جار­عىسىنان" بەرi ەل، جەرiنiڭ تۇتاستىعى، مىزعىماستىعى ءۇشiن حان جا­ۋاپتى. اتا قونىسىنا ورىستار كەلiپ گارنيزون، قامال، بەكiنiس سالىپ، حالقىن توناپ جاتسا، حان قالاي قول قۋسىرىپ قاراپ وتىرماق؟! كەنە حان ەل، جەرiنiڭ الدىنداعى پارىزىن ورىنداپ، رەسەي وتارشىلدىعىنا قارسى شىقتى. ال سiز بولساڭىز ول ءۇشiن حان كەنەگە ەكi ءتۇرلi كiنا تاعاسىز.

1). "اتا-بابامنىڭ جەرiن بوسات دەپ ۇيالماي-قىزارماي رەسەي پاتشاسىنا ۋلتيماتۋم قويدى". 2). "ابىلاي حاننىڭ كەزiندەگi قازاقتىڭ ەسكi حاندىق جۇيەسiن قايتا قۇر­ماققا ارەكەت جاسادى" دەيسiز..

بiرiنشi ماسەلەگە كەلسەك، اتا-بابا جەرiن بوگدە مەملەكەت كۇش­پەن باسىپ الىپ اسكەري قامالدار قۇرىپ، شۇرايلى جەرiن تارتىپ الىپ جاتسا باسقىنشىعا "نە جەرiمدi بوسات نەمەسە تۇراتىن جەرiڭدi ايت!" دەپ دات قويماعاندا اق پاتشانى قوناققا شاقىرىپ، اقسارباسىن ايتىپ سويىپ اياعىنا جىعىلا ما؟ جاۋىنا دات قويۋ - اتا ءتارتiپ. مۇنداي داتتى بۇرىن شىڭعىس حان تاتارلارعا، ورىس حان تەمiرگە، باراق حان ۇلىقبەككە قويعانىنان حابارسىز سياقتىسىز.

اۆتوردىڭ كەنە حانعا جاپقان ەكiنشi كiناسi تiپتەن دە قيسىنسىز. كەنەسارى حان اتاسىنىڭ كونەرگەن حاندىق جۇيەسiن قايتادان جاڭعىرتپاق بولدى دەيدi. سوندا قالاي رەسەي حIح ع. باسىندا ساليحالى كاپيتاليستiك قوعام قۇرىپ جاتىر ما ەدi? وزدەرi "ۇلت حالىقتارىنىڭ تۇرمەسi" ("تيۋرەم نارودوۆ") دەپ اتاعان سامودەرجاۆيالىق جۇيەدە ەدi عوي. ال سوندا كەنە حان ورىستار 15 جىل بۇرىن كۇشپەن جويعان قازاق حاندىعىنىڭ شاڭىراعىن قايتا كوتەرمەگەندە قازاق دالاسىنا "حرۋششەۆتىڭ كوممۋنيزمiن" اكەپ ورناتا ما؟ ايتقان سوزدە تيتتەي دە بولسا قيسىن بولۋ كەرەك قوي، قيسىنسىز ءسوز قىڭىر پiكiر تۋدىرادى نەمەسە قۇردىمعا كەتەدi.

اۆتور كەنە حانعا "كونەنi كوكسەۋشi" دەگەن كiنا تاعادى دا "كەنە حان شىڭعىس حاننىڭ زامانىندا، تىم بولماعاندا ابىلايدىڭ زامانىندا تۋ كەرەك ەدi" دەپ كەلەمەجدەيدi. شىڭعىس حان مەن كەنە حاننىڭ اراسىندا التى عاسىردان استام ۋاقىت جاتىر. ال ابىلاي حان - كەنە حاننىڭ اتاسى. ابىلاي حان ءوزiنiڭ ساياسي كورەگەن­دiگiنiڭ ارقاسىندا رەسەي مەن قىتاي اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى تەڭ ۇس­تاپ، ەل تاۋەلسiزدiگiن ساقتاپ قالدى جانە تاۋەلسiزدiكتiڭ تiزگiنi­نەن ايرىلماۋدى ۇرپاعىنا امانات ەتتi.

ارينە، كەنە حاننىڭ جاساعان قارسىلىق قادامدارى بۇگiن سiزگە ۇناماعانى سياقتى كەزiندە اق پاتشاعا دا ۇنامادى. پاتشا كەنەسارىعا قارسى جازالاۋشى وتريادتارىن بiرiنەن سوڭ بiرiن اتتاندىردى. قازاق سۇلتاندارىنىڭ اراسىنا iرiتكi سالدى، قايسىبiرiنە مانساپ، ماراپات ۇسىنىپ، كەنە حاندى قولداعانداردى اياماي جازالادى. قىرعىز ماناپتارىنىڭ، حيۋالىقتاردىڭ كۇشiمەن كەنە حاننىڭ الدىنان توسقاۋىل قويدى. قازاقتاردىڭ بەرەكە-بiرلiگiنە داق ءتۇسiردi. نا­تيجەسiندە كەنەسارى كوتەرiلiسi­نە قاتىسۋشىلار اۋىر جاعدايدا جان اياماي كۇرەستi. اقىرى جەڭiلدi. جەڭiلگەنi, باسىن الدىرعانى ءۇشiن سiز ونىڭ جاۋىن ەمەس، ءوزiن كiنا­لايسىز. بiر ولگەن حاندى ەكiنشi رەت ولتiرمەك كiمگە تيiمدi ەكەنiن ەسكەرiپ كوردiڭiز بە؟

بۇل ماقالانى وقىعاندا بiر تۇيگەنiم، اۆتوردىڭ قازاق حالقىنا دەگەن شەكتەن شىققان وشپەندiلiگi. مىنا جولداردى وقىپ كورiڭiزشi "پو وتنوشەنيۋ ك كازاحسكوي ستەپي روسسيا بىلا نە اگرەسسيۆنوي، ا سكورەە، وبورونيايۋششەيسيا ستورونوي، كوتورايا پروستو ۆىنۋجدەنا بىلا برات ستەپ ۆ كولتسو كرەپوستەي ي پوگرانيچنىح ليني" دەپ قازاق جەرiن جاۋلاپ العان اق پاتشانى ەمەس، ءوز ەلiن، جەرiن قورعاعانى ءۇشiن "تو، چتو كازاحي ي سامي ۆسەم سۆويم سوسەديام جيتيا نە داۆالي" دەپ ءوز حالقىن كiنالايدى.

قايسىبiرەۋلەر تاعى دا بۇل اۋىر جاعدايدان بiزدi رەسەي قۇتقاردى دەپ ءجۇرۋi مۇمكiن. ءيا، كەڭەس داۋiرiندە قازاقستاندا مەكتەپ، اۋرۋحانا، بiرەر ءوندiرiس، قالا، قالاشىقتار تۇرعىزىلعانى راس. بiراق قازاقتا رەسەيگە باس ۇرعاننان وزگە جول جوق پا ەدi? حIح عاسىردا وركەنيەت جاعىنان بiزبەن قارايلاس بولعان جاپونيا، كورەيا، مالايزيا بۇگiن قاي دەڭگەيدە، رەسەيدiڭ "شاپاعاتىنا بولەنگەن" بiز قاي دەڭگەيدە ءجۇرمiز؟ 1921-1930 جىلدارداعى اشتىق، رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ توگiلگەن قانى ءۇشiن كiم جاۋاپ بەرەدi?

مەنiڭ ويىمشا، قاي كەزەڭدە بولماسىن، تىعىرىقتان شىعاتىن جالعىز جول - رەسەيدiڭ قولتىعىنا كiرۋ ەمەس، ءسويتiپ ءوز حالقىن بوگدەنiڭ الدىندا جىعىپ بەرۋ ەمەس، ءوز بەتiمەن تىعىرىقتان شىعاتىن جول iزدەۋ. مۇنداي جولدىڭ تورابى كوپ.

سونداي جولداردىڭ بiرi - قازاقتىڭ ۇلت-ازاتتىعى ءۇشiن قوزعالىسى ەدi. حIح-حح عاسىرلاردا وتار حالىقتاردا بۇدان وزگە جول بولعان جوق، كەنە حان - وسى جولدى تاڭداعان قازاقتىڭ كورنەكتi وكiلدە­رiنiڭ بiرi. قازاق - ءوز تاريحىندا باسقىنشى بولىپ، بوگدەنiڭ جەرiن باسىپ العان ەمەس، تەك ءوز ەلiنiڭ، جەرiن باسقىنشىلاردان جان اياماي قورعاپ كەلگەن حالىق. مىسالى، رەسەيلiك اسكەري تاريحشى ن.سەرەدا قىرعىز-قازاق قاتىناسىنىڭ شينەلiسۋiنiڭ باستى سەبەپكەرi رە­تiندە حيۋا حاندارىن كiنالايدى. ال سiز سول باياعى كەنەسارىنى كiنالاي­سىز.

كەنەسارىنىڭ قىرعىز ماناپتارىنا قارسى اتتانعان سوڭعى شا­بۋىلىنىڭ iشكi سەبەپتەرi بار. بۇل جولعى سوعىس تا قازاق جەرiندە وت­كەن. قىرعىزداردىڭ ەجەلگi مەكەنi باتىس موڭعوليا، ەنيسەي، اباكان، Iلە، جەتiسۋ، ءتاڭiر تاۋى ب.ز.ب. III-II عاسىرلاردان بەرi ۇيسiندەردiڭ اتا مەكەنi. الەم تاريحىندا (اسiرەسە ەجەلگi قىتاي دەرەكتەرiندە) ۇيسiندەردi قازاق دەپ تانيدى. قىرعىزدار الاتاۋعا ءحۇ عاسىردا حايدۋ حاننىڭ تۇسىندا كەلگەن. كەكiلiك تاۋى، قاراكەمەر - بۇرىن دا، قازiر دە قازاقتىڭ ءۇيسiن، دۋلات، شاپىراشتى تايپالارىنىڭ مەكەنi.

ەلiنiڭ ازاتتىعى مەن تاۋەل­سiزدiگiن ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان كەنەسارى قوزعالىسى - العا تارتقان ساياسي تالاپتارى بويىنشا پروگرەسشiل كوتە­رiلiس. بۇل اۋەلi رۋ ارالىق جاۋلاسۋ، فەودالدىق بىتىراڭقىلىقتى جويىپ، ورتالىقتاندىرىلعان بiرتۇتاس مەملەكەتتi قايتا قۇرۋعا باعىتتالعان قادام بولاتىن (ە.بەكماحانوۆ). بۇل - كەنەسارى كوتەرiلiسiنە بiردەن-بiر دۇرىس باعا.

ال سiز ماقالاڭىزدىڭ سوڭىندا ءتورت ءتۇرلi "ۇلكەن" قورىتىندى جاساپسىز. ەگەر ورىسقا قاتىستى شىندىقتى ايتۋدان ات-تونىڭىزدى الا قاشقانىڭىزدى ايتپاعاندا ەكiنشi قورىتىندىڭىزبەن كەلiسۋگە بولادى. باسقالارى تاريحي تالداۋ تۇرعىسىنان سىن كوتەرمەيدi.

سiز كەنە حاندى، كەنە حان ارقىلى قازاقتى تاريحتىڭ ورىنا جىققىڭىز كەلەدi. بiراق بۇل جونiندە حالىقتىڭ ويى مۇلدەم باسقاشا. حالىق:

كەنەسارى كەتكەن سوڭ،

يەسiز قالدى تاعىمىز.

...باستان تايدى باعىمىز،

بۇلبۇلداي سايراپ ءجۇر ەدiك،

بايلاندى تiل مەن جاعىمىز (نىسانباي جىراۋ), - دەپ قارا دومبىراسىنىڭ ۇنiنە قوسىلىپ زار جىلاپ، بۇگiنگە دەيiن حانىنىڭ باسىن iزدەۋمەن كەلەدi.

ال سiز حالقىڭىزدان اسىپ قايدا بارماقسىز، ورىس سiزگە پانا بولادى دەپ ويلاساڭىز قاتتى قاتە­لەسە­سiز، قامقورلىق تۇبiندە وسى "جامان" قازاعىڭىز تۇرعىسىنان جاسالۋى مۇمكiن.

زاردىحان قيناياتۇلى،

تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

"جاس الاش" گازەتى