قازاقستاندا اەس سالۋ جايلى ءسوز بۇگىن عانا شىققان جوق. قازاقستاندا اەس سالۋ تاقىرىبى بۇگىن كوتەرىلىپ تۇرعان جوق، ونىڭ تاريحى مەن باستاۋى تەرەڭدە.  قازاقستاندا اەس سالۋ يدەياسى سوناۋ 90-جىلدارى تۋىندادى. كەڭەس يمپەرياسىنىڭ شەڭگەلىنەن شىققان قازاقستان ءۇشىن ونداي جوباعا قارجى سالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

1997 جىلى جاڭا اەس سالۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى يدەيانى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى بولعان ۆلاديمير شكولنيك ايتقان بولاتىن. اەس-ءتى سالۋ ورنىن باتىس نەمەسە بالقاش ماڭىندا دەگەن بولجامدار ايتىلدى.

1997 جىلى ماماندار رەسەيلىك كونسترۋكتورلار جاساعان رەاكتورلارمەن بالقاش اەس قۇرىلىسىنىڭ تەحنيكالىق-ەكونوميكالىق نەگىزدەمەسىن جاساپ شىقتى. ءبىر جىلدان كەيىن ۇكىمەت اتوم ستانتسياسىن سالۋ تۋرالى مالىمدەدى: اەس-تىڭ ءبىرىنشى قوندىرعىسى 2005 جىلى ىسكە قوسىلادى دەپ جوسپارلانعان بولاتىن. ال تۇتاستاي اەس 2015 جىلى قولدانىسقا بەرىلۋى ءتيىس ەدى. قازاق حالقى اەس سالۋ يدەياسىنا قارسى شىقتى. ونداعان جىلدار بويى سەمەي پوليگونىنىڭ زاردابىن شەگىپ، رادياتسيانىڭ سۇمدىعىن كورگەن حالىق بۇل باستامانى قولدامادى. قولداۋسىز قالعان باستاما ۇزاق ۋاقىتقا ايتىلماي، تاقىرىپتار اياسىنان ءتۇسىپ قالدى.

ونان سوڭ 2006 جىلى ماماندار ماڭعىستاۋ اتوم ەنەرگوكومبيناتىنىڭ ورنىنا اەس سالساق قايتەدى دەدى. بۇل ۇسىنىستى ەستىگەن رەسەي بيلىگى بىردەن ءوز «كومەگىن» ۇسىنىپ: «ءبىز جاڭا رەاكتور ورناتساق، بۇل شىعىنى از جوبا بولار ەدى»، - دەپ مالىمدەدى. بيلىك تەحنيكالىق سمەتاسىن جاساپ، ۇكىمەت ونى قاراستىرىپ جاتتى. ءتىپتى، ەنەرگەتيكا جانە مينەرالدى رەسۋرستار مينيسترلىگى 2009 جىلى اەس سالۋدى باستاپ، 2020-دا اياقتايمىز دەگەندەي بولدى. الايدا، اقتاۋ حالقى بۇل باستاماعا قارسى شىعىپ، اكتسيالار ۇيىمداستىردى.

2011 جىلى قازاقستان مەن رەسەي بەيبىت اتومدى قولدانۋ تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويدى. «قازاتومپروم» باسشىسى بولعان ۆلاديمير شكولنيك: «قازاقستاندا جارىلمايتىن ستانتسيا سالىنادى»، - دەپ مالىمدەدى. ول مالىمدەمەسى جاپونياداعى اەس اپاتىنا بايلانىستى ايتىلعان بولاتىن. ءدال اەس سالۋ يدەياسىن 1997 جىلى وسى ۆلاديمير شكولنيك العا تارتقانىن ايتقان ەدىك.

2013 جىلى اەس سالۋ بويىنشا ۇسىنىستى سول كەزدەگى پرەزيدەنت ن.نازارباەۆ ناقتى ىسكە اسىرۋ شارالارىنا كوشۋگە شاقىرعان بولاتىن. كەيىننەن اەس سالۋعا ىڭعايلى دەپ بىرنەشە جەر تاڭدالدى. ساراپشىلار ەڭ ءتيىمدى دەپ بالقاش ماڭىنداعى، ۇلكەن ەلدى-مەكەنىن اتاپ ءوتتى.

اەس سالۋ ماسەلەسى ۇزاق جىلدار بويى تەك تالقى رەتىندە قالىپ وتىردى. 2019 جىلى رەسەي باسشىسى پۋتين اەس سالۋعا قاتىستى ءوز ۇسىنىسىن ايتتى، الايدا قازاقستان باسشىسى توقاەۆ ەلدىڭ ويىن ەسكەرمەستەن مۇنداي جوبانى باستامايتىنىن مالىمدەدى.

2021 جىلى اەس سالۋ يدەياسى قايتا تالقىلىنا باستادى. مامىر ايىندا پرەزيدەنت اەس سالۋدا اسىقپاۋ كەرەكتىگىن، الايدا ۋاقىتتان دا قالماۋ قاجەتتىگىن ايتقان بولاتىن. ال جولداۋدا بەيبىت اتومعا قاتىستى ءسوز قوزعاپ، رەسەي فورۋمىندا اەس كەرەكتىگىن ايتتى. پرەزيدەنتتىڭ بۇل سوزىنەن كەيىن قازاقستاننىڭ ساياسي ەليتاسىنداعى ءىرىلى-ۇساقتى شەندىلەر ءبىرىنىڭ ءىزىن الا ەكىنشىسى، اەس قاجەتتىلىگى تۋرالى ايتا باستادى. سولاردىڭ ەڭ اقىرعىسىن – كەشە ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆ ايتتى.

جۇماش كوكبورى، اقىن، قوعام قايراتكەرى:

- ول اەس-ءتى باسقا ەمەس، رەسەيگە سالعىزسا، قازاقتى جويۋ مىڭ ەسەگە ارتادى. قاسيەتتى اباي ەلىندە قىرىق جىل قىرعىن جاساعان سەمەي پوليگونىنىڭ ماڭىندا وسكەن مەن ءۇشىن رەسەي سالاتىن اەس - سەمەي جەرىنە قىرىق جىل قىرعىن جاساعان سول ءبىر ەسەپسىز اتوم بومبالارىمەن بىردەي جانتۇرشىگەرلىك اپات ەكەنىن اشىق ايتامىن!.

مىنا مەنىڭ تۋعان اكەم، انام، اپكەم، ءىنىم، اكەمنىڭ ءىنىسى، باسقا دا قانشاما جەرلەستەرىم وسى اتى جامان قاتەرلى ىسىكتەن كوز جۇمعانىن مەن قالاي ۇمىتايىن؟ ول راك اۋىرۋى جاڭاعى قىرىق جىل قازاق جەرىندە جارىلىس جاساعان اتوم بومباسىنىڭ اسەرى ەكەنىن مەن جاقسى بىلەمىن. وسى اەس-تى سالعىزعىسى كەلگەندەردىڭ بارلىعى دا قازاققا دوس ەمەس! ولاردىڭ ويى قازاقتى ورىسقا قايتادان قۇل ەتۋ! وسىنداي تەرىس پيعىلدىلاردىڭ كوزى جويىلسىن! قازاق جەرىنە اەس سالدىرمايىق!

Abai.kz