تۇرسىن جۇرتباي. «تۇڭعيىق تەرەڭ جارعا كەتكەن ءتۇسىپ...»
(الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» كىتابىنىڭ جالعاسى)
بەسىنشى تاراۋ: «تۇڭعيىق تەرەڭ جارعا كەتكەن ءتۇسىپ...»
ء(ماننان تۇرعانباەۆ، جاقىپ اقباەۆ، دانيال ىسقاقوۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ جانە ءماجيت كۇدەرين)
1.ءماننان تۇرعانباەۆ
سول كەزەڭدە قالىپتاسقان «ءداستۇر بويىنشا»، تەرگەۋ حاتتاماسىنا اتى ىلىنگەن ادامنىڭ بارلىعى دا تۇرمەگە قامالىپ، سۇراق-جاۋاپ الىندى. ءسويتىپ ولار تىكەلەي ايىپتى بولماسا دا جاناما كۋا رەتىندە قاتىستىرىلدى. ورتا ازيا باسماشىلارى مەن تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمعا ەش قاتىسى جوق، بىراق جالپى «الاش» قوزعالىسىنا اتسالىسقان زيالىلاردىڭ بارلىعى تۇتقىندالدى. سولاردىڭ قاتارىندا «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ءماننان تۇرعانباەۆ تا تەرگەۋگە تارتىلدى.
(الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «ۇرانىم - الاش!..» كىتابىنىڭ جالعاسى)
بەسىنشى تاراۋ: «تۇڭعيىق تەرەڭ جارعا كەتكەن ءتۇسىپ...»
ء(ماننان تۇرعانباەۆ، جاقىپ اقباەۆ، دانيال ىسقاقوۆ، قوشكە كەمەڭگەروۆ جانە ءماجيت كۇدەرين)
1.ءماننان تۇرعانباەۆ
سول كەزەڭدە قالىپتاسقان «ءداستۇر بويىنشا»، تەرگەۋ حاتتاماسىنا اتى ىلىنگەن ادامنىڭ بارلىعى دا تۇرمەگە قامالىپ، سۇراق-جاۋاپ الىندى. ءسويتىپ ولار تىكەلەي ايىپتى بولماسا دا جاناما كۋا رەتىندە قاتىستىرىلدى. ورتا ازيا باسماشىلارى مەن تاشكەنتتەگى استىرتىن ۇيىمعا ەش قاتىسى جوق، بىراق جالپى «الاش» قوزعالىسىنا اتسالىسقان زيالىلاردىڭ بارلىعى تۇتقىندالدى. سولاردىڭ قاتارىندا «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى بولىمشەسىنىڭ مۇشەسى رەتىندە ءماننان تۇرعانباەۆ تا تەرگەۋگە تارتىلدى.
انكەتالىق انىقتاما: ءماننان تۇرعانباەۆ - 1886 جىلى سەمەي گۋبەرنياسى قارقارالى ۋەزى ابىرالى بولىسىنداعى «سارىاپان» قىستاعىندا تۋعان. سەمەي مەدىرەسەسىندە وقىعىن. 1906-1910 جىلدارى اۋىلدا حالىق مۇعالىمى بولعان. ۋفاداعى «عاليا» مەدىرەسەسىنە 1910 جىلى ءتۇسىپ، 1915 جىلى بىتىرگەن. 1917-1919 جىلدارى سەمەيدەگى پەداگوگيكالىق كۋرستىڭ مەڭگەرۋشىسى (انكەتادان تىس انىقتاما: سونىمەن قاتار 1917 جىلى «الاشوردانىڭ» سەمەيدەگى باسىلىمى «سارىارقا» گازەتىنىڭ رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، 1918 «الاشوردا» اتتى اسكەر پولكىنىڭ جاۋىنگەرى دە بولعان), 1919 جىلى ورىنبوردا شىعاتىن «ۇشقىن» گازەتىنىڭ رەداكتورى، 1922 جىلدان باستاپ سەمەيدەگى حالىق سوتى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قازاق ىستەرى جونىندەگى ازاماتتىق ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى، توراعا ورىنباسارى، 1926 جىلدان قارقارالىداعى پەدۋچيليششەنىڭ مۇعالىمى، 1928 جىلدان قالالىق وقۋ ءبولىمىنىڭ نۇسقاۋشىسى، ودان كەيىن قارقارالىدا، ۇستالعانعا دەيىن قاپالدا قىزمەت ىستەگەن. 1930 جىلى 4 كوكەك كۇنى تۇتقىندالعان. شارۋا وتباسىنان شىققان. ءوز ەڭبەگىمەن كۇن كورگەن. سوتتالماعان. جىلجىمايتىن مۇلكى جوق. ءۇيلى-باراندى. اسكەر قاتارىندا بولماعان ء(يا، سولاي كورسەتىلگەن). كاسىبى - مۇعالىمدىك. كەڭەس وكىمەتىنە قارسى استىرتىن ارەكەتكە قاتىسپاعان. ەشقانداي پارتيانىڭ مۇشەسى بولعان جوق.
ءماننان تۇرعانباەۆتىڭ باستى ايىبى - قاراقارالىداعى ءا.ەرمەكوۆ ۇيىمداستىرعان پەدۋچيليششەدە قىزمەت ىستەگەنى بولسا كەرەك. تەرگەۋدەگى شاعىن حاتتامادا ودان باسقا دەرەكتەر كورسەتىلمەگەن. وعان قويىلعان سۇراقتاردىڭ نەگىزى ءالىمحان ەرمەكوۆ پەن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ تۋرالى بولعان.
«1931 جىلعى 11 مامىر كۇنگى تەرگەۋ حاتتاماسى. «الاش» پارتياسىنا مۇشە بولعامىن جوق جانە «الاشوردامەن» ەشقانداي بايلانىسىم جوق. 20-شى جىلى سەمەي قالاسىندا كومپارتيانىڭ قاتارىنا ءوتتىم (كىمنىڭ كەپىلدىك بەرگەنى ەسىمدە جوق), مەن ۇزاق ۋاقىت ءىسساپاردا جۇرگەن كەزىمدە مۇشەلىكتەن شىعىپ قالدىم، قايتادان پارتياعا كىرۋگە ۇمتىلمادىم. پارتيا ۇيىمىنىڭ ەرەجەلەرىن ورىنداي المايمىن دەپ ويلادىم. سول ءۇشىن مەنى ايماۋىتوۆ جانە باسقالارى قاتتى سوكتى. مەن ول كەزدە „قازاق ءتىلى" گازەتىندە عاليفوللا ىسقاقوۆپەن جانە ايماۋىتوۆپەن بىرگە ىستەيتىنمىن. پارتياعا مۇشە بولماۋ جاراسپايدى دەگەن جەلەۋمەن ايماۋىتوۆتىڭ جانە گۋرەۆتىڭ كەپىلدىگىمەن مۇشەلىككە ءوتتىم. مەنىڭ جوق كەزىمدە ايماۋىتوۆ گازەتكە رەداكتورلىق ەتتى. گازەت گۋبكوم مەن گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورگانى بولاتىن.
قازاق ۇلتشىلدارىنىڭ ىشىنەن مەن „الاشوردانىڭ" سەمەيدەگى شىعىس بولىمىندە ىستەگەن ەرمەكوۆ ءالىمحاندى، تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى، عابباسوۆ حالەلدى، اقباەۆ جاقىپتى، دۋلاتوۆ مىرجاقىپتى بىلەتىنمىن. الايدا ولارمەن ەشقانداي بايلانىسىم بولعان جوق. «الاشورداشىلار» ەرمەكوۆتى وتە قاتتى سىيلايتىن جانە ول اشىق ىقپالدى تۇلعا بولدى. ونىڭ ۇستىنە ول تازا قاندى قازاق بولعاندىقتان دا ۇلكەن سەنىمگە يە ەدى. ونىڭ ىقپالى اسا زور ەدى ءارى تۇرعىندار ونى وزگە الاشورداشىلارعا قاراعاندا قاتتى قادىرلەيتىن.
سۇراق: تۇرعىنداردىڭ اراسىنان ەرمەكوۆتى كىم وتە جاقسى كوردى: كەدەيلەر مە، ورتاشىلار ما، نەمەسە بايلار ما؟
جاۋاپ: بارلىق قازاق تۇرعىندارى جاقسى كوردى. مەن دە ەرمەكوۆتى ەرەكشە سىيلادىم. مىناداي ءبىر وقيعا بولدى. 27-ءشى جىلى مەن قارقارالى قالاسىندا مۇعالىمدەردى دايىنداۋ كۋرسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇرگەن كەزىمدە ەرمەكوۆ ماعان ساباقتان 10-15 كۇن كەشىگىپ كەلگەن ءىنىسىن كۋرسقا الۋ تۋرالى ءوتىنىش ەتتى. مەن تىلەگىن ورىندادىم.
الاشورداشىلاردىڭ ماعان جاساعان اسەرى تۋرالى. 21-ءشى جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ بولىمدەرىندە ىستەيتىن مارسەكوۆ، اقباەۆ جاقىپ ارقىلى وزدەرىنىڭ ادامدارىن، مەنى دە قارقارالى ۋەزىنىڭ سوتىنا تاعايىنداتتى. جۇمىسقا تاعايىندالعان سوڭ مەن كەڭەس ۇكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتتىم، كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ەشقانداي دۇشپاندىق ارەكەت جۇرگىزگەنىم جوق. بۇعان مەنى جاقسى بىلەتىن توقجىگىتوۆ شايمەردەن، توقتاباەۆ كارىم، شىنعاليەۆ ابزال، ورىنباەۆ مۇقاش، سيداليەۆ اسحات كەپىلدىك ەتە الادى.
30-شى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا قارقارالىدا تۇرعان كەزىمدە ابىرالى اۋدانىنىڭ ەكىنشى اۋىلىنىڭ تۇرعىنى بايداروۆ سىدىق (كوشىر) جانە بايسىماقوۆ كەرىمقۇل بالقاش اۋدانىنداعى كوتەرىلىسكە اقباەۆ جاقىپ، مارسەكوۆ رايىمجان جانە ءادىلوۆ يكە جەتەكشىلىك ەتكەنىن ايتتى. بۇدان باسقا كوتەرىلىس تۋرالى ەشتەڭە ەستىگەمىن جوق، ەشنارسە بىلمەيمىن. قاپالدا قىزمەت ەتكەندىكتەن دە اۋىلمەن بايلانىسىم بولعان جوق. مەنىڭ سەمەي مەن قارقارالىدان قاپالعا اۋىسۋىما اۋىلداسىم تولەنوۆ يگىلىكتىڭ ورنىما كەلۋىنە بايلانىستى بولدى. ونى ابىرالى ەركا-ءسىنىڭ توراعاسى شىمشارين حاميت قولدايتىن.
ءوزىمدى ەشنارسەگە كىنالىمىن دەپ ەسەپتەمەيمىن جانە جوعارىداعى ايتقانىما الىپ قوسار ەشتەڭەم جوق."
كەزدەيسوق جاۋاپقا تارتىلعان م.تۇرعانباەۆ تەرگەۋشىگە قىسقا دا ناقتى جاۋاپ بەرگەن. ءا.ەرمەكوۆ پەن ج.ايماۋىتوۆتى اشكەرەلەيتىندەي ايعاقتار جوق. جاقىپ اقباەۆتىڭ تۇتقىندالۋى ءماننان تۇرعانباەۆتىڭ كورسەتىندىسىنە بايلانىستى ما، جوق پا، ول تۋرالى قۇجاتتاردى ىندەتە ىزدەستىرۋدىڭ مۇمكىندىگى بىزدە بولمادى.
تەك ەسكەرتە كەتەرىمىز، جاقىپ اقباەۆ پەن ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ 1930 جىلعى تاركىلەۋگە قارسى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعانى تۋرالى ماعلۇماتتار كوتەرىلىسكە قاتىسۋشى وزگە دە كۋالاردىڭ تاراپىنان ءتۇسىپ جاتقان بولاتىن. ال رايىمجان مارسەكوۆ پەن يكە ادىلەۆتىڭ بالقاش اۋدانىنداعى كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرعانى جونىندەگى ءماننان تۇرعانباەۆتىڭ ايعاعى ەكىۇشتى. ويتكەنى سوڭعى ەكى ادامنىڭ الدىڭعىسى - سەگىز جىل بۇرىن، كەيىنگىسى ءبىر جىل بۇرىن ارعى بەتكە ءوتىپ كەتكەن ەدى. بۇل كورسەتىندىنىڭ، قالايدا، قۇيىننىڭ باس كوتەرۋىنە تۇرتكى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
2.جاقىپ اقباەۆ
تەرگەۋ ىسىندەگى جاقىپ اقباەۆتىڭ جاۋابى انكەتالىق ماعلۇماتتىڭ دەڭگەيىندە عانا جازىلعان. بىرنەشە ادامنىڭ تەرگەۋ تىگىندىسىنىڭ جاپسارىندا «ناۋقاس»، «لازارەتتە»، «سانيتارلىق بولىمدە» دەگەن قارىنداشپەن جازىلعان كومەسكى ەسكەرتپە بار. مۇحتار قۇلمۇحامەدتىڭ «الاش ارداگەرى»، ز.تايشىباي مەن ن.دۋلاتبەكوۆتىڭ «جاقىپ اقباەۆ» اتتى زەرتتەۋلەرىندە قازاقتىڭ تۇڭعىش زاڭ ماگيسترىنىڭ الاش يدەسى جولىنداعى قايراتكەرلىگى تولىق زەرتتەلىپ، باعا بەرىلگەن. سوندىقتان دا ءوز قولىمەن جازىپ، كۋالاندىرعان، اسپازيا جاقىپقىزى زەرتتەۋشى م.قۇلمۇحامەدكە جاريالاۋعا ۇسىنعان «قىسقاشا ءومىربايانىن» تەرگەۋ ىسىندەگى انكەتالىق انىقتاما رەتىندە ۇسىنۋمەن شەكتەلەمىز. ويتكەنى مۇندا جاقىپ اقباەۆتىڭ بارلىق قايراتكەرلىك جولى قىسقا دا مازۇندى قامتىلعان.
ج.اقباەۆ: «مەن - قازاقپىن، 1876 جىلعى 7 قاراشادا، بۇرىنعى جىل ساناۋ بويىنشا 25 قازاندا توڭىرەكتاس ماڭىندا، قارقارالى وكرۋگىنىڭ بەرىكقارا اۋدانىنداعى 3-ءشى اۋىلعا قاراستى جەردە تۋعانمىن. 1883-84 جىلدارى مەن جازدا اتا-انامنىڭ قوزىسىن، قىستا قويىن باقتىم. 1886 جىلى مەن قارقارالى قالاسىنداعى قازاق ينتەرناتىنا، ال 1889 جىلى ومبى گيمنازياسىنا ءتۇسىپ، 1898 جىلى تومسكىگيمنازياسىن ءبىتىردىم، ناق سول جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنە زاڭ فاكۋلتەتى بويىنشا وقۋعا ءتۇسىپ، ونى 1903 جىلعى 9 ماۋسىمدا (ەسكىشە 27 مامىردا) ءبىتىردىم.
1903 جىلدىڭ كۇزىندە مەن ومبى سوت پالاتاسىنا قىزمەتكە تۇرىپ، 1904 جىلدان باستاپ پالاتا حاتشىسىنىڭ كومەكشىسى بولدىم. 1905 جىلعى تامىزدان باستاپ ومبى قالاسىنداعى 2-ءشى ۋچاسكەنىڭ ءبىتىستىرۋشى سۋدياسى مىندەتىن اتقاردىم. 1905 جىلعى قازان-قاراشا ايلارىندا ومبى قالاسىندا ءۇكىمەتكە قارسى ميتينگىلەر مەن دەمونستراتسيالارعا قاتىسىپ، سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋ قاجەتتىگى تۋرالى ۇكىمەتكە قارسى ساياسي ءسوز سويلەۋىمە بايلانىستى مەن سوت مەكەمەسىنەن كەتتىم. ءبىراق سەزىم سەرپىنىمەن، قىزۋ شابىت پەن سول كەزدەگى كوعامدىق-ساياسي اعىم تۋعىزعان ىنتا-جىگەر ءاسەرىمەن مەن جارشى-ۋاعىزشى قاتارىنا شىقتىم.
1905 جىلعى 7-8 قاراشادا (ەسكىشە) پاۆلودار (كەرەكۋ) قالاسىندا قالانىڭ ورتاسىنداعى كوپ ادام قاتىسقان ميتينگىنى اشىپ، مءادەنيەت پەن وركەنيەت يگىلىكتەرىنە قوسىلۋ تىلەگى جاعدايىندا اسا ۇلى تۇتقالاردىڭ - ساياسي بوستاندىقتاردىڭ، وقۋ-اعارتۋ مەن مءادەنيەتتىڭ سامودەرجاۆيەمەن سءايكەسسىزدىگىن دءالەلدەپ، سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋعا ۇگىتتەدىم. سول كۇندەرى ءوكىمەت مەكەمەلەرى جۇمىس ىستەۋدەن قالدى. 1905 جىلعى 11-12 قاراشادا باياناۋىل كازاك ستانيتساسىندا تۇندە تانىستارىمنىڭ اراسىندا سامودەرجاۆيەنى قۇلاتۋ قاجەتتىگى تۋرالى شۇعىل تۇردە جيىن وتكىزدىم.
1905 جىلعى 13-14 قاراشادا-اق مەن قارقارالى قالاسىندا بولدىم، وندا قازاق، سارت جءانە ءىشىنارا تاتار حالقىنىڭ تولىق قولداۋىمەن ەكى ايدىڭ ىشىندە سامودەرجاۆيە بۇلىگى ءىس جۇزىندە جويىلدى; سامودەرجاۆيەگە قارسى ناسيحات پەن ءۇگىءتتىڭ شەبەر جۇرگىزىلۋىنە بايلانىستى قازاق حالقىنىڭ جالپىعا بىردەي ىنتا-جىگەرىنىڭ رۋحاني ورلەۋى كەرەمەت بولدى: جالپىعا بىردەي تۋىسقاندىق، تەڭدىك پەن بوستاندىقتىڭ ۇلى يدەياسى شىن مءانىندە جۇزەگە اسىرىلدى. قارقارالى ۋەزى ۇزاققا سوزىلماعانىمەن دە، رەسپۋبليكالىق رەجيم ورناتىلعان بىردەن-ءبىر جەر بولدى».
جاقىپ اقباەۆ 1905 جىلى 15 قاراشادا قارقارالىداعى حالىق مانيفەسىنىڭ الدىندا:
«مەن سەندەردىڭ مۇڭ-مۇقتاجدارىڭدى جوقتاۋ ءۇشىن ادەيى قىزمەتتەن بوساپ، باسىمدى ازات ەتىپ كەلدىم»,- دەپ مالىمدەيدى.
سودان باستاپ جاقىپ اقباەۆ ازاتتىق ءۇشىن، تاۋەلسىز مەملەكەت ءۇشىن ارپالىستى. سول ءۇشىن تەرگەۋگە تارتىلدى. ونداعى جاۋاپتارىنان-اق وجەت تە العىر كۇرەسكەردىڭ ازاتشىل رۋحى تانىلادى. ول تۋرالى سەمەي اسكەري-گۋبەرناتورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ا.تروينيتسكي دالا ولكەسىنىڭ گەنرەرال-گۋبەرناتورىنا:
«1905 جىلى 15 قاراشادا قارقارالى حالقى جينالعان الاڭدا وياز باستىعى وسسوۆسكي پاتشا اعزامنىڭ 17 قازانداعى مانيفەسىن جاريا ەتتى. وسى جيىندا سويلەگەن ج.اقباەۆ پاتشانىڭ حالىققا سىيلاعان بوستاندىقتارىن باسقاشا ءتۇسىندىردى. نەگىزىنەن قازاقتار مەن تاتارلار جينالعان توبىرعا: ەندى كرەستيان باستىقتارى مەن وياز باستىعىنىڭ بىزگە كەرەگى جوق، اۋىلدارىڭا كەلسە ولارعا ات-كولىك بەرمەڭدەر. جاياۋ قۋىڭدار، ال قازاقتان شابارمان كەلسە - باسىنا سۋ قۇيىپ جىبەرىڭدەر، ورىس شابارمانى كەلسە - قۋىندار. بۇرىن قازاقتى ورىس بيلەسە، ەندى ورىستى قازاق بيلەيدى»،- دەگەن.
مانيفەست تۋرالى سويلەپ تۇرىپ ول پاتشا اعزامعا دا ءتىل تيگىزگەن: «بۇدان بىلاي ول - پاتشا ەمەس، ءبىزدىڭ قۇلىمىز. پاتشا بوستاندىقتى ەركىمەن بەرگەن جوق، ءبىز ودان تارتىپ الدىق»،- دەگەن. كەلەسى كۇنى نامازعا جينالعان حالىققا بارىپ: «پاتشانىڭ اۋى جىرتىلدى، ابىرويى اشىلدى، ونىڭ سورى قاينادى»،- دەپتى.
مىنە، وسى ارەكەتتەرى ءۇشىن ول سوتقا تارتىلدى. 1906 جىلعى تامىزدا ومبى سوتى اقباەۆتىڭ ءىسىن قاراعاندا، كۋالار تۇگەل كەلەمەدى، كەلگەندەر دۇرىس جاۋاپ بەرمەدى. ومبى وبلىستىق سوتى ونى 1906 جىلعى 4-تامىزدا ەرىكسىز اقتاپ جىبەردى...
اقاەۆتىڭ ايتقاندارى بوسقا كەتكەن جوق، كوشپەندىلەردىڭ ساناسىنا ءسىڭىپ، ءوز ناتيجەسىن بەرە باستادى. كەنت بولىسىنا بارعان ستراجنيك بىكوۆ پەن شابارمان بەكتاسوۆ ات الا الماعان، دەريگلازوۆ تا بوس قايتقان. قازىر اقباەۆ سىرت كوزگە سەزىلە قويماسا دا، جاسىرىن ۇگىت جۇرگىزۋدە. ءسويتىپ قىر ەلىن بۇلىككە باستاپ ءجۇر. قوياندى جارمەڭكەسىنە ءجيى بارادى، وندا ءوز جاقتاستارى ارقىلى زياندى پىكىرلەرىن بۇكىل ەلگە تاراتىپ ءجۇر. بۇل جونىندە وعان وقۋدان دەمالىسقا كەلىپ جۇرگەن قازاق جاستارى دا كوپ كومەك جاسايدى. ... جەرگىلىكتى حالىق اكىمشىلىككە اشىق قارسىلىق بىلدىرۋدە، سالىق قارىزدارىن تولەۋدەن باس تارتادى... اقباەۆ ءتۇرلى جيىنداردا قازاق حالقىن ورىس پاتشاسىنىڭ بيلىگىنەن وقشاۋلاۋ جونىندە ماسەلە كوتەردى... قازاق اراسىندا وسىنداي زياندى ارەكەتتەرىمەن كورىنىپ جۇرگەن اقباەۆ ەلگە زياندى ادەبيەتتەر دە تاراتقانى بەلگىلى بولىپ وتىر.
... 1905 جىلى قارقارالى جانە باياناۋىل پوچتا كەڭسەلەرى ارقىلى ومبىداعى بوكەيحانوۆتىڭ اتىنا كوپ اقشا جىبەرىلگەن. (بوكەيحانوۆ ۆىبورگ ۇندەۋىنە قول قويعانى ءۇشىن تۇرمەگە وتىرىپ شىققان). سول اقشاعا قارۋ-جاراق الۋى مۇمكىن. اقباەۆ پروفەسسور پەتراجيتسكيگە جازعان حاتىندا، ءوزىنىڭ قازاق اراسىندا كوپ جۇمىس جۇرگىزىپ، حالىقتى ۇيىمداستىرا باستاعانىن، قاجەت بولسا قازاقتار ۇكىمەتكە قارسى قولىنا قارۋ الىپ، ءوز بوستاندىعى ءۇشىن كۇرەسۋگە دايىن ەكەندىگىن تەگىن جازباعان»»,- دەپ (ز.تايشىباي مەن ن.دۋلاتبەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، 31-33 بەتتەر) مالدىمدەپتى.
ۇلتتىق يدەيانىڭ مايەگى ۇيىعان وسى تۇڭعىش قوزعالىستى ۇيىمداستىرعاندار - ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، جاقىپ اقباەۆ ۇشەۋى ەدى. احمەت بايتۇرسىنوۆ حاسەن اقاەۆ، دۇيسەكە جامانبالين، قاراجان ۇكىباەۆ سياقتى الاش رۋحتى كوپەستەردەن 7500 سوم قارىز الىپ، جاقىپ اقباەۆتى كەپىلدىككە بوساتىپ الدى. ال 1906 جىلعى تامىزداعى سوتتا ول ءوزىن ءوزى تولىق اقتاپ شىقتى.
ج.اقباەۆ (جالعاسى): شەت ايماقتاعى وقيعا ورتالىققا بايلانىستى. ورتالىقتا (پەتەربۋرگ، مءاسكەۋ) قارا رەاكتسيا باسىمدىق الدى: قامشى، شىبىرتقى، جازالاۋ وتريادتارى - اۋىر دا ءىرىپ-شىرىگەن پسيحيكالىق زارداپتارى تيگەن كوڭىلسىز كورىنىستەر، مىنە، وسىنداي. ءبىزدىڭ سىباعامىز - تۇتقىندالۋ، ەتاپ، جالعىز كامەراعا قامالۋ، قىلمىستىق زاڭدار جيناعىنىڭ اتاقتى 103, 108, 109-باپتارى بويىنشا مەملەكەتتىك قىلمىس ىستەپ، وپاسىزدىق جاسادى دەپ ايىپتالۋ».
«سىباعاسىن تولىق الۋعا» سەبەپكەر بولعان وقيعانىڭ ءبىرى مىناداي، ول:
«1907 جىلى ماۋسىم ايىندا، قوياندى جارمەڭكەسىندە قونىس اۋدارۋشىلار مەكەمەسىنىڭ باستىعى وتىرعان كيىز ۇيگە باسىپ كىرىپ، باستىققا: «مەملەكەتتىك دۋمانىڭ پارمەنىنسىز قازاقتار ءبىر سۇيەم دە جەر بەرمەيدى، قارسىلىق كورسەتۋگە دايىن. كۇش جۇمسايتىن بولساڭدار، مەن وسى جەر ءۇشىن ولۋگە بارمىن»،- دەپ مالىمدەگەن.
سول ءۇشىن وعان 50 سوم ايىپ سالىنعان. ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك پەن قارۋلى كوتەرىلىس سياقتى ساياسي ماسەلەنى اشىق قويعان تۇڭعىش الاش ازاماتى وسى جاقىپ اقباەۆ بولاتىن.
ج.اقباەۆ (جالعاسى): «1908 جىلى مەن ۇكىمەتكە قارسى ناسيحات جۇرگىزگەنىم ءۇشىن قارقارالىدان قارۋلى ايداۋىلمەن ودان ءاءرى بەس جىلعا ياكۋتسكى وبلىسىنا ايداۋعا جىبەرۋ ءۇشىن ومبى قالاسىنا جونەلتىلدىم، ءبىراق ورتالىق مەنى دالا ولكەسىنە جەر اۋدارۋعا رۇقسات بەردى دە، مەن پوليتسيانىڭ قاداعالاۋىمەن جەتىسۋ وبلىسىنداعى قاپال قالاسىنان ءبىر-اق شىقتىم; ول جەردەن مەن ۇكىمەتكە قارسى قىلمىستىق ناسيحات جۇرگىزگەنىم ءۇشىن 1910 جىلى توبىل گۋبەرنياسىنا جەر اۋدارىلدىم».
ول گراف پالەنگە جازعان اتاقتى ايىپتاۋ حاتىندا:
«ال 17-قازان مانيفەسىن بەيبىت جولمەن جۇزەگە اسىرۋعا، جالپىعا ورتاق ادىلەتتى زاڭدىلىق ورناتۋعا تالپىنعان ءىس-ارەكەتتەرىمىزگە ەشكىم داۋ ايتۋعا ءتيىس ەمەس، ويتكەنى بىزدىكى زاڭدى ءىس، اركىمگە-اق تۇسىنىكتى. ەگەر مانيفيست جۇزەگە اسىرىلماسا، «ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرىنىڭ اسقازانمەن» استىرتىپ نەمەسە جاريا كۇرەسى توقتالماي، اقىرى ادامنىڭ بوي قۋاتى السىرەپ، بۇكىل دەنە تىرشىلىك قابىلەتىنەن ايرىلاتىنى سياقتى كۇي كەشۋى مۇمكىن.
مەملەكەت يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەرگەن جانە زاڭداردى كۇشپەن ورىنداتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ وتىرعان ۇكىمەت پۋلەمەتتەردىڭ، زەڭبىرەكتەردىڭ، فۋگاستار مەن شرامپەلدەردىڭ جانە باسقا دا سوعىس قارۋلارىنىڭ كومەگىمەن ءوز ادامدارىن باسىپ-جانشۋعا قابىلەتى بار ەكەنى راس. بىراق مۇنداي ۇكىمەت قاراتۇنەك پەن پارىقسىزدىق جايلاعان ەلگە قاۋلاپ ءوسىپ كەلە جاتقان، جاي كوزگە كورىنبەيتىن جۇقپالى ءارى تەز تارالاتىن باكتەريالارمەن، باتسيللالارمەن كۇرەسۋگە دارمەنسىز.
وسىناۋ دارمەنسىز باتسيللالاردىڭ (تىرىسقاق، سۇزەك، وبا) قاتەرى كۇشتى ەكەندىگى سونشا، ولارمەن ساناسپاۋعا بولمايدى. مۇنداي قاۋىپتى جاۋعا اشىق سوعىس جاريالاۋعا بولا ما؟ ارينە جوق! جان-جانۋارلاردىڭ اياۋشىلىق بىلدىرمەيتىن مۇنداي جاۋلارىنا قارسى كىم كۇرەسە الادى؟ ول - ەزگىدەن ازات ەلدىڭ، قانداي دا ساياسي پارتيالاردىڭ ىقپالىنا تۇسپەگەن، كىسەن مەن بۇعاۋدان ازات ەلدىڭ ءبىلىمى عانا. مىنە، ءبىز سوندىقتان دا ساياسي بوستاندىق پەن زاڭدىلىق ءۇشىن كۇرەستىك جانە كۇرەسىپ كەلەمىز»,- دەپ (سوندا، 42-بەت) اشىق تا اشىنا جازدى. سوندىقتان دا...
ج.اقباەۆ (جالعاسى): «1915 جىلدىڭ كۇزىندە جاندارمدار ماعان قىلمىستىق زاڭدار جيناعىنىڭ اتاقتى 103, 108, 129-باپتارى بويىنشا (ۇلى مءارتەبەلىگە ءتىل تيگىزۋ، ساتقىندىق جءانە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قۇرىلىستى قۇلاتۋ ماقساتىمەن ۇگىت، ناسيحات جۇرگىزۋ) مەملەكەتتىك قىلمىس جاسادى دەپ ايىپ تاقتى. ءادەتتەگىسىندەي، مەن تۇتقىنعا الىنىپ، وتباسىممەن بىرگە قارۋلى ايداۋىلمەن قارقارالى تۇرمەسىنەن پاۆلودار (كەرەكۋ) قالاسى ارقىلى سەمەي تۇرمەسىنىڭ اباقتىسىنا جونەلتىلدىم، پاۆلوداردا قاراڭعى، ىلعال، ساسىق ورىندا قوس قۇلىپپەن قۇلىپتالىپ جاپادان-جالعىز وتىردىم. پاۆلوداردا مەنى پاروحودتاعى ءيتتىڭ ۇيشىگىنە وتىرعىزدى، وندا سەمەيگە جەتكەنگە دەيىن مەن ۇنەمى جاتىپ بارۋعا مءاءجبۇر بولدىم، ويتكەنى ونىڭ تارلىعى سونشا، وتىرۋ دا، تۇرۋ دا مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل ۇيشىككە مەن ەڭبەكتەپ كىرۋگە مءاءجبۇر بولدىم، بۇل ۇيشىك جالپى جۇرت باراتىن ءاجەتحانانىڭ قاسىنا ورنالاسقان بولاتىن.
1917 جىلعى قاڭتار-اقپان ايلارىندا مەنى بەس جىلعا ياكۋتسكى وبلىسىنا جەر اۋدارۋ تۋرالى ءىس قوزعالدى. مەن بۇل ساپارعا شىنداپ ءازىرلەنە باستادىم، مەنى ياكۋتيا تۇرمەلەرىنە ەتاپپەن ۇزاق ۋاقىت ايداۋدان اقپان رەۆوليۋتسياسى قۇتقاردى. بىراق ونىڭ ەسەسىنە كوميسسار (ۋاقىتشا ۇكىمەتتىكى) ۆەيسەر 1917 جىلعى ناۋرىزدىڭ اياعىندا مەنى قازاقتار اراسىندا ءبىرىنشى بولىپ ساياسي ۇراندار: حالىق باسقارۋى، اۆتونوميا، رەسپۋبليكا ۇراندارىن ۇسىنعانىم ءۇشىن قاماۋعا الىپ، ورىس كازاكتارىنىڭ ايداۋىمەن سەمەيگە جونەلتتى، ال 1918 جىلدىڭ ناۋرىزىندا ورىستىڭ سوسلوۆيەلىك كازاكتارى مەنىڭ ناق سول مۇرات-ماقسات، ارماندارىم ءۇشىن مەنى ەكىنشى رەت قاماۋعا الىپ، ءاسكەري-كازاك ايداۋىلىمەن سەمەيگە جونەلتتى.
1919 جىلعى قاڭتاردا كولچاك پەن اننەنكوۆتىڭ بارلاۋ اگەنتتەرى مەنى قارقارالى قالاسىندا تۇتقىنعا الىپ، قارقارالى تۇرمەسىنە قامادى. ايىپتاۋدىڭ مءاءنى - كولچاكتىڭ ءاسكەري-كازاك ديكتاتۋراسىنىڭ جءانە اتاماندىقتىڭ جاۋى، اتاماندار ديكتاتۋراسىن قۇلاتۋ جءانە كەڭەس وكىمەتىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن حالىقتى قارۋلى كوتەرىلىسكە دايىنداۋعا ۇمتىلعان. 1919 جىلعى 7 شىلدەدە (ەسكى ستيل بويىنشا 2 ماۋسىمدا) كولچاك پەن اتامانداردىڭ ءاسكەري-دالا سوتى قارقارالى قالاسىندا مەنى اتۋعا ۇكىم شىعاردى. مەن كاسساتسيالىق شاعىم بەرۋدەن باس تارتىپ، ءولىم جازاسىنا ءوزىم قول قويىپ بەكىتۋگە كەلىسەتىنىمدى مءالىمدەدىم جءانە شىنىندا دا، ۇكىمگە 1919 جىلعى 7 شىلدە كۇنى، كەشكى ساعات بەستىڭ شاماسىندا ءوزىم قول قويىپ بەكىتتىم».
ءا.ەرمەكوۆ (15 قاراشاداعى جاۋاپتىڭ جالعاسى): «1917-1919. بۇل اسكەريلەردىڭ - كولچاكوۆشىلار مەن اتامانوۆشىلاردىڭ بيلەپ تۇرعان كەزى بولاتىن. جازالاۋ وتريادتارى، زورلىق-زومبىلىق، دالا-اسكەري سوتى جاپپاي ورىن العان ەدى. جۇمىسشىلارمەن، شارۋالارمەن بىرگە سورلى قازاق ەلى دە مايدان دالاسىنا ءتان تەرروردى، ەزگىنى، باسىنۋدى باستارىنان كەشتى. گۋبەرنيالىق، ۋەزدىك جەر باسقارمالارىنىڭ مۇشەلەرىن، «الاشتىڭ» ورتالىق كەڭەسىن تۇتقىنداۋ كۇن وتكەن سايىن جيىلەي بەردى. ولاردىڭ كەيبىرەۋلەرى اسكەري-دالا سوتىنا بەرىلىپ، دارعا اسىلۋعا دەيىنگى جازا قولدانىلدى. «الاشوردانىڭ» مۇشەسى اقباەۆ (ج.اقباەۆ - ت.ج.) «بولشەۆيكتەردىڭ توڭكەرىسىنە كومەكتەسۋ ماقساتىندا قارۋ جاسىرعانى ءۇشىن» اتۋ جازاسىنا كەسىلدى».
ج.اقباەۆ (جالعاسى): «وسى كەزدە قىزىل ارميا كولچاكشىلاردى (كولچاك اسكەرىن) رەسەيدەن ازياعا قۋىپ شىقتى، كولچاك اتاماندارى قازاق زيالىلارىنان كومەك كۇتىپ، وعان جاعىنىپ باقتى. سوندىقتان ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ۆولوگودسكيدىڭ ۇسىنىسى بويىنشا كورپۋس كومانديرى بەرەزوۆسكي ءولىم جازاسىنىڭ كۇشىن جويدى».
بۇعان سەبەپكەر بولعان قازاق كوميتەتىنىڭ توراعاسى، جالپىالاش سوتىنىڭ باس سوتى ر.مارسەكوۆتىڭ:
«ەگەردە ۇكىمەت مەكەمەلەرى «الاشوردانى» مويىنداماعان جاعدايدا وندا قازاق حالقى ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ ەشقانداي تالابىن دا، وكىمدەرىن دە ورىندامايدى. ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ بىردە ءبىر وكىمى جەرگىلىكتى جەردە تاراتىلمايدى»,- دەگەن ءۇزىلدى-كەسىلدى جاساعان مالىمدەمەسى بولاتىن.
ج.اقباەۆ (جالعاسى): «1903 جىلدىڭ تامىزىنان 1905 جىلعى 3 قاراشاعا دەيىن مەن سوت ۆەدومستۆوسىندا قىزمەت ەتتىم، 1907 جىلعى 7 سءاۋىردەن 1918 جىلعا دەيىن سەمەي وكرۋگتىك سوتى جانىنداعى سەنىم بىلدىرىلگەن ادۆوكاتتىڭ كومەكشىسى بولدىم. 1918 جىلدىڭ اياعىنان باستاپ مەن سەمەي گۋبرەۆكومىنىڭ زاڭ ءبولىمى جانىنداعى سوت-تەرگەۋ ۋچاسكەلەرىن باسقارۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ مۇشەسى بولدىم. 1920 جىلدىڭ قاڭتارىنان سەمەي گۋبرەۆكومى باسقارۋ ءبولىمى زاڭ بولىمشەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ ىستەدىم. مەنىڭ ەتەنە ارالاسۋىممەن گۋبەرنيا بويىنشا سوت-تەرگەۋ ۋچاسكەلەرى ەنگىزىلدى (قۇرىلدى). 1920 جىلدىڭ سءاۋىرىنەن باستاپ مەن سەمەي كەڭەستىك حالىق سوتىنىڭ مۇشەسى بولدىم. 1921 جىلدىڭ قاراشاسىنان باستاپ 1922 جىلدىڭ اقپانىنا دەيىن مەن قارقارالى ۋەزدىك حالىققا ءبىلىم بەرۋ ءبولىمى جانىندا جۇمىس ىستەدىم. ايتپاقشى، قازاق فولكلورىن جيناۋ جونىندەگى كوميسسيانىڭ توراعاسى بولدىم.
1922 جىلدىڭ ناۋرىزىندا وكپە قابىنۋىمەن اۋىرىپ، ناۋقاستىعىم سەبەپتى ۇيگە قايتتىم.
1925 جىلدىڭ ناۋرىزىندا گۋبكوم مەن گۋباتكوم گۋبەرنيالىق سوتتىڭ كونسترۋكتورلىق-تەكسەرۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولۋ جانە زاپاستاعى سۋديا مىندەتىن اتقارۋ ءۇشىن گۋبەرنيالىق ىشكى ىستەر ورگانىنا جىبەردى. 1926 جىلدىڭ شىلدەسىنەن 1927 جىلعى 13 جەلتوقسانعا دەيىن سەمەي گۋبەرنيالىق سوتى جانىنداعى قورعاۋشىلار القاسىنىڭ مۇشەسى بولدىم; سول جەردەن مەن 1927 جىلعى قازان ايىندا قازاق حالقىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ جانە اۋا رايى جۇمساق وڭتۇستىكتە تۇرۋ ءۇشىن قىزىلوردا قالاسىنا كەتتىم. 1928 جىلعى 4 قازاننان باستاپ سىرداريا وكرۋگتىك قورعاۋشىلار القاسىنىڭ مۇشەسىمىن. سىرداريا وكرۋگى مويىنقۇم اۋدانىنىڭ نوۆو-ترويتسكى سەلوسىندا تۇرامىن.
1907 جىلدان وسى ۋاقىتقا دەيىن سەمەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ مۇشەسىمىن، وعان مەن قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى تاقىرىپتا بايانداما تابىس ەتتىم.
ايتىلعانداردىڭ دۇرىستىعى ءۇشىن مورالدىق جاعىنان جاۋاپ بەرەمىن. سىرداريا قورعاۋشىلار القاسىنىڭ مۇشەسى جاقىپ اقباەۆ.
قورعاۋشىلار القاسىنىن مۇشەسى جاقىپ اقباەۆتىڭ قوياتىن قولىن ءوزى قويعانىن كۋالاندىرامىن» (م.قۇلمۇحامەد. الاش ارداگەرى. ا. اتامۇرا. 1996. 144-147 بەتتەر).
تەرگەۋ ورىندارىنا قاراتا جازىلعان بۇل انىقتاماعا قوسارىمىز، سول جازدا ناۋقاستىعىنا قاراماستان 1930 جىلى 8 تامىز كۇنى جاقىپ اقباەۆ تۇتقىنعا الىندى.
ادەتتە، بارلىق سوتتالۋشىلاردىڭ قىلمىسى كورسەتىلگەن، ونىڭ ايعاقتارى مەن كۋاگەرلەرىنىڭ كورسەتىندىسىنەن ءۇزىندى بەرىلەتىن «ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا» جاقىپ اقباەۆ تۋرالى ماعلۇمات قاراستىرىلماعان. «الاش ىسىنە» بايلانىستى ايىپتاردىڭ بىردە-بىرەۋىنىڭ وعان قاتىسى جوق ەكەنىنە ولاردىڭ دا كوزى انىق جەتكەن. سوندا ەكى جىل تەرگەۋدە ۇستاۋدىڭ، نە اقتاپ جىبەرمەۋدىڭ ءمانىسى نەدە؟
زادى، تەرگەۋشىلەر تۋرا وسى ۋاقىتتا قازاقستان بويىنشا جاپپاي كوتەرىلىسكە شىعىپ جاتقان جەرگىلىكتى جەردەگى، سونىڭ ىشىندە بالقاش توڭىرەگىندەگى كوتەرىلىسكە قاتىسقان جانە قولعا تۇسكەن ادامداردىڭ «ايعاقتارىن» كۇتكەن سياقتى. ويتكەنى، مارات ابسامەتتىڭ «ساكەن سەيفۋللين» اتتى قۇجاتتار جيناعىنداعى تەرگەۋ حاتتامالارىنا جۇگىنسەك، جاقىپ اقباەۆ تۇرمەدە جاتقان تۋرا وسى كەزدە تەرگەۋ ورىندارى ونىڭ سىرتىنان قوسىمشا ايعاق پەن دەرەك جيناپ جاتقان. بۇل ىسكە ساكەن سەيفۋللين مەن ونىڭ اكەسى سەيفوللانى دا تارتىپ، جاقىپ اقباەۆتى «كوتەرىلىستىڭ باتاگويى» ەتىپ كورسەتپەك بولعان. وعان جوعارىداعى جيناقتا كورسەتىلگەن قاراعاندى وبلىستىق ارحيۆىندەگى «امانباەۆ احمەتتى تاركىلەۋ جانە ونى قارقارالى وكرۋگىنىڭ شەت اۋدانىنان جەر اۋدارۋ تۋرالى №154 ىستەگى» مىنا تەرگەۋ قۇجاتتارى دالەل. سونىڭ العاشقىسىندا:
«احمەت امانباەۆ قازاق دالاسىنا اتى ايگىلى اعىباي باتىردىڭ (كەنەسارىنىڭ قولباسشىسى) تۇقىمى، بالقاش وڭىرىندە اسا ۇلكەن ىقپالعا يە. امانباەۆتىڭ اۋىلى ازامات سوعىسى جىلدارى ۇنەمى قىردا كوشىپ ءجۇردى، ءسويتىپ قاشىپ جۇرگەن «الاشوردانىڭ» كوسەمدەرىن پانالاتتى، مىسالى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ كەشىرىم جاساۋ تۋرالى وكىم شىققانشا وسىندا بولدى. سونداي-اق «الاشوردانىڭ» بەلگىلى قايراتكەرى، اقگۆاردياشى ەميگرانت رايىمجان مارسەكوۆ 1922 جىلى امانباەۆتىڭ اۋىلىن پانالادى. اقباەۆ جاقىپ تا وسى اۋىلدا جاسىرىنىپ، كەيىن تۇركىستانعا كەتىپ قالۋدى ويلاستىردى. اقمولا چون-ىنىڭ جاساعى امانباەۆتاردىڭ اۋىلىنان قايدان كەلگەنى بەلگىسىز قارۋ-جاراق، وق-ءدارى قويماسىن تاۋىپ الدى»,- دەگەن (م.ابسامەت. ساكەن سەيفۋللين. استانا. 2006, ستر.196) ماعلۇمات بەرىلگەن.
ال بۇدان كەيىنگى قايىرلى وسپانوۆتىڭ:
«1930 جىلى كوكەك ايىندا اقباەۆتىڭ نوۆو-ترويتسكىدەگى ۇيىندە بۇل ماسەلەگە قاتىستى - كوتەرىلىس پەن قىتايعا قونىس اۋدارۋعا دايىندىق تۋرالى كەڭەسكە وتە كوپ ادام جينالدى (40-تان استام كىسى كەلدى)»,- دەگەنىنە سەنسەك (سوندا، 202-بەت); نەمەسە وگپۋ-ءدىڭ بەلسەندىسى، بۇرىنعى جىلقىشى جىلقىباي تۇمەنباەۆتىڭ:
«1928 جىلى تامىز ايىندا قاراقارالى وكرۋگىنىڭ بەرىكقارا اۋدانىنان مويىنقۇم اۋدانىنا كەتىپ بارا جاتىپ جولاي №16 اۋىلدىڭ بايى قاسەنبەك دۇيسەنوۆتىڭ ۇيىنە ءۇش كۇن قونا جاتىپ، ەركەبەك دۇيسەنوۆتى، جۋاسپاي تاسباەۆتى، بايماعامبەت الداباەۆتى، ماقتابەك ءتۇسىپوۆتى، ءتاتي بەيسەنوۆتى شاقىرتىپ الىپ، قۇپيا كەڭەس وتكىزدى. جينالعاندار اقباەۆتان: «قازىر كەڭەس وكىمەتى مەن قىتايدىڭ ارا قاتىناسى قالاي، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇرىعىنان قاشان قۇتىلامىز؟»،- دەپ سۇرادى. وعان جاقىپ اقباەۆ: «بايعۇستار، شىداڭدار، تاياۋدا قىتايلار جەڭىسكە جەتەدى، قىتاي ۇكىمەتى قازىر ولاردىڭ تەمىر جولىن باسىپ الدى، ءبىر ايدان كەيىن ولار تۇس-تۇسىنا قاشاتىن بولادى. سەندەرگە نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن ايتامىن، كيىز ءۇيدىڭ سىرتىندا بىرەۋ تىڭداپ تۇرماسىن، بايقاڭدار. سەندەر ەندى بۇدان بىلاي وزەن مەن كۇرە جولدىڭ ماڭىنا جولاماڭدار، بەتپاقدالاعا شىعىپ كەتىڭدەر. ايتپەسە، قىزىلدار سەندەردى قىرعىنعا ۇشىراتادى. قىزىلدار كەلە سالىپ اتتارىڭ مەن اتاندارىڭدى تارتىپ الادى»،- دەدى. كەڭەسكە قاتىسقاندار بۇعان قاۋقىلداسىپ، قۋانىشتان كوزدەرىنە جاس الىپ: «جاقاڭ ءبىزدىڭ كوسەمىمىز. ارىستانىم-اي! وقىمىستىم-اي! سەنسىز نە ىستەر ەدىك؟ ەركىندىكتىڭ ءوزىن قولىمىزعا ۇستاتقانداي بولدى!»،- دەستى. احمەت بەكتەمىروۆ جاقىپ اقباەۆقا قاراگەر اتىن مىنگىزدى»,- دەگەنىنە يلانساق;
جاقىپ اقباەۆ ايتتى دەگەن:
«تاياۋ ارادا، 1930-1931 جىلدارى كەڭەس وكىمەتى قازاقتىڭ بايلارىنا قارسى كوزقاراسىن وزگەرتەدى، ولاردى تاپ رەتىندە جويادى. قازاق ەلى وسى ساياساتتىڭ قۇربانى بولادى. ويتكەنى ءبىزدىڭ حالقىمىز مالمەن كۇن كورىپ كەلەدى. سوعان ابدەن بەيىمدەلگەن. ەگەردە ولاردىڭ تۇرمىسىنا بەيىمدەلسە، وندا ءسوزسىز قۇريدى. جىل سايىن مال تارگىلەنىپ، سانى ازايا بەرەدى، ءسويتىپ مالسىز قالعان قازاق اشتان قىرىلادى. قازاق شارۋاشىلىعىنا العاشقى سوققى 1930-1931 جىلدارى جاسالادى. كەش قالماي تۇرعاندا مال مەن باستى امان ساقتاۋدىڭ قامىنا كىرىسۋ قاجەت. قازىرگى ءساتتى پايدالانىپ دايىندىققا كىرىسكەن ءجون. قازاقتىڭ مال مەن باسىن ساقتاۋدىڭ جالعىز-اق جولى بار، ول - قىتايعا قونىس اۋدارۋ. ارينە، قىتايدا دا قازاقتارعا ەركىندىك تيمەيدى، قىتاي وكىمەتى ءوزىنىڭ جەرىندە شەت مەملەكەتتەن كەلگەن ادامداردى تەگىن اسىرامايدى. دەگەنمەن دە، قازاقتىڭ مال مەن باسىن جويۋعا باعىتتالعان ساياساتتى ۇستاپ وتىرعان قازاقستاننان گورى قىتايدا ءومىر سۇرۋگە مۇمكىندىك بەرىلەدى. وسى وي كەشە دە، بۇگىن دە مازامدى الدى. مەنىڭ ۇسىنىسىم - تۇرعىنداردى قىتايعا، شاۋەشەك قالاسىنا قاراي قونىس اۋدارتۋ»,- دەگەن;
نەمەسە تاعى دا جاقىپ اقباەۆ ايتتى دەگەن:
«مەن تاياۋدا عانا بەرىكقارا بولىسىنان كەلدىم، تۇرعىنداردىڭ اراسىنان: قونىس اۋدارۋ مەن كوتەرىلىس ۇيىمداستىرا الاتىن ادام ىزدەدىم. ونداي ادام ءوز اۋىلىمنان تابىلمادى. تاعى دا سوعان قام-قاراكەت جاساۋ ءۇشىن كەلدىم. بۇل جولى ونداي ادامدى تاپتىم، ول - ەركەبەك دۇيسەنوۆ، باتىل دا شەشىمدى ادام. مەن وعان شەت اۋدانىنىڭ جانە باسقا دا جەرلەردىڭ قازاقتارىمەن بايلانىس جاساۋعا تاپسىرما بەردىم»,- دەگەن كورسەتىندىلەردىڭ مازمۇنىنا دەن قويساق، وندا ج.اقباەۆ كوتەرىلىستىڭ تىكەلەي باتاگويى بولىپ شىعادى.
ارينە، بۇل تاركىلەۋ ناۋقانىندا شەت اۋدانى بويىنشا 18 ادامدى تەرگەۋسىز، سوتسىز اتىپ تاستاعان قاراعاندىلىق توتەنشە ءبولىم قىزمەتكەرلەرىنىڭ قىلمىسىن اشكەرەلەگەن جاقىپ اقباەۆقا قارسى جاساعان بوپساسى. ايتپەسە، «الاشوردانىڭ» ىسىمەن ايىپتالىپ وتىرعان جاقىپ اقباەۆقا مۇنداي ايىپ تاعۋ قيسىنعا كەلمەيتىن. دەگەنمەن دە قاپەرلەرىندە ۇستاعانى انىق. م.ابسامەتتىڭ جاريالانىمىنداعى قاراعاندىلىق ەرەكشە ءبولىمنىڭ تەرگەۋشىلەرى بۇل قىلمىسقا ءالىمحان ەرمەكوۆتى، ساكەن سەيفۋلليندى، ساكەننىڭ اكەسى سەيفوللانى - جاقىپ اقباەۆتىڭ دەم بەرۋشىلەرى رەتىندە تارتپاق بولعان. بۇعان سول تاركىلەۋ ناۋقانى قارساڭىندا جاقىپ اقباەۆتىڭ شۋدا تۇرۋى، ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ اۋىلىنا كەلىپ كەتۋى سەبەپكەرلىك ەتكەن سياقتى.
ناۋقاسى مەڭدەۋ تارتقان جاقىپ اقباەۆتى تەرگەۋگە الۋدىڭ ءوزى دە وڭايعا تۇسپەسە كەرەك. دەگەنمەن دە:
«قازاقستانداعى بiرiككەن مەملەكەتتiك ساياسي باسقارمانىڭ توتەنشە وكiلەتتiگiنiڭ جانىنداعى ءۇشتiكتiڭ ءماجiلiسiنiڭ № III/ك ءماجiلiس - حاتىنىڭ 1932 جىلعى 20-كوكەك كۇنگى حاتتاماسى بويىنشا:
«تىڭدالدى: № 2370 - iس بويىنشا: تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى، دوسمۇحامەدوۆ حالەلدi, دوسمۇحامەدوۆ جاhانشانى قىلمىس كودەكسiنiڭ 58/10, 57/7, 58/11 جانە 58/3 - ستاتيالارى بويىنشا; ... اقباەۆ جاقىپتى قك 58/10, 59/3 - ستاتيالارى بويىنشا; ... جاۋاپقا تارتتى.
شەشiم: 1.تىنىشباەۆ مۇحامەدجاندى. ... 12. اقباەۆ جاقىپتى ... - بەس جىل مەرزiمگە كونتسلاگەرگە جiبەرۋگە، ونى سونشا مەرزiمگە جەر اۋدارۋمەن اۋىستىرۋعا... شەشiم قابىلدادى», - دەگەن ۇكىم شىعارىلدى.
ول وزگە دە الاشورداشىلارمەن بىرگە ۆورونەج قالاسىنا جەر اۋدارىلدى. 1934 جىلى 4-شىلدە كۇنى سوندا دۇنيەدەن قايتتى. سوڭىندا كامىلمۇرات، كامىلشات، ارعۇنيا، نايمانيا، اسپازيا، اندرومەدا اتتى ۇل-قىزدارى قالىپ، ءۇرىمدى-بۇتاقتى ءىز قالدىردى.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
