ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ ىزىمەن

ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كوميسسياسىنىڭ
وڭىرلىك جۇمىسىنان

بايلاردى تاركىلەۋ 1925 جىلدان قازاقستاندى باسقارىپ كەلە جاتقان گولوششەكيننىڭ تىكەلەي باستاماسى بولاتىن. ول اۋىلداردا قىسقا مەرزىمدە سوۆەت بيلىگىن بەرىك ورناتۋ ءۇشىن الدىمەن قازاق بايلارىن تاركىلەۋدى جۇزەگە اسىرۋدى قولعا الدى جانە «1917 جىلعى وكتيابر ايىندا بولعان بولشيۆيكتەردىڭ ءتوڭىرىسى قازاق جەرىنە ءالى جەتپەپتى، مەن وكتيابردى اۋىلعا اپارامىن» دەپ جانتالاستى. سالتى بولەك بيلىك باسىنداعىلار قازاق تۇرمىسىنا مۇنداي «جاڭارتۋلار» ءتيىمسىز ەكەنىن ويلامادى دا. بۇل - تۇراقتى بيلىگى ورناعان قازاق قوعامىن ىدىراتۋدىڭ ءبىر ءادىسى ەدى. جاڭا بيلىكتىڭ «ورتاق مۇلىكتى وكىمەتكە بەرۋ، ۇجىمداستىرۋ» تالاپتارى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ باسىم كوپشىلىگىنە ۇناي قويمادى جانە جەر-جەردە وعان قارسى باس كوتەرۋلەر دە بولدى. سەبەبى، قازاقتىڭ بايى – ءبىر وتباسىنىڭ ەمەس، ءبىر اۋلەتتىڭ، اۋىلدىڭ اسىراۋشىسى ەدى. سول اۋىلدىڭ مالىمەن قوسا، ادامىنا جاۋاپتى، ەلگە ءسوزى ءوتىمدى ازاماتى ەدى. سوندىقتان دا، قازاقتىڭ بايىن تاركىلەۋ – قازاقتى اشتىققا ۇشارىتۋدىڭ تىكەلەي جولى بولدى.

1928 جىلى 27 تامىزدا قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ اسا ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ تۋرالى «باي شارۋاشىلىعى مەن جارتىلاي فەودالداردى تاركىلەۋ جانە جەر اۋدارۋ تۋرالى» دەكرەتى جاريالاندى. ال ءۇش كۇننەن سوڭ، ياعني 30 تامىزدا «قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ باي شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ تۋرالى قاۋلىسىن قولدانۋ جونىندەگى ەرەجەسى» قابىلداندى. ەرەجەگە ساي وكىمەت ادامدارى تاركىلەۋ جۇمىسىن 5 قىركۇيەكتە باستاپ تا كەتتى. مۇنداي زورلىققا كونىكپەگەن حالىق باس كوتەرىپ، ءوز نارازىلىقتارىن كورسەتتى. دەگەنىمەن حالىقتىڭ بۇل ارەكەتىنە دە ءتيىستى قاۋلى شىعارىلدى.

سول جىلدىڭ 17 قازانىندا قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى سوۆەتىنىڭ «جارتىلاي فەودال ءىرى بايلاردىڭ تاركىلەۋ مەن جەر اۋدارۋعا قارسىلىعى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىگى تۋرالى» قاۋلىسى شىقتى.

بۇل قاۋلى نەگىزىندە قۇرامىنا كەزىندە قازىرگى جامبىل، تۇركىستان جانە قىزىلوردا وبلىستارى كىرگەن سىرداريا وكرۋگى بويىنشا العاشىندا  80 باي شارۋاشىلىعىنىڭ، سونىمەن بىرگە 9 رۋ اقساقالدارى، قوقان حاندىعى تۇسىندا بيلىك قۇرعان داتقالاردىڭ ۇرپاقتارى، بۇرىنعى بولىستاردىڭ مال-مۇلكى تاركىلەندى. ولاردان 16 385 ءىرى قارا، 240 694 ۇساق مال تارتىپ الىندى. بۇل تۇركىستان وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىندە كەزدەسەتىن كورسەتكىش بولسا، الماتى قالاسىنداعى ورتالىق ارحيۆ قورىندا ساقتاۋلى ورتالىق تاركىلەۋ كوميسسياسىنا جولدانعان دەرەكتەر بويىنشا سىرداريا وكرۋگىنەن 105 بايدان ءىرى قاراعا شاققاندا 24 736 مال الىنعاندىعى كورسەتىلگەن.

1928-1933 جىلدارى قازىرگى جامبىل وبلىسى اۋماعىنىڭ ءبىر بولىگى سىر-داريا وكرۋگىنە (قازىرگى جامبىل، بايزاق، جۋالى، سارىسۋ، تالاس، مەركى، ت.رىسقۇلوۆ اۋداندارى جانە تاراز قالاسى), ەكىنشى بولىگى الماتى وكرۋگىنە (قورداي، شۋ، مويىنقۇم) قارادى. ياعني، 1939 جىلعا دەيىنگى تاريحي قۇجاتتاردى ىزدەۋ، انىقتاۋدىڭ دا وزىندىك قيىندىقتارى دا بولعان.

وسى رەتتە قازىرگى تۇركىستان، الماتى وبلىسى مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىنىڭ، الماتى قالاسىنداعى ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆتىڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆىنىڭ قۇجاتتارى زەردەلەندى.

سونىڭ نەگىزىندە تاركىلەنگەن ءىرى باي ساناتىنداعى 57 ادام وتباسىمەن بىرگە ورال وكرۋگىنە جەر اۋدارىلعانى انىقتالدى. الايدا ولاردىڭ ۇرپاقتارىن ىزدەستىرۋ بارىسىندا ءبىرازى ەلگە قايتۋعا بارىنشا ارەكەت جاساپ باققانىن، كوبىسى جولدا قازا بولعانىن، دەگەنىمەن وتباسى مۇشەلەرىنىڭ كەيبىرىنە بولسا دا تۋعان اۋىلىنا  جەتۋ باقىتى بۇيىرعانىن بىلدىك.

سونىمەن، قازىرگى جامبىل وبلىسىنىڭ اۋماعىنان 1928 جىلى 57 ءىرى بايدىڭ تاركىلەنگەنى انىقتالدى. ونىڭ ىشىندە ءتۇرلى سەبەپپەن قىلمىستىق ءىس قوزعالىپ، كەيىننەن اقتالعانى 8 ادام. اقتالۋ تۋرالى اقپاراتىن «وپەن ليست» اشىق دەرەكتەر بازاسى نەگىزىندە انىقتاتادىق. قالعان 49 ادام تۋرالى اقپارات نەگە جوق دەگەن زاڭدى ساۋال تۋىندايدى. ولار تۋرالى تاركىلەۋ كوميسسياسىنىڭ قۇجاتتارىندا ناقتى اقپارات بار. دەگەنىمەن ولارعا قىلمىستىق ءىس قوزعالماۋ سەبەپتەرىنەن ولار اتالمىش دەرەكتەر بازاسىنداعى اقتالعاندار تىزىمىندە جوق.

جامبىل وبلىسىنىڭ ىشىندە 1928 جىلى ەڭ كوپ بايى تاركىلەنگەن اۋدان – مەركى اۋدانى. ول جەردەن 23 ادام تاركىلەنگەن. مۇنىڭ تاريحي سەبەبى - تاركىلەنگەن بايلاردىڭ ىشىندە قوعام قايراتكەرى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ «دەمەۋشىسى»، قولداۋشىسى بولعان بەكتەن بولىس، ياعني بەكتەن مەدەروۆ تا بار. مەركىدەن تاركىلەنگەندەر نەگىزىنەن ءبىر اتادان تارايتىن اعايىندىلار نەمەسە ءبىر اۋلەتتىڭ ادامدارى. ماسسەلەن، بەكتەن بولىستىڭ سۇلتانقۇل، شولپانقۇل سىندى ۇلدارى ارقايسىسى جەكە-جەكە باي رەتىندە تاركىلەنگەن.

جەرگىلىكتى جەرلەرگە شىققان ەكسپەديتسيا مۇشەلەرى اتالمىش تىزىمدەر بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىپ، كەي ازاماتتاردىڭ ۇرپاقتارىن انىقتاپ، ولاردان سۇحبات تا الدى.

جالپى ءىرى بايلاردىڭ ىشىنەن 57 ادامنىڭ 9-ىنىڭ ۇرپاقتارى انىقتالعان.

ءىرى بايلاردىڭ ىشىندە ەسىمى الاشورداشىلارمەن تىكەلەي بايلانىستى، قازاقتىڭ ءىرى مەتسەناتى بولعان بۇرالقى بولىس سۇلتانبەكوۆتىڭ دە ۇرپاقتارىمەن تىلدەسە العانىمىزدى ايتا الامىز. ەڭ قىزىعى – بۇل كىسىنىڭ زاتتىق دەرەكتەرى، سۋرەتى وبلىستىق تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىندە ساقتالعان. ماسەلەن، رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ 300 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي بولىسقا بەرىلگەن گەرب بەلگىسى بار. بۇل تۋرالى اتالمىش زاتتىق بەلگىنى مۋزەي قورىنا قابىلداعان كۇزەمباي بايبوسىنوۆتىڭ جازبالارى دا ايعاق بولا الادى.

سارىسۋ اۋدانىنان تاركىلەنگەن تۇسىپبەك ىقىلاسوۆ بەلگىلى قوبىزشى ىقىلاس دۇكەنۇلىنىڭ بالاسى. ونىڭ ۇرپاقتارى، تۋعان-تۋىستارى بۇگىنگى كۇنى سارىسۋ اۋدانىندا، تاراز قالاسىندا ءومىر سۇرۋدە. جۇمىس بارىسىندا ولاردان دا سۇحبات الىنعان. قوبىزشى ىقىلاستىڭ دەرەكتەرىن كوپتەپ جيناپ جۇرگەن ۇرپاقتارىنىڭ قاتارىندا قاتارىندا جۋرناليست گۇلنار ەسماحانوۆا اپكەمىز دە بار.

مەركى اۋدانى بويىنشا، كونفيسكاتسيانىڭ كۋاگەرى بولعان بەكتەن بولىستىڭ نەمەرەسى ۋازيحا نىسانبايقىزىنىڭ ەستەلىگىن 2016 جىلى، اپامىز 103-كە قاراعان شاعىندا ءوز اۋزىنان جازىپ الىنعان. ول سۇحباتتى مۇراعاتتانۋشى ماقۇلبەك رىسداۋلەت جۇرگىزگەن بولاتىن. ۋازيحا اپا ءوز ەستەلىگىندە: «ءبىزدى قوڭىر ۆاگونعا سالىپ، ورالعا قاراي جەر اۋدارعاندا مەن 14 جاسار جەلكىلدەگەن قىز ەدىم. جايلاۋدان تۇسكەنىمىز دە سول ەدى، اۋىلعا قىزىل جاعالى ميليتسيا ساۋ ەتە قالدى. ءبارىمىزدى قويشا ساناپ، وتە قاجەت جابدىقتارىمىزدى عانا العىزىپ، ماشينەگە مىنگىزدى. جالپى، وسىنداي بولاتىنىنان اكەم دە، اتام – بەكتەن بولىس تا حاباردار بولىپ شىقتى. سەبەبى، وسىنىڭ الدىندا عانا جايلاۋعا تۇرار رىسقۇلوۆ كەلگەن بولاتىن»،- دەيدى. ورالدان تۋعان جەرگە قايتۋدا ولار ءبىرشاما كەدەرگىلەرگە، قورلىقتارعا تاپ بولعانىن، تۋعان اۋىلىنا كىرە الماي، قىرعىزدى پانالاعانىن ەسكە الادى. ول كىسىنىڭ ەستەلىگىنەن اتاسى بەكتەن بولىس قىرعىزداعى قاراتوبە دەگەن جەردە جەرلەنگەنىن بىلدىك.

1928-1933 جىلدارى تاركىلەنگەن، جەر اۋدارىلعان بايلاردىڭ ءتىزىمىن ناقتىلاۋ جۇمىسى 6 اي نەمەسە ءبىر جىلدا اتقارىلاتىن دۇنيە ەمەس. ول ەڭبەگى وراسان اۋقىمدى جۇمىس. بۇل تاقىرىپتى جامبىل وبلىسى بويىنشا ىزدەۋ جۇمىستارىن 2015 جىلى ۇستازىم ماقۇلبەك رىسداۋلەتپەن بىرگە باستاعان بولاتىنبىز. الماتى جانە شىمكەنت قالالارىنداعى وبلىستىق، ورتالىق ارحيۆ قۇجاتتارىن زەردەلەي كەلە، ءبىراز اقپاراتتارعا قانىق بولدىق. جۇيەلەنگەن جۇمىستىڭ جەمىسى بولىپ – 2018 جىلى  «كونفيسكاتسيا» اتتى كىتابى دا جارىق كوردى.

بۇگىندە سول جيناقتالعان اقپاراتتار مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2020 جىلدىڭ 24 قاراشاسىندا «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا تۋرالى» جارلىققا قول قويىپ، وتكەن عاسىردىڭ 20-50 جىلداردا ساياسي قۋعىن سۇرگىن زاردابىن تارتقان تاريحي تۇلعالاردى ساياسي تۇرعىدا اقتاۋ جونىندەگى ناقتى تاپسىرماسىن جۇزەگە اسىرۋدا، جامبىل وڭىرىندە تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋگە زور ۇلەس قوستى. ارينە، بۇل جۇمىس وسىمەن اياتالدى نەمەسە بولدىق-تولدىق دەگەن اڭگىمە ەمەس. دەگەنىمەن 1928-1933 جىلدارداعى تاريحي كەزەڭ - تاركىلەۋ ناۋقانىنىڭ جامبىل جەرىندە ءجۇرۋى تۋرالى قۇجاتتاردى زەردەلەۋدە فۋندامەنتى سول كەزدە-اق قالانعانىن ناق ايتا الامىز. بايلاردى تاركىلەۋ ناۋقانىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قارايمىز. ونىڭ ءبىرى – 1928 جىلعى ءىرى بايلاردى تاركىلەۋ بولسا، ەكىنشىسى – ورتا تاپ وكىلدەرىن باي ساناتىنا قوسىپ، تاركىلەۋ، ارتى ۇجىمداستىرۋ.

تاركىلەۋ ناۋقانى بويىنشا ىزدەنىس بۇگىنگى تاڭدا دا جالعاسىن تاۋىپ وتىر. سەبەبى تاريحىمىزدىڭ اقتاڭداق بەتتەرى ءالى دە بارشىلىق. 2016-2018 جىلدار اراسىندا ىزدەلىپ، انىقتالعان دايەكتەر تەك 1928 جىلعى ءىرى بايلارعا عانا قاتىستى ەدى. ال تاركىلەۋ ناۋقانى، وكىنىشكە وراي، 1933-1934 جىلعا دەيىن جالعاسىن تاپقان. وعان وبلىستىق ارحيۆ ساقتاۋىنداعى ءبىر عانا قۇجاتتىڭ ءوزى دايەك بولا الادى. ول ءبىر عانا مەركى اۋدانىنان تاركىلەنىپ، جەر اۋدارىلعاندار ءتىزىمى. تىزىمدە انىق كورىنەتىن 233 ادامعا قاتىستى دەرەكتەر بار.

بۇلار - ورتا تاپقا كىرگەن بايلار. ونىڭ ىشىندە مال-مۇلكى بولماسا دا، «قاۋىپتى ەلەمەنت» رەتىندە ەلگە ءسوزى ءوتىمدى اۋىل اقساقالدارى دا كىرگەن. تۇسىنىكتەمەسىندە ناقتى سولاي دا جازادى. قۇجات سىرتىندا  مەركى اۋدانى بويىنشا ەكەنى كورسەتىلگەن. الايدا ول كەزدەگى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بولىنىسكە سايكەس مەركى اۋدانىنا بۇگىنگى مەركى اۋدانى، ت.رىسقۇلوۆ اۋدانىنىڭ كوپ بولىگى جانە شۋ اۋدانىنىڭ كەيبىر اۋىلدارى ەنگەنى تاريحتان بەلگىلى.

مەركى اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتى قورىنداعى بايلاردىڭ تىزىمىندەگى ادامدار بويىنشا ناقتى قاشان، قاي ۋاقىتتا قاي جەرگە جەر اۋدارىلعاندىعى كورسەتىلىمەگەن. سوندىقتان ولاردىڭ تاعدىرىن انىقتاۋ مۇمكىندىگى قيىندىقتار تۋعىزۋدا. ال وزگە اۋداندار بويىنشا قۇجاتتار شە؟ «الدە ولاردان ەشكىم تاركىلەنىپ، جەر اۋدارىلماعان با؟» دەرسىز. وكىنىشكە وراي، ونداي قۇجاتتار ءالى قولىمىزعا تۇسپەدى. مەملەكەت ساقتاۋىنا وتكەن قۇجاتتار قاتارىندا قولىمىزداعىسى - سول ءبىر عانا قۇجات. مۇمكىن، وزگە اۋدانداردا ەلدەن الىستاتىپ «جازالاۋ» ءۇشىن قۇجات جۇرگىزىلمەگەن دە بولۋى مۇمكىن. وعان ەل اۋزىنداعى تالايعى دەرەكتەر دە كۋا بولادى.

ماسەلەن، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ ماقساتىندا وتكەن عاسىردىڭ 20-50 جىلدارى قۋدالاۋعا ۇشىراعان ازاماتتاردىڭ، ونىڭ ىشىندە رەسمي قۇجاتتاردا دەرەگى جوقتاردىڭ ەسىمىن انىقتاۋ ءۇشىن 2021 جىلدىڭ 5-ماۋسىمىنان باستاپ وبلىستىق، اۋداندىق باسىلىمدارعا ورىس جانە قازاق تىلدەرىندە حابارلاندىرۋ جاريالانعان. بۇگىنگى تاڭدا حابارلاندىرۋ بويىنشا ۆاتساپ جەلىسىنە جانە تەلەفونعا حابارلاسۋ ارقىلى 13 ادامنىڭ ەسىمى ءوتىنىش نەگىزىندە قابىلدانعان. ونىڭ باسىم كوپشىلىگى اۋىز-ەكى تۇردە كونەكوز قاريالاردان ەستىگەن، بىلگەن اقپاراتى، ۇرپاقتارى ەش ورگانداردان رەسمي قۇجاتىن انىقتاي الماي، ىزدەستىرىپ جۇرگەندەر.   سولاردىڭ قاتارىندا بىرەگەي تۇلعا شەرحان مۇرتازانىڭ اكەسى دە بار. ەستەلىگى بويىنشا ونى اۋدان ورتالىعىندا جۇرگەن جەرىنەن ايداپ الىپ كەتكەن. الايدا ول تۋراسىندا رەسمي قۇجاتتى ىزدەۋشى سول كۇيى تاپپاي ءوتتى.

بۇل رەتتە وڭىرلەردە قۇرىلعان كىشى كوميسسيالار، جۇمىسشى توپتار جۇمىستار ءالى كۇنگە دەيىن ارحيۆتىك قۇجاتتاردا «بانديت»، «كونتررەۆوليۋتسيونەر»، «حالىق جاۋى» سىندى ايىپتاردى ىرىكتەپ، ولارعا تۇسىندىرمە، تولىق اقتاۋ قۇجاتتارىن دايىنداۋ ماقساتىندا ناقتى جۇمىستار جۇرگىزۋدە.  جوعارىدا باياندالعان دەرەكتەر – سونىڭ ءبىر كورىنىسى عانا.

2021 جىلى اي سايىن مەملەكەتتىك كوميسسيا تاراپىنان بەلگىلەنگەن تاقىرىپتار اياسىندا رەسپۋبليكالىق كوميسسيا كىشى جۇمىسشى توپ مۇشەلەرى، رەسپۋبليكانىڭ بەلگىلى عالىمدارىمەن ارنايى سەمينارلار وتكىزىپ، تاجىريبە الماسۋ، پىكىر-ۇسىنىستار بەرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزدى. جامبىل وبلىسىنداعى ش.مۇرتازا اتىنداعى رۋحانيات جانە تاريحتانۋ ورتالىعىنىڭ ماماندارى بۇگىندە سونداي سەمينارلاردىڭ تورتەۋىنە قاتىسىپ، ءوز باياندامالارىن جاساعان بولاتىن. سونىڭ ءبىرى قىركۇيەك ايىندا وتكىزىلگەن – قازاقتىڭ ءىرى بايلارىنىڭ تاركىلەنۋىنە ارنالعان ەدى.

قوسىمشا:

(جامبىل وبلىسىنىڭ تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيىنىڭ قورىندا ساقتالعان بۇرالقى سۇلتانبەكوۆكە قاتىستى جادىگەرلەر. بۇرالقى بولىسقا رومانوۆتار اۋلەتىنىڭ  جىلدىق مەرەيتويىنا وراي سىيعا بەرىلگەن بەلگى)

(تۇركىستان وبلىسىنىڭ مەملەكەتتىك ءارحيۆى قورىنداعى قۇجات. 1928 جىلى تاركىلەنگەن بايلاردى جەر اۋدارۋ بويىنشا قاۋلىسى. تىزبەگە سايكەس جەتىسۋ جانە سىر-داريا وكرۋگىنەن تاركىلەنگەن بايلار ورال وكرۋگىنە جەر اۋدارىلعان)

نازىم قوجامجاروۆا،

ش.مۇرتازا اتىنداعى
رۋحانيات جانە تاريحتانۋ
ورتالىعىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى

Abai.kz